III. Mô tip “con người và ®« thÞ”, “con ng­êi vµ đồ vật”

1. 
   Tác động của đô thị và đồ vật đối với con người.
   

Do Aristotle nghiªn cøu c¶ nghÖ thuËt biªn kÞch vµ nghÖ thuËt biÓu diÔn s©n khÊu, nªn «ng ®­a vµo trong cÊu tróc thi ph¸p s¸u thµnh tè: cèt truyÖn, tÝnh c¸ch, t­ t­ëng, bµi trÝ s©n khÊu, ng«n tõ vµ ©m nh¹c. Nh­ng khi ta nghiªn cøu tiÓu thuyÕt vµ truyÖn ng¾n, th× thµnh tè quan träng nhÊt lµ kÓ chuyÖn (tÊt nhiªn lµ qua mét cèt truyÖn víi mét chuçi t×nh tiÕt (sequence plot) hoÆc nh÷ng t×nh tiÕt kh«ng x©u chuçi thµnh cèt truyÖn nh­ trong v¨n häc hiÖn ®¹i chñ nghÜa.

Cèt truyÖn truyÒn thèng trong t¸c phÈm cña Dreiser gåm mét lo¹t m« tip (®­îc thÓ hiÖn b»ng nh÷ng t×nh tiÕt vµ chi tiÕt) nèi tiÕp nhau vµ cø mçi lÇn l¸y ®i l¸y l¹i th× c©u chuyÖn cµng ®­îc båi ®¾p thªm nh÷ng ý nghÜa míi, ®Ó råi c¸c t×nh tiÕt ®­îc n©ng cÊp, t¹o thµnh cao trµo, kÕt tinh l¹i thµnh ý nghÜa t­ t­ëng cña t¸c phÈm.

§Ó hiÓu s©u h¬n mèi quan hÖ vµ xung ®ét phøc t¹p gi÷a x· héi Mü vµ sè phËn con ng­êi trong sù bung ra mét c¸ch hçn ®én vµ ngæn ngang cña c¸c ®« thÞ sÇm uÊt mµ nhiÓu hiÓm häa ®ang r×nh rËp con ng­êi lao ®éng, tr­íc hÕt ta cÇn ph©n tÝch c¸c m« tip vÒ quan hÖ gi÷a ®« thÞ vµ ®å vËt víi con ng­êi.

Trong tiÓu thuyÕt cña Dreiser, nh÷ng ®« thÞ sõng s÷ng che phñ c¸c ch©n trêi bao la ®· thay thế cho cảnh điền viên của những thế kỷ trước. ThÕ giíi cña bª t«ng, s¾t thÐp kh«ng chØ t­¬ng ph¶n víi nh÷ng kiÕp ng­êi nhá nhoi ®ang vËt lén nhäc nh»n trong c¬n lèc cña nh÷ng ®æi thay trong m«i tr­êng vµ kiÕp sèng.

Lµ mét nghÖ sÜ, Dreiser kh«ng chỉ dõng lại ë sù quan s¸t vµ ph©n tÝch quan hÖ gi÷a m«i tr­êng vµ con ng­êi nh­ c¸c nhµ x· héi häc, mµ «ng t¹o dùng nªn nh÷ng m« tip cã chÊt t©m lý thÓ hiÖn søc m¹nh ma qu¸i của m«i tr­êng cã kh¶ n¨ng l«i cuèn, c¸m dç, nhµo nÆn vµ biÕn c¶i t©m lý vµ nh©n c¸ch cïng víi c¶ mét nÒn v¨n hãa cña x· héi.

Trong hai tiÓu thuyÕt C« Carrie, Bi kÞch Mü, t¸c gi¶ lµ mét trong nh÷ng nhµ v¨n Mü ®Çu tiªn ®· s¸ng t¹o nªn nh÷ng h×nh t­îng cã tÝnh lÞch sö vÒ sù x©y dùng vµ ph¸t triÓn ®« thÞ, h¬n thÕ n÷a «ng cßn th©m nhËp vµo søc c¸m dç rÊt nguy h¹i cña c¸c ®å vËt trong chèn ®« thÞ ®èi víi líp ng­êi bÇn cïng. Đô thị với những đồ vật tiện nghi hấp dẫn gợi nên ước vọng, thu hút tâm trạng, suy nghĩ và cảm nhận của con người.

ë ®©y nh÷ng đồ vật không còn gắn với tự nhiên n÷a, bởi vì phong cảnh đã bị phá huỷ bởi thành phố công nghiệp. Nếu là gạch ngói, gỗ, nhôm, kính có thể coi là một bộ phận của tự nhiên. Nhưng nhà hàng, hiệu giầy, cư xá, văn phòng, khách sạn, nhà máy, hộp đêm, nhà điếm..lại là những vật thể do con người biến cải và sáng tạo ra, nên chúng có sức hút ma quái của hàng tiêu dùng. Và đây là tính hai mặt của chủ nghĩa tư bản tiêu dùng.

Đồ vật sang trọng và tiện nghi vừa là vật thể phục vụ cho con người, nhưng lại hết sức xa lạ với con người bản thể. Nó chế ngữ con người, nó dường như có phép lạ biến cải con người. Sự biến cải này trước hết là do nó gợi nên mọi ham muốn của mọi người.

Tiểu thuyết Dreiser thể hiện một cách khái quát - triết học quan hệ giữa con người và đồ vật.

Thành phố là mô hình tập trung và tiêu biểu của xã hội rộng lớn. Do đó, xã hội được hiểu như một hợp thể kinh tế, còn những cá nhân được hiểu như những người mang nghề nghiệp.

Thế giới đầy sức quyến rũ gợi nên mơ ước và tạo nên sự lẫn lộn giữa mơ ước và dối trá – vì cả hai loại người - hoặc là mơ ước, hoặc là dối trá đều muốn vượt ra khỏi sự yếu kém của bản thân để thành đạt.

Trong Cô Carrie, hai hành động (mơ ước và dối trá) tách biệt song song (Carrie mơ ước, còn Hurtswood lại thường dối trá). Hai hành động này mang tính kịch ở chỗ chúng vừa tương phản lại vừa đối chọi với nhau.

Nữ tiến sĩ Hannah Arendt viết: “Chính trị có một sự liên kết tự nhiên với dối trá, vì chính trị muốn rằng cái hiện tại phải khác với cái trước mắt.”⁴⁰ Tiểu thuyết Dreiser tràn đầy những hình thức của mơ ước: diễn xuất, dối trá, dàn dựng và tập biểu diễn, vì dàn tập cho cuộc biểu diễn cũng là những hình thức của cái chưa có thật.

Theo ý nghĩa sự phác hoạ cho tương lai “chính là hoạt động của cá nhân và công chúng của thế giới kinh tế mà Dreiser mỉêu tả là trung tâm của nước Mỹ.”⁴¹

Sự hoang dã và giấc mơ điền viên kiểu Jefferson gắn liền với quá khứ thời kỳ khai phá thuộc địa không thể tiêu biểu cho hiện thực xã hội cuối thế kỷ XIX mà trong đó đồ vật luôn gắn liền với tâm lý, ước muốn của con người hiện đại.

“Trong thành phố, để nhìn vào một “vật thể” nào đó tức là xuyên qua nó mà nhìn vào ước muốn mà nó chứa đựng và sẵn sàng phục vụ”.⁴²

Vật thể không phải là vật vô tri vô giác, mà mang trong bản thân sức mạnh vô hình. Nó chứa đựng ham muốn của con người và cả lời khêu gợi và chào mời.

Thành phố là hoán dụ của toàn bộ hệ thống những ước muốn. Vật thể trong thành phố mất cái bản thể của nó. Xe đạp, bánh ngọt và giường ngủ không giống những vật thể như tuyết, ngôi sao, những cánh chim bay. Cây cối khác với bóng xanh tươi thiên nhiên, vì trước hết chúng tạo ảo giác về sự an nhàn và hưởng thụ.

Trong thành phố tất cả đồ vật trở thành thương phẩm. Chúng là những cái chứa đựng ước muốn và để đem bán. Người ta có hai ước muốn: giữ gìn đồ vật mà ta có và mua xắm đồ vật mà ta chưa có.

ë các nhận vật Bloom của Joyce, Gervaise của Zola, ước muốn toả ánh sáng lung linh của ảo ảnh xung quanh cái tôi.

Người mơ mộng đi trong một thế giới của những khát khao thèm muốn đầy xáo động. Anh ta tự nếm trải mình bằng cách đứng ở vị trí đối mặt với thế giới vật thể. “Vì khi con người ở trong thành phố, cái tôi của anh không nằm trong con người anh, mà ở xung quanh anh, ngoài con người anh”.⁴⁴
3. Thế giới tạm bợ.

Trong hai tác phẩm mà ta đang phân tích, môi trường sống của các nhân vật chỉ là một thế giới tạm bợ vì họ luôn luôn phải di chuyển để tìm kiếm cơ hội. Do cơ may, có người thành đạt, có người rơi xuống vực thẳm của bi kịch.

Thời kỳ này, con người Mỹ luôn di chuyển, kể cả phụ nữ thuộc các gia đình lao động.

Ở Dreiser, không có những nhân vật đứng bên ngoài., không có những nhân vật ngây thơ và vô tư.

Trong Bi kịch Mỹ, Clyde bắt đầu nếm trải những cảm giác ước muốn và căm giận kiểu Nietzsch.

Sự di chuyển của anh bao gồm những cuộc chạy trốn và đổi thay nghề nghiệp và vị trí. Sự sống của anh không hề tồn tại ổn định, dù là trong khoảnh khắc, trừ những lúc đang ở bên một người nào khác.

Anh ta bị thế giới chế ngự. Hoàn cảnh hoàn toàn tạo dựng nên con người anh. Anh ta không còn cái tôi. Tình cảm của người khác chi phối anh. Cuối tác phẩm, các luật sư thiết kế và bầy đặt hộ anh các hành vi và ứng xử để chấp nhận hình phạt nặng nhất.

Clyde cũng che giấu cả diện mạo của chính mình để lợi dụng sự giống nhau về chân dung với ông anh họ giàu có là Gilbert Griffiths nhằm lọt được vào xã hội thượng lưu. Anh ta được tiến thân, được lọt vào mắt xanh của cô con gái triệu phú do anh mô phỏng giống hệt dáng vẻ của Gilbert.

Rồi ngay cả hành vi giết Roberta, anh cũng bắt chước và làm theo một vụ giết người đã đăng trên báo.

Cả cuộc đời, Clyde di chuyển đến hoặc bỏ chạy khỏi một thế giớí không thuộc về anh ta. Tính cách của Clyde được tác giả thể hiện qua hàng loạt hành vi và tâm trạng của nhân vật như sự thèm muốn, chạy trốn, lang thang, mua xắm, cám dỗ phụ nữ, tìm kiếm bác sĩ, dành dụm tiền để mua xắm, đặt sẵn một âm mưu, rồi chờ đợi cơ hội để thực hiện âm mưu đó. Đó là tất cả sự di chuyển và biến động không ngừng của một kẻ luôn luôn lao thẳng vào cuộc phiêu lưu liều lĩnh và tham lam. Clyde chỉ tạm thời ở một địa điểm, chỉ tạm thời yêu Roberta và không thể giành được tình yêu của Sondra một cách có đảm bảo chắc chắn – đó chỉ là hy vọng và hơn nữa là ảo ảnh.

Tác giả mở đầu hàng trăm câu vớì các từ giả định “If..”, “If only” (giá mà) “Could be only” (Nếu, Nếu chỉ cần, Giá như có thể). Những từ giả định thể hiện hai hành vi liều lĩnh đi kèm nhau: Nếu muốn giành được địa vị cao sang thì không thể không tàn ác.

Chu kỳ 1: Clyde tìm mọi cách để thoát khỏi gánh cầu nguyện rong bệ rạc, ê chề của gia đình anh.

Chu kỳ 2. Anh cố hoà nhập vào môi trường của đám thanh niên nghèo đang là những công cụ phục vụ cho lớp người giầu có. (Môi trường này cũng đầy cạm bẫy, trác táng và không tránh khỏi tai hoạ).

Chu kỳ 3. Anh may mắn len lỏi được vào ngưỡng cửa của xã hội thượng lưu mà tưởng như ở đó đang hứa hẹn đem đến cho anh một cuộc sống quyền quí và danh giá.

Khác hẳn với những tiểu thuyết thế kỷ XIX mà tình huống trung tâm là con người cô đơn đứng thẳng hiện diện trước tự nhiên và thượng đế, bây giờ con người bị nuốt chửng trong những môi trường của đô thị: khách sạn Green Davidson, môi trường sang trọng lộng lẫy của Union Club – Chicago. Biệt thự giầu sang của Griffiths, nhà tù ghê rợn, phân xưởng làm giầy nhọc nhằn, vất vả và ngột ngạt của công nhân nữ.,

Đối với Dreiser, địa điểm không phải là những trung tâm hoạt động lâu bền và môi trường không phải là nơi thực hiện một hệ thống công việc. Bản thân nghề nghiệp chỉ là một môi trường bị bao phủ trong bầu không khí mệt mỏi, chán chường hoặc đầy cạm bẫy.

Công việc chỉ là một địa điểm mà người ta được nhìn bởi một người khác, và được xác định bởi cái nhìn đó - một cái nhìn hoà tan cái tôi vào bầu không khí. Thế giới của Dreiser là thế giớí tạm bợ, tuỳ hứng như ảo thuật.

Chính vì vậy, môi trường đã lấn át cá thể. Do con người bị tha hoá vµ thương mại hoá, nªn con người cũng trë thµnh một vật thể vµ môi trường che lấp bản sắc của cá thể. Dáng 2vẻ bầy đàn thay thế cho dáng vẻ cá nhân. Dáng vẻ của Clyde giống hệt tất cả các nhân viên phục vụ. Tính chất hoà lẫn trong các bộ đồng phục mà Clyde hay mặc trở thành biểu tượng của bản sắc quần thể. Trong cách miêu tả của Dreiser, đồng phục của nhân viên phục vụ, đồng phục viên chức và quần áo tù nhân giống hệt nhau.

Rồi khi làm phân xưởng trưởng Nhà máy cổ cồn, Clyde bắt chước dáng đi, giọng nói của Gilbert. Sự giống nhau của hai nhân dạng tạo thành xương sống của cốt truyện (một cái diện mạo mượn của người khác). Cũng nhờ vào đặc điểm này mà ông bác đã nhận anh vào làm trong xí nghiệp của ông. Rồi cũng vì cái diện mạo giống nhau của hai người mà Sondra hiểu lầm và mời Clyde lên xe hơi. Trong đoạn đối thoại giữa Clyde với nữ thư ký ở nhà máy, cô thư ký khúm núm vâng dạ, khi biết Clyde là cháu Griffiths.

Mỗi nhân viên là một mảnh của khách sạn. Khách sạn là cả một thế giới – là một tồn tại đầy uy lực và khiến cho những con người đứng bên nó không có ý nghĩa gì.

Trong thi pháp và kỹ xảo miêu tả của Dreiser, các chi tiết về nhà cửa, những gian buồng, quấn áo tạo nên dáng vẻ và tư thể con người. Chúng là những yếu tố đầu tiên che phủ thân hình “cái tôi”. Nhà máy của Griffiths sản xuất quần áo và cổ cồn. Tiền lương mà Clyde dành dụm được đều ném hết vào việc may xắm quần áo. Clyde không có nhà, không có buồng riêng, nên anh và Roberta phải yêu nhau vụng trộm trong gian buồng chật hẹp mà anh thuê với giá rẻ mạt.

Không phải ngẫu nhiên trong thi pháp của Dreiser, khi đồ vật thuộc về một môi trường có uy lực nào đó, thì nó cũng có sức mạnh đè nén và áp chế con người. Trong phiên toà, những đồ vật trở thành bằng chứng chống lại Clyde: Đó là hai cái mũ rơm, bộ comlê ẩm ướt và chiếc vali mà anh mang theo đến một địa điểm bên hồ vắng vẻ.

Anh trao đổi quan hệ tình dục với Hortense - một cô gái sa đọa, bằng 1 cái áo vét. Trong một tình tiết trước khi xẩy ra tai biến, Clyde tìm đến một cửa hàng quần áo, giả vờ muốn mua cravát, nhưng thực ra lại hỏi thăm về một bác sĩ chuyên làm nghề phá thai.

Hoàn cảnh môi trường xô đẩy Clyde. Anh ta không tạo dựng nên cuộc đời mình. Hành vi anh ta không do anh ta quyết định. Theo cái nghĩa hiện sinh, anh ta không ‘tạo dựng nên’ cuộc đời của chính mình. Với lý do đó, những hành vi của anh không tuỳ thuộc vào điều anh ta là ai. Anh dường như không có mặt ở những khoảnh khắc quyết định, chẳng hạn như anh vắng mặt khi xe hơi gây tai nạn và làm chết một đứa trẻ. Đối với Clyde, quả thực Roberta chết là do tai nạn. Và anh ta là đồ vật gì đó ở trên thuyền, nhưng ‘một ai đó’ cầm cái máy ảnh mà Roberta va đầu vào? Có thể nói anh ta không tham gia vào cái việc mà anh ta làm, nhưng tham dự vào cái địa điểm mà anh ta tồn tại. Ở chỗ này, chứ không ở chỗ khác thay thế cho điều làm việc này chứ không làm việc khác.

Clyde là một kẻ luôn bị động. Anh ta “được” ông bác giúp đỡ, “được” Sondra hiểu lầm và buộc phải yêu Roberta. Tất cả trạng thái bị động này là do hoàn cảnh xui khiến mà Clyde không có bản lĩnh để làm chủ hành vi của mình, vì vậy Clyde đã mắc sai lầm trong tất cả các sự kiện có tính quyết định.

Tất cả hành vi có tính quyết định của Clyde đều là sai lầm và dẫn đến tai nạn. Là một đồ vật không có giá trị, Clyde luôn luôn là kẻ đứng bên ngoài giữa hai thế giới. Những tình tiết sau đây nêu bật trạng thái bất lực, bị động và liều lĩnh của Clyde như một đồ vật luôn luôn bị thế giới của những kẻ giầu sang chi phối và sai khiến.

Do anh mang danh là cháu ruột của ông chủ thuộc họ Griffiths, khi anh xuống phân xưởng, công nhân tỏ vẻ kính trọng anh. Nhưng thực ra đôi khi Clyde được chiếu cố đến thăm biệt thự của ông bác, thì cả gia đình ông đã đối xử với anh như người dưng nước lã. Sau này, khi Clyde bị bắt giam và bị cáo buộc là kẻ giết người, không một ai trong gia đình Griffiths quan tâm đến số phận của anh.

Ngày đầu tiên đến Khách sạn Green – Davidson, anh được gọi lên phòng 529. “Clyde giả vờ như không tò mò, nhưng thực ra anh đang nhìn rất chăm chú vào cái thế giới sang trọng qua cửa mở hé và qua một tấm gương. Trong tâm trí anh, cảnh tượng này như được ngắm nhìn qua cánh cổng của thiên đường. Ở đó có các chàng trai và những cô gải trẻ cũng trạc tuổi như Clyde. Họ nói năng cười cợt và uống rượu.”⁴⁵

Sau khi có quan hệ thân thiết với Sondra, Clyde chưa được cô nàng mời đến thăm nhà cô ta. Nhưng vì tò mò muốn biết gia đình cô sang trọng đến mức nào, anh đã giở một tờ báo để đọc một bài viết bình luận về lối sống của gia đình Sondra, rồi phóng sự về một vụ giết người đăng trên báo đã gợi nên ở trong anh ý định mưu sát Roberta.

Khi vào khu nghỉ mát, Sondra lén nhét vào tay anh 75 đôla để hai người vào cổng. Số tiền là điều sỉ nhục đối với anh, nhưng anh phải nhận món tiền đó để lọt được vào môi trường của tầng lớp trên.

Thi pháp và kỹ xảo của Dreiser vừa tiêu biểu cho nghệ thuật văn xuôi Mỹ và Châu Âu đầu thế kỷ XX, nhưng đồng thời Dreiser cũng có những cách tân độc đáo và riêng biệt so với những tác giả đương thời. Những cái mới của ngòi bút Dreiser nổi bật ở kỹ xảo tạo dựng những tình huống trớ trêu trong đó mọi ứng xử, tâm lý, hành vi và số phận của nhân vật đều do đô thị và những đồ vật xui khiến và chi phối. Đô thị và đồ vật trong sáng tác của Dreiser trở thành những hình tượng trung tâm tạo dựng nên kết cấu cốt truyện với những tình tiết nghệ thuật tràn đầy tính kịch và có vai trò chi phối và tác động đối với hành vi và số phận của các nhân vật. Những đặc điểm này góp phần tạo nên thể loại tiểu thuyết tâm lý xã hội phản ánh số phận những con người nghèo hèn và bất lực trong xã hội tiêu thụ và thương mại hóa.

Những trang lý giải và phân tích trên đây cho thấy những sáng tạo nghệ thuật của Dreiser gắn liền với thực tại của xã hội Mỹ trong tiến trình đô thị hóa và thương mại hóa. Các tiểu thuyết của Dreiser miêu tả rất chi tiết và sống động mối quan hệ và sự tác động của đô thị đối với những lớp người lao động nghèo khổ. Khác với nhiều tác giả đường thời và cả nửa đầu thế kỷ XX, Dreiser không sử dụng kỹ xảo “dòng ý thức” nhằm khắc họa chân dung và tâm lý nhân vật, mà sử dụng một hệ thống kỹ xảo rất phong phú nhằm khắc họa môi trường kinh tế và đô thị như những “đồ vật”. Dưới lăng kính nghệ thuật của nhà văn, con người cũng trở thành đồ vật. Cả một hệ thống kỹ xảo đã được sử dụng nhằm thông qua các tình huống và tình tiết thể hiện các trạng thái khi con người bất lực, bị động, bị cám dỗ và chi phối dưới áp lực của “đồ vật” và đô thị. Những sáng tạo về thi pháp và kỹ xảo của Dreiser thể hiện một cách đậm nét và độc đáo cảm hứng nghệ thuật của nhà văn vừa phân tích và phê phán sức hút ma quái của chủ nghĩa tư bản vừa đồng cảm và xót thương cho thân phận của những con người trở thành nạn nhân và vật hy sinh của “giấc mộng Hoa Kỳ”.

Trong sáng tác của Dreiser, cả hai thi pháp chủ nghĩa tự nhiên và thi pháp chủ nghĩa hiện thực đều được tác giả vận dụng một cách uyển chuyển và tinh tế nhằm khắc họa thực tại và con người của xã hội Mỹ trong tiến trình hình thành và phát triển của kinh tế thị trường và chủ nghĩa tư bản. Vì vậy qua các tiểu thuyết của Dreiser, giới nhà văn cũng như các bạn đọc Việt Nam có thể rút ra những bài học bổ ích cả về nghệ thuật cũng như về lối sống và đạo đức ứng xử giữa người và người trong cuộc sống với biết bao mâu thuẫn giữa con người và cộng đồng, giữa sự cạnh tranh và công bằng xã hội, giữa lợi ích cá nhân và sự phồn vinh của toàn xã hội.

Ch­¬ng 6

F. Scott Fitzgerald (1896-1940)

I. nhµ v¨n vµ t¸c phÈm

Francis Scott Fitzgerald sinh ra vµo ngµy 24 th¸ng 9 n¨m 1896 t¹i thµnh phè St. Paul, bang Minnesota thuéc miÒn trung t©y cña n­íc Mü. VÒ t­ chÊt vµ tÝnh c¸ch, Fitzgerald ®Òu mang ®Ëm nh÷ng ¶nh h­ëng kh¸c nhau cña c¶ cha vµ mÑ «ng. Cha Fitzgerald xuÊt th©n tõ mét gia ®×nh ®Þa chñ giÇu cã nh­ng råi tôt xuèng tÇng líp trung l­u yÕu kÐm. Nh­ng gia ®×nh bµ mÑ th× l¹i gåm nh÷ng nhµ doanh nghiÖp tõ Ireland ®Õn nhËp c­ vµ ®ang phÊt lªn. ChÝnh «ng ngo¹i cña cËu bÐ Fitzgerald ®· bï ®¾p cho con rÓ ®Ó cha cña Fitzgerald cã thÓ duy tr× sinh ho¹t cña mét gia ®×nh vÉn mang nhiÒu d¸ng dÊp quÝ ph¸i. Bµ mÑ lµ ng­êi vÉn nu«i nhiÒu tham väng, nªn bµ cho cËu bÐ ®Õn New Jersey thuéc miÒn ®«ng ®Ó vµo häc t¹i tr­êng tiÓu häc vµ trung häc cña gi¸o héi Thiªn Chóa gi¸o.

Khi lªn ®¹i häc, chµng trai ®­îc vµo häc t¹i tr­êng ®¹i häc Princeton næi tiÕng. Nh­ng viÖc häc lu«n bÞ ph©n t¸n bëi sù ham thÝch nghÒ v¨n ch­¬ng. Anh s¸ng t¸c th¬ tr÷ t×nh vµ mang ra ®äc trong c©u l¹c bé Triangle. Råi anh cho ®¨ng th¬ vµ truyÖn ng¾n trong t¹p chÝ v¨n häc Nassau. Thêi gian sau, anh liªn tôc viÕt truyÖn ng¾n cho tê Saturday Evening Post vµ viÕt kÞch phim cho Hollywood.

Mïa thu n¨m 1917, khi ®ang häc n¨m cuèi cïng t¹i ®¹i häc, Fitzgerald ph¶i ®¨ng ký nghÜa vô qu©n dÞch vµ theo mét ®¬n vÞ qu©n Mü ®Õn ®ån tró t¹i thµnh phè Kansas, råi sau chuyÓn ®Õn Kentucky. ë nh÷ng n¬i nµy, anh tranh thñ th× giê, miÖt mµi víi b¶n th¶o cuèn tiÓu thuyÕt ®Çu tay cña anh mµ sau nµy mang nhan ®Ò PhÝa bªn nµy cña thiªn ®­êng. Trong thêi gian ®¬n vÞ ®ãng qu©n t¹i bang Alabama, anh gÆp gì vµ rÊt nhanh chãng yªu c« g¸i 18 tuæi tªn lµ Zelda Sayre. Th¸ng 2 n¨m 1919, sau khi gi¶i ngò, anh chuyÓn ®Õn thµnh phè New York vµ lµm viÖc cho mét h·ng qu¶ng c¸o. Nh­ng vµo th¸ng 6 n¨m 1919, Zelda tuyªn bè chÊm døt cuéc høa h«n víi lý do lµ hä ë c¸ch xa nhau qu¸. Fitzgerald bÌn quyÕt ®Þnh th«i viÖc, trë vÒ St. Paul vµ viÕt l¹i cuèn tiÓu thuyÕt víi nhiÖt t×nh hµo høng vµ khÈn tr­¬ng.

Th¸ng 3 n¨m 1920, PhÝa bªn nµy cña thiªn ®­êng ®­îc xuÊt b¶n, th× th¸ng 4 n¨m ®ã anh vµ Zelda c­íi nhau. Cuèn s¸ch nµy rÊt thµnh c«ng vÒ mÆt tµi chÝnh, ®ång thêi lµ c¬ së ®Ó cho tªn tuæi cña t¸c gi¶ ®­îc nh¾c ®Õn ë kh¾p n¬i trong vµ ngoµi n­íc. Hµo quang cña thµnh ®¹t vµ h¹nh phóc to¶ s¸ng trong ng«i nhµ cña cÆp vî chång míi c­êi. Cuéc sèng cña hä h©n hoan nh­ trong kh«ng khÝ cña thêi ®¹i nh¹c Jazz, theo c¸ch nãi cña t¸c gi¶ lóc ®ã.

Nh©n vËt chÝnh cña cuèn tiÓu thuyÕt nµy lµ Amory Blaine. §­îc bµ mÑ giÇu cã lµ Beatrice chiÒu chuéng ngay tõ khi lät lßng, nªn Amory cã thãi l­êi biÕng vµ xa l¸nh c¸c b¹n bÌ ë tr­êng häc. Nh­ng råi cËu l¹i trë thµnh c©y thÓ thao xuÊt s¾c cña tr­êng. Amory nhËn «ng Darcy lµm bè nu«i cña m×nh vµ gi÷ m·i t×nh c¶m s©u ®Ëm víi «ng giµ nµy. Khi vµo tr­êng ®¹i häc Princeton, Amory h¨ng h¸i tham gia c©u l¹c bé th¬ ca. Anh còng tham gia cuéc biÓu t×nh ®ßi hoµ b×nh do Burne l·nh ®¹o. Chµng trai míi lín lªn nµy cã mét quan hÖ t×nh yªu ngät ngµo vµ kÝn ®¸o víi Isabel, c« b¹n häc tõ nhá. Xuýt n÷a th× anh còng bÞ cuèn hót vµo mèi t×nh víi Sara, c« em hä xinh ®Ñp vµ go¸ chång. Råi chµng trai tham gia vµo qu©n ngò vµ ®i sang Ph¸p víi c¸i lon trung uý trªn vai. Khi anh trë vÒ n­íc, th× bµ mÑ ®· mÊt vµ tµi s¶n kh«ng biÕt biÕn ®i ®©u hÕt. Anh ®µnh lµm nghÒ viÕt qu¶ng c¸o. Anh l¹i cã quan hÖ yªu ®­¬ng víi Rosaline, nh­ng råi c« lÊy ng­êi kh¸c v× tin r»ng kh«ng thÓ sèng h¹nh phóc trong c¶nh nghÌo khæ. Amory t×m ®Õn r­îu m¹nh ®Ó quªn ®i nçi buån cña sù thÊt t×nh. ChØ sau khi «ng bè nu«i Darcy mÊt, anh míi b¾t ®Çu thøc tØnh vµ nhËn ra r»ng: “lßng kh«ng vô lîi, kh«ng Ých kû míi lµ c¸i phÇn sèng ®éng nhÊt” cña b¶n th©n m×nh. Vµ ®ã lµ kinh nghiÖm mµ anh rót ra ®­îc ë c¸i tuæi 24. Anh nãi to lªn cho chÝnh m×nh: “T«i hiÓu ®­îc b¶n th©n t«i råi. Nh­ng chØ cã thÕ th«i.”

TiÓu thuyÕt n¾m b¾t ®óng ­íc väng vµ t©m tr¹ng cña con ng­êi, ®Æc biÖt lµ líp trÎ ®­¬ng thêi, nªn ®· g©y ®­îc sù ®ång c¶m gi÷a nh©n vËt víi ®éc gi¶ vµ t¸c gi¶. TiÓu thuyÕt nµy cã tÝnh chÊt tù thuËt do nh©n vËt chÝnh cã nhiÒu nÐt t­¬ng ®ång víi t¸c gi¶. Nhê cuèn s¸ch, “Fitzgerald kh«ng chØ giµnh ®­îc t×nh yªu cña Zelda, mµ cßn trë thµnh danh nh©n v¨n ho¸..(.)..C¶ mét thÕ hÖ sinh viªn c¸c tr­êng ®¹i häc l¾ng nghe Fitzgerald nh­ l¾ng nghe mét nhµ tiªn tri.”⁴⁶

TiÓu thuyÕt cã søc l«i cuèn vµ t¸c ®éng x· héi ngay tøc th×. Trong n¨m ®Çu tiªn, cuèn s¸ch b¸n ®­îc 40.000 b¶n, khiÕn t¸c gi¶ chØ qua mét ®ªm ®· trë nªn næi danh. Nã còng kiÕm ®­îc cho t¸c gi¶ mét kho¶n thu nhËp lín. “§Õm l¹i tói tiÒn, t«i thÊy r»ng n¨m 1919, nhê s¸ng t¸c t«i kiÕm ®­îc 800 ®« la, n¨m 1920, t«i kiÕm ®­îc 18.000 ®«la b»ng viÕt truyÖn ng¾n, kÞch phim vµ s¸ch. NhuËn bót nh÷ng truyÖn ng¾n cña t«i ®· t¨ng tõ 30 ®«la lªn 1.000 ®«la. Trong 17 n¨m tiÕp theo, «ng kh«ng ngõng cho ®¨ng truyÖn ng¾n trªn tê Saturday Evening Post. Tuy Fitzgerald vÉn lµ mét trong nh÷ng t¸c gi¶ xuÊt s¾c vÒ truyÖn ng¾n, nh­ng «ng cã vÎ coi th­êng thÓ lo¹i nµy. ¤ng nãi: “T«i kh«ng thÝch thÓ lo¹i nµy vµ viÕt chØ ®Ó kiÕm tiÒn mµ th«i” vµ cho lµ tiÓu thuyÕt míi biÓu hiÖn râ nÐt nhÊt tµi n¨ng cña «ng. Tuy nhiªn, sinh thêi, «ng ®· cho ra ®êi mét sè tËp tuyÖn ng¾n xuÊt s¾c nh­ Nh÷ng c« g¸i dËy th× vµ nh÷ng nhµ triÕt häc (1920), Nh÷ng c©u chuyÖn vÒ thêi ®¹i nh¹c Jazz (1922), TÊt c¶ nh÷ng chµng trai buån phiÒn (1935).

Nhµ phª b×nh Edmund Wilson tõng quen biÕt Fitzgerald ë Princeton vµ sau nµy trë thµnh b¹n th©n thiÕt cña «ng, tõng khuyªn nhµ v¨n r»ng «ng cã nguy c¬ trë thµnh mét “c©y bót tiÓu thuyÕt phæ cËp Ýt gi¸ trÞ”. Râ rµng lµ Fitzgerald kh«ng hÒ l­u t©m ®Õn lêi khuyªn cña Wilson, khi «ng b¸n hµng chôc truyÖn ng¾n cho c¸c tê t¹p chÝ phæ th«ng.

Sau khi kÕt h«n, cÆp vî chång trÎ sèng mét cuéc sèng hµo hoa, cuång nhiÖt vµ xa xØ. Trong suèt thËp kû 20 sang ®Õn thËp kû 30, hä mÆc quÇn ¸o hîp thêi trang, ë nh÷ng kh¸ch s¹n ®¾t tiÒn, khiªu vò bªn c¹ch bµn ¨n cña nh÷ng nhµ hµng sang träng. Ho dù nh÷ng b÷a tiÖc kÐo dµi ®Õn tËn ®ªm khuya vµ tiªu sµi nhiÒu h¬n kho¶n tiÒn mµ nhµ v¨n kiÕm ®­îc.

Cuèn tiÓu thuyÕt thø hai cña nhµ v¨n Ng­êi ®Ñp vµ kÎ bÞ ®o¹ ®Çy (1922) lÊy c¶m høng ngay tõ cuéc h«n nh©n vµ lèi sèng phãng ®·ng cña gia ®×nh m×nh. Nh­ng nh÷ng bµi b×nh luËn trªn b¸o chÝ tá ra l¹nh nh¹t víi t¸c phÈm nµy. Thêi gian nµy, hä sèng trªn ®¶o Long cña Thµnh phè New York. N¨m 1924, vî chång Fitzgerald lªn tÇu thuû ®i du lÞch Ch©u ¢u. Trong chuyÕn ®i nµy, Fitzgerald kÕt b¹n víi c¸c nhµ v¨n Gertrude Stein, Ezra Pound vµ Hemingway.

N¨m 1925, nhµ v¨n cho xuÊt b¶n cuèn tiÓu thuyÕt thµnh c«ng nhÊt cña «ng: Gatsby vÜ ®¹i. TiÓu thuyÕt nµy trë thµnh mét sù kiÖn v¨n ho¸ ë Hoa Kú. Ba cuèn phim ®­îc chuyÓn thÓ tõ t¸c phÈm nµy vµ hµng chôc bµi b¸o ca ngîi tµi n¨ng cña nhµ v¨n. Së dÜ cuèn s¸ch l«i cuèn ®­îc ®«ng ®¶o ®éc gi¶ lµ do t¸c gi¶ kh¾c häa s©u s¾c mèi xung ®ét cã tÝnh bi hµi kÞch gi÷a t×nh yªu vµ tiÒn tµi, gi÷a kh¸t väng thµnh ®¹t vµ thùc t¹i phò phµng. Gatsby - nh©n vËt chÝnh, tõ tÇng líp lao ®éng nghÌo khæ do ch¨m chØ vµ th¸o v¸t ®· v­¬n lªn trë thµnh ng­êi giÇu sang. Hµnh ®éng tiÓu thuyÕt b¾t ®Çu tõ thêi ®iÓm anh ®· mua mét biÖt thù lín ®Ó ®­îc ë gÇn Daisy, ng­êi yªu cò cña anh, mÆc dï nµng ®· cã gia ®×nh. §iÒu nµy kh«ng nh÷ng cho thÊy Gatsby lµ mét g· si t×nh, mµ cßn lµ mét kÎ tõ líp b×nh d©n muèn hoµn toµn hoµ m×nh vµo x· héi th­îng l­u. Bëi v× Daisy lµ thµnh viªn cña x· héi ®ã vµ tr­íc ®©y së dÜ anh kh«ng c­íi ®­îc Daisy còng chØ v× th©n phËn nghÌo hÌn cña anh kh«ng t­¬ng xøng víi gia ®×nh cao sang cña nµng. Nh­ng lóc nµy tuy anh ®· b­íc ®­îc vµo m«i tr­êng cña tÇng líp th­îng l­u, hä vÉn khinh bØ c¸i qu¸ khø hÌn kÐm cña anh. T×nh c¶m gi¶ dèi cña Daisy cµng x« ®Èy anh vµo t×nh thÕ lè bÞch vµ cuèi cïng thñ ®o¹n nham hiÓm cña chång Daisy ®· x« ®Èy anh ®Õn chç huû diÖt. T¸c phÈm nµy kh¸i qu¸t mét c¸ch nghÖ thuËt th©n phËn cña nh÷ng con ng­êi Mü trong c¬n chao ®¶o quay cuång cña c¶ mét x· héi bÞ tha ho¸ tr­íc søc c«ng ph¸ cña lèi sèng vËt chÊt chñ nghÜa Ých kû vµ tµn nhÉn.

Th¸ng 12 n¨m 1926, ®«i vî chång Gatsby trë vÒ Hoa Kú vµ cã vµi th¸ng anh ®Õn Hollywood viÕt kÞch phim. Sau ®ã hä chuyÓn vÒ ë ngoai « Wilmington, bang Delaware. Fitzgerald ngµy cµng uèng nhiÒu r­îu. Mïa hÌ n¨m 1928, hä trë l¹i Paris. Lóc nµy Zelda chuyÓn sang häc nghÒ vò ba lª víi tham väng cã thÓ nhanh chãng næi danh, nh­ng ®· qu¸ muén. Hai n¨m sau, trong mét chuyÕn ®i Ch©u ¢u, Zelda lÇn ®Çu tiªn ph¸t bÖnh t©m thÇn. Trong m­êi bÈy n¨m cuèi ®êi, phÇn lín thêi gian bµ sèng trong bÖnh viÖn.

N¨m 1931, Fitzgerald vÒ Mü gi÷a lóc cuéc suy tho¸i ®ang trÇm träng. ViÖc kiÕm tiÒn rÊt khã kh¨n, trong khi vî «ng ®ang mang bÖnh vµ «ng b¾t ®Çu nghi ngê vÒ kh¶ n¨ng viÕt v¨n cña m×nh. ThÕ lµ «ng cµng uèng r­îu nhiÒu h¬n.

N¨m 1934, nhµ v¨n cho ra ®êi tiÓu thuyÕt Trêi ®ªm ªm ¶. T¸c phÈm nµy miªu t¶ nh÷ng tÊn bi hµi kich trong t×nh yªu vµ gia ®×nh. Trong thÕ giíi nh©n vËt cña Fitzgerald, kh«ng cã ai thùc sù cã cuéc ®êi h¹nh phóc. Ngßi bót trµo phóng vµ hµi h­íc cña nhµ v¨n tá ra s¾c s¶o trong nhiÒu trang t¸c phÈm. Nh­ng vÒ mÆt t©m hån vµ c¶m høng, «ng vèn lµ nhµ v¨n tiªu biÓu cho nh÷ng n¨m sau ®¹i chiÕn vµ nh÷ng n¨m 20, lóc nµy Fitzgerald d­êng nh­ kh«ng n¾m b¾t ®­îc nh÷ng chuyÓn biÕn s©u s¾c vµ to lín cña t©m tr¹ng con ng­êi trong thêi kú míi, nªn cuèn s¸ch kh«ng ®­îc ®ãn nhËn nång nhiÖt.

Do m¾c nî nhiÒu, n¨m 1937, nhµ v¨n trë vÒ Hollywood ký hîp ®ång nhËn lµm t¸c gi¶ viÕt kÞch phim. Nh­ng nh÷ng cè g¾ng chuyÓn ngßi bót v¨n xu«i thµnh ngßi bót kÞch phim kh«ng thµnh c«ng. ViÕt rÊt nhiÒu mµ chØ mét kÞch b¶n ®­îc chÊp nhËn. Nh÷ng c¬n say chuÕnh cho¸ng cña «ng tiÕp tôc g©y r¾c rèi cho c¸c x­ëng phim ë Hollywood. N¨m 1940, do mét c¬n ®au tim, «ng qua ®êi t¹i Hollywood khi míi 44 tuæi. TiÓu thuyÕt VÞ hoµng tö cuèi cïng lµ t¸c phÈm cuèi cïng cña «ng vµ ch­a hoµn thµnh.

Trong thêi gian «ng mÊt, thu nhËp còng nh­ danh tiÕng cña «ng sa sót th¶m h¹i. Nh­ng vÒ sau giíi nghiªn cøu phª b×nh ®¸nh gi¸ l¹i vµ kh¼ng ®Þnh r»ng «ng lµ mét trong nh÷ng nhµ v¨n tiªn phong cña v¨n häc hiÖn ®¹i chñ nghÜa. ChÊt tr÷ t×nh kÕt hîp víi t×nh huèng kÞch v¹ch trÇn sù trçng rçng cña thÕ giíi tinh thÇn trong x· héi hiÖn ®¹i, ®ång thêi nhen lªn niÒm hy väng vÒ mét c¸i g× ªm ¸i h¬n, t­¬i vui h¬n trong t­¬ng lai. Nhµ phª b×nh Lionelle Trilling cho r»ng: Fitzgerald “cã lÏ lµ nhµ v¨n næi tiÕng cuèi cïng ®· kh¼ng ®Þnh trÝ t­ëng t­îng l·ng m¹n kÕ thõa tõ thêi Phôc H­ng vÒ kh¸t väng c¸ nh©n hay chñ nghÜa anh hïng, vÒ cuéc sèng dÊn th©n vµo hay tõ bá nã v× lý tt­ëng cña c¸i t«i.”⁴⁷