TẢn mạn về TẾt ngô Thị Diệu An

Tết Nguyên đán còn gọi là Tết Ta, Tết Âm lịch, Tết Cổ truyền, Tết Cả hay đơn giản chỉ là Tết. Đây là dịp lễ quan trọng nhất trong văn hóa của người Việt và một số dân tộc chịu ảnh hưởng của văn hóa Trung Quốc.

Tết là cách nói chệch của Tiết. Lễ tiết Nguyên đán (hay Tết) có nguồn gốc từ Trung Quốc, từ đời Ngũ Đế Tam Vương¹.

Theo quan niệm từ xưa đến nay, Tết được tính từ thời điểm "đưa ông Táo về trời", cho nên dân gian thường hay nói “Tết ông Táo”.

Từ 23 tháng chạp trở đi là bắt đầu vào thời kỳ rộn ràng của mùa Tết, tính từ mốc sự kiện "đưa ông Táo về trời" (Ông Táo là thần bếp, hay Táo Quân, thực chất lại không phải một vị mà là hai ông và một bà). Lễ ông Công ông Táo được thực hiện vào ngày 23 tháng Chạp. Trong ngày này, ông Công được cúng ở bàn thờ chính trên nhà, còn ông Táo được cúng dưới bếp. Đồ cúng thường đi kèm với mấy con cá chép, vì người ta cho rằng vào dịp cuối năm, ông Công ông Táo cưỡi cá chép bay về Thiên đình, trình bẩm những việc xảy ra trong năm vừa qua.

Tất niên có nghĩa là hoàn tất (công việc) năm cũ. Vào chiều 30 cuối năm, nhà người Việt nào cũng chuẩn bị một mâm cơm cúng ông bà tổ tiên để tiễn biệt năm cũ. Sau đó, cả nhà quây quần bên mâm cơm - đây sẽ là bữa ăn đáng giá nhất trong mấy ngày Tết.

Theo phong tục, vào thời điểm tất niên, mỗi người phải thu xếp thanh toán hết nợ nần, xóa bỏ những xích mích trong năm cũ để hướng tới một năm mới khá giả, thuận hòa hơn. Đây cũng còn là dịp để mỗi người bày tỏ lòng thành kính, tri ân của mình đối với tổ tiên, ông bà cha mẹ, người thân, bạn bè...

Lễ Giao thừa

Giao thừa là thời khắc thiêng liêng của năm, khi mà năm cũ ủ rũ ra đi và năm mới rộn ràng bước tới. Vào thời điểm này, các gia đình tiến hành lễ Trừ tịch. Lễ Trừ tịch được hiểu là lễ đem vứt những điều không may mắn của năm cũ đi, và đón lấy những điều tốt đẹp của năm mới đến. Vì vậy, lễ Giao thừa còn được gọi là lễ Trừ tịch.

Lễ Trừ Tịch còn có ý mời các quan trên trời ăn lộc. Người ta cho rằng mỗi năm có một vị thần cai quản nhân gian, hết năm thì đổi ca. Lễ Trừ tịch được cúng ngoài trời vì các cụ cho rằng trong buổi giao thừa, ngoài trời đầy những vị thần đổi ca đi lại tấp nập, bận rộn chưa kịp ăn uống, mình đưa đồ ăn ra thể nào cũng có người ăn. Thần cũ ra đi dùng một miếng coi như để cảm ơn, thần mới đến nếm một miếng coi như mắc nợ nhà mình; nhờ đó, hy vọng năm mới làm ăn phát đạt.

Đón xuân, đón năm mới

Thứ nhất là phong tục xông đất (hay "đạp đất" của người miền Trung). Người Việt quan niệm rằng ngày đầu tiên của năm sẽ quyết định "số mạng" của cả năm: Do đó, vị khách đầu tiên bước vào cửa cũng rất quan trọng. Đây phải là một người có đạo đức, vui tính, thành đạt, thông minh, sáng sủa... Nói tóm lại là vừa hồng vừa chuyên, để đảm bảo vận may sẽ đến cho cả gia đình người được xông đất.

Thứ hai, phải kể đến việc xuất hành du xuân. Đích đến thường là các đình, chùa... để cầu may và xin lộc. Hướng xuất phát cũng được chọn lựa khá kỹ từ nhiều phương: Đông - Nam - Tây - Bắc. Người ta tin rằng việc cầu phúc cầu may đầu năm tại chùa chiền miếu mạo sẽ linh thiêng hơn, và nhiều người xin quẻ ở đây để đoán việc sẽ xảy ra trong năm. Đa số không quên bẻ lấy một cành cây trước cửa đình - cửa đền, để về nhà cắm trên bàn thờ cho đến hết Tết. Phong tục này gọi là hái lộc, tượng trưng cho việc đem lộc trời đất về nhà.

Thứ ba là phong tục thăm hỏi, chúc tết và lì xì. Bố mẹ chúc con cái học giỏi và thành đạt, con cái chúc bố mẹ mạnh khỏe sống lâu. Họ hàng chúc nhau an khang, bạn bè chúc nhau thịnh vượng. Tới mỗi nhà, người lớn thường cho tiền trẻ con trong những bao màu đỏ, gọi là mừng tuổi (hay lì xì ở trong Nam). Ngày xưa tiền phong bao thường là tiền lẻ, với ngụ ý tiền này sẽ sinh sôi nảy nở thêm.

Thứ tư, những trí thức thường có phong tục khai bút đầu năm (nông dân thì khai canh, người buôn bán thì chọn ngày mở hàng đầu năm). Ngày mồng Một, người ta chọn lấy giờ tốt, mang giấy bút ra viết một vài lời hay ý đẹp, rồi mới được đi chơi. Mọi người tin rằng như vậy thì công việc của mình sẽ trôi chảy trong năm mới.

Kiêng kỵ trong ngày Tết

Trong mấy ngày Tết, người Việt kiêng không cãi nhau, bởi họ tin rằng cãi nhau, bực tức trong ngày Tết sẽ khiến cả năm xúi quẩy - mất thuận hòa. Ông bà cha mẹ nhắc con cháu trong nhà từ phút giao thừa trở đi không được nghịch nghợm, cãi cọ nhau, không nói tục chửi bậy... Người lớn cũng tránh quở mắng trách phạt trẻ em, đối với ai cũng tay bắt mặt mừng, vui vẻ niềm nở, chúc nhau những điều tốt đẹp.

Trong mấy ngày Tết cũng không được đổ rác, bởi như thế tài lộc sẽ ra đi. Việc kiêng kỵ này cũng là theo truyền thuyết Trung Quốc²

Và điều mà các mẹ, các chị không thể quên nữa là việc đi chợ đầu năm. Đi chợ đầu năm thứ phải mua đầu tiên phải là muối, sau đó rồi mới đến những thứ cần mua khác…

Trên thực tế có rất nhiều phong tục trong ngày Tết và ở mỗi địa phương thì phong tục Tết lại khác nhau.

Theo thời gian cùng với quá trình hội nhập, có những giá trị văn hoá cần phải được loại bỏ, có những giá trị cần phải thay đổi, có những giá trị cần được duy trì và gìn giữ. Những điều tôi nói về Tết, có người vẫn gìn giữ, có người đã loại bỏ từ lâu. Thiết nghĩ, nếu loại bỏ những phong tục này thì ngày Tết có còn ý nghĩa?