BẢO ĐẢM THỰC HIỆN QUYỀN CON NGƯỜI - QUYỀN CÔNG DÂN

BẢO ĐẢM THỰC HIỆN QUYỀN CON NGƯỜI - QUYỀN CÔNG DÂN

1. 
   Khái niệm và hệ thống bảo đảm thực hiện quyền con người, quyền công dân
   

• 
  Bảo đảm kinh tế: Bảo đảm kinh tế cho việc thực hiện quyền con người, quyền công dân là việc tạo ra tiền đề vật chất để quyền được thực hiện. Bản thân nhu cầu tự do không xuất hiện, phát triển và các giá trị tự do không được đánh giá đúng trong một xã hội đói nghèo, lạc hậu và thiếu thốn vật chất. quyền con người, quyền công dân xuất hiện, phát triển và được bảo đảm từ các những yếu tố, điều kiện kinh tế - xã hội, kết cấu tương quan giai cấp trong đó, xét cho cùng, quan trọng nhất vẫn là yếu tố kinh tế, nghĩa là bảo đảm về vật chất mang ý nghĩa quyết định.
  
• 
  Bảo đảm chính trị: Mỗi cá nhân là thành viên của một chế độ chính trị - xã hội nhất định, không thể đứng ngoài các mối quan hệ giai cấp, cộng đồng, dân tộc, quốc gia. Bảo quyền con người, quyền công dân là tạo ra một môi trường chính trị thuận lợi để quyền phát triển trong mối quan hệ với toàn bộ hệ thống chính trị -hệ thống các thiết chế bảo vệ quyền: đảng phái chính trị, Nhà nước, các tổ chức đoàn thể và nhân dân. Thể chế chính trị nào đề cao giá trị con người, đồng thời coi con người là mục tiêu và động lực của sự phát triển kinh tế - xã hội thì trong thể chế đó cá nhân được bảo đảm quyền tự do của mình.
  
• 
  Các bảo đảm xã hội khác: Bảo đảm về kinh tế và chính trị là điều kiện cần nhưng chưa đủ để tạo ra một môi trường xã hội cho quyền con người, quyền công dân được thực hiện. Ý nghĩa của những bảo đảm xã hội khác là ở chỗ cho dù có một số nước có điều kiện kinh tế, chính trị gần như nhau nhưng bảo đảm quyền con người lại có thể khác biệt. Môi trường bảo đảm quyền công dân còn hình thành từ những yếu tố lịch sử - truyền thống, văn hóa, tư tưởng, sự phát triển khoa học kỹ thuật trong mỗi quốc gia. Lịch sử - truyền thống, văn hóa, tư tưởng, sự phát triển khoa học kỹ thuật là yếu tố có thể tác động tích cực hay tiêu cực cho việc bảo đảm quyền quyền con người, quyền công dân.
  

2. 
   Bảo đảm pháp lý cho việc thực hiện quyền con người, quyền công dân và những đặc điểm của nó
   

1. 
   Được ghi nhận bằng pháp luật và gắn với sự điều chỉnh pháp luật
   

Pháp luật càng phát triển, tự do của các chủ thể trong xã hội càng cao vì nó tạo hành lang an toàn và rõ ràng cho công dân khi tham gia vào các quan hệ xã hội và để Nhà nước nhận biết đúng về giới hạn của việc thực hiện quyền lực của mình.

2. 
   Gắn với năng lực, nhận thức của mỗi cá nhân về quyền của mình
   

3. 
   Trách nhiệm của cộng đồng chính trị - trách nhiệm Nhà nước: lập pháp – hành pháp – tư pháp
   

4. 
   Trách nhiệm của cá nhân khác và các tổ chức trong xã hội
   

3. 
   Hệ thống bảo đảm pháp lý cho việc thực hiện quyền con người, quyền công dân ở Việt Nam
   
   1. 
      Hệ thống pháp luật xác định nội dung, phạm vi và cụ thể hóa quyền con người, quyền công dân
      

• 
  Luật nội dung: hệ thống luật nội dung về quyền phải logic, đồng bộ, thống nhất trong đó các quyền nghĩa vụ cơ bản trong Hiến pháp được cụ thể hóa với phương thức thực hiện quyền rõ ràng trong các văn bản pháp luật khác về điều cấm đối với cá nhân, nghĩa vụ tương ứng của các chủ thể khác, các hình thức xử lý hành vi xâm phạm quyền, trách nhiệm bồi thường của Nhà nước.
  
• 
  Luật hình thức: cách thức, thể thức pháp lý để thực hiện quyền và bảo vệ quyền  tố tụng hình sự và thi hành án hình sự, tố tụng dân sự, tố tụng hành chính.
  
• 
  Yêu cầu về sự thống nhất giữa Hiến pháp với các văn bản quy phạm pháp luật khác, giữa các nguyên tắc pháp luật¹⁴, giữa các lĩnh vực pháp luật, giữa các ngành luật - chế định luật - quy phạm pháp luật.
  

1. 
   Thủ tục hành chính thực hiện quyền; chất lượng, hiệu quả áp dụng pháp luật của các cơ quan hành chính nhà nước và ý thức, năng lực phục vụ của cán bộ, công chức nhà nước
   

• 
  Việc ghi nhận quyền: Quyền cần thủ tục hành chính (công dân cần thông báo, tuyên bố, đăng ký với Nhà nước hay xin phép Nhà nước hoặc cần sự ủng hộ của các tố chức xã hội như quyền tự do đi lại, cư trú; quyền hội họp, lập hội, biểu tình; quyền tự do ngôn luận, báo chí…) và quyền không cần thủ tục hành chính (quyền bí mật về thư tín, điện thoại, điện tín; quyền bất khả xâm phạm về thân thể, chỗ ở…  không cần đăng ký + Nhà nước thể hiện vai trò bảo đảm quyền khi quyền bị xâm hại) để thực hiện;
  
• 
  Hoạt động áp dụng pháp luật hiện thực hóa quyền tự do cá nhân của cơ quan hành chính nhà nước: quy định và thực thi thủ tục; tạo điều kiện vật chất để công dân thực hiện quyền; giải quyết khiếu nại có liên quan…;
  
• 
  Cán bộ nhà nước - ý thức, năng lực, trách nhiệm: Trong xã hội phát triển, sự hội nhập, tiếp thu văn minh nhân loại ngày nay có thể cho phép một quốc gia hoàn thiện pháp luật, sắp xếp tổ chức bộ máy nhà nước theo lộ trình nhất định, song giáo dục để có những con người sao cho thể chế luật pháp và bộ máy ấy phát huy hiệu quả thì không dễ. Ý thức pháp luật và văn hoá pháp lý của con người quan trọng ở chỗ, nếu như các yếu tố bảo đảm khác có thể hoàn thiện trong một thời gian nhất định, thì ý thức pháp luật và văn hoá pháp lý khó cải thiện được theo ý muốn của nhà làm luật hay nhà tổ chức. Vì thế, ý thức pháp luật và năng lực phục vụ của đội ngũ cán bộ, công chức nhà nước có vai trò quan trọng bảo đảm tính hiệu quả của pháp luật và hoạt động áp dụng pháp luật để cá nhân có thể thực hiện quyền tự do của mình một cách dễ dàng. Tuy Nhà nước là tổ chức có trách nhiệm trong việc bảo đảm quyền con người, quyền công dân, song việc Nhà nước xây dựng được một thể chế hay bộ máy bảo đảm quyền chỉ có ý nghĩa khi viên chức nhà nước không hẹp hòi, trục lợi, quan liêu, hách dịch, cửa quyền, tham nhũng, cẩu thả hay thiếu tôn trọng các quyền ấy.
  

3. 
   Tổ chức bộ máy nhà nước và kiểm soát có hiệu quả quyền lực nhà nước
   

• 
  Quyền lực nhà nước thuộc về nhân dân: Nội dung của nguyên tắc này phải được hiểu ở một số khía cạnh cơ bản. Thứ nhất, một Nhà nước được tạo nên bởi ý chí chung là điều kiện để bảo vệ tự do cho mỗi thành viên trong xã hội. Quan niệm về quyền lực nhà nước thuộc về nhân dân mang tính cách mạng ở chỗ mỗi công dân được lựa chọn Nhà nước, khi Nhà nước không đáp ứng được yêu cầu của nhân dân thì nhân dân có quyền thay Nhà nước ấy bằng Nhà nước khác và Nhà nước tồn tại trong xã hội không có mục đích tự thân mà chẳng qua với ý nghĩa là công cụ phục vụ nhân dân và xã hội. Thứ hai, Nhà nước của tự do là mở rộng khả năng tự trị, hưởng thụ cá nhân, tạo điều kiện để công dân tham gia vào việc thực hiện quyền lực nhà nước bằng các hình thức dân chủ trực tiếp và đại diện, không bị nô dịch và cũng không áp đặt ý chí của mình cho người khác. Thứ ba, quyền lực nhà nước thuộc về nhân dân thì nhân dân mới có khả năng giám sát quyền lực đó. Nhà nước không thể ban ơn, bố thí hay thu lại cái không thể ban phát là tự do của mỗi người dân và dân cũng không dựa dẫm, ỷ lại vào Nhà nước.
  
• 
  Quyền lực nhà nước có sự phân chia (hay phân công): Cho đến ngày nay, học thuyết phân quyền vẫn được coi là thành tựu vĩ đại mà loài người nghĩ ra để có một Nhà nước được tổ chức và hoạt động một cách văn minh, khoa học và hiệu quả. Thực chất của phân quyền chính là tránh quyền lực nhà nước nằm trong tay một cá nhân hay một tổ chức, tránh sự chuyên quyền, độc đoán và lạm dụng quyền lực bằng việc thiết lập một cơ chế kìm hãm quyền lực. Có phân chia quyền lực, Nhà nước mới có thể được đặt trên một nền tảng pháp lý, bảo đảm được quyền con người, quyền công dân. Tất cả những điều đó cũng là để bảo vệ công dân trước Nhà nước. Giá trị của những kết luận trên nằm ở chỗ, hầu hết các Nhà nước hiện đại sau này đều coi phân quyền là quan điểm, tư tưởng chỉ đạo cho việc thực hiện quyền lực Nhà nước và ghi nhận nguyên tắc này trong Hiến pháp và pháp luật.¹⁵
  
• 
  Quyền lực nhà nước nằm trong cơ chế kiểm soát (cơ chế nội tại và cơ chế xã hội): Nhà nước hành xử với tư cách là chủ thể bảo đảm quyền song cũng là chủ thể vi phạm quyền. Sự xâm hại hay cản trở cá nhân thực hiện quyền tự do bởi Nhà nước với tư cách là chủ thể của quyền lực công có tính chất khác với những vi phạm từ các cá nhân và tổ chức, nguy hiểm hơn cho công dân vì trong nhiều trường hợp, sự xâm hại quyền công dân lại thực hiện bởi những hành vi hợp pháp của Nhà nước, công dân không có biện pháp pháp lý để bảo vệ (ví dụ khi hành vi của Nhà nước được hợp pháp hóa bằng việc ban hành luật vi hiến-nếu không có cơ chế bảo hiến tốt). Vì vậy, giới hạn quyền lực nhà nước là vấn đề lớn, cần xem xét trên các bình diện khác nhau, mà một trong các nội dung trong đó, ngoài việc phân công quyền lực nhà nước, là kiểm soát quyền lực nhà nước là để bảo đảm quyền con người, quyền công dân. Giới hạn và kiểm soát quyền lực nhà nước để bảo đảm quyền tự do của công dân, quyền con người có lẽ chính xác hơn là nói rằng quy định và bảo đảm quyền con người là phương thức hạn chế quyền lực nhà nước..
  

1. 
   Cơ chế, công cụ pháp lý bảo vệ quyền
   

• 
  Bảo vệ quyền bằng công cụ do nhà nước thiết lập: Việc thiết lập công cụ để bảo vệ quyền con người, quyền công dân là tạo ra các thiết chế nhà nước bảo vệ quyền. Đây là yếu tố không thể thiếu của hệ thống bảo đảm quyền. Về nguyên tắc, bộ máy nhà nước hiện đại được thiết kế không cồng kềnh song phương thức, công cụ bảo đảm quyền công dân thì cần đa dạng và phong phú. Ở phạm vi quốc gia, thực chất của việc bảo vệ quyền công dân là nghĩa vụ của mọi cơ quan nhà nước và công chức nhà nước. Công dân bảo vệ tự do của mình thông qua cơ quan lập pháp, hành pháp và tư pháp (cơ quan dân cử, đại biểu dân cử hay các cơ cấu bên trong của cơ quan dân cử, thông qua cơ quan thanh tra và cơ quan hành chính nhà nước, qua cơ quan công tố và Tòa án). Ngoài ra, việc Nhà nước thừa nhận công cụ quốc tế (ví dụ, cho phép công dân bảo vệ quyền thông qua Liên hợp quốc và các thiết chế của nó, các thiết chế bảo vệ khu vực) cũng là thiết lập công cụ pháp lý để bảo vệ quyền tự do của các cá nhân trong xã hội. Trong số các công cụ để bảo vệ quyền công dân, công cụ hiệu quả và phổ biến nhất là Tòa án, đặc biệt là Toà án hành chính và Toà án Hiến pháp vì chúng có khả năng đối đầu, kiềm chế cơ quan nhà nước trong trường hợp vi phạm quyền.
  
• 
  Cá nhân tự bảo vệ quyền: Quyền con người, quyền công dân được tôn trọng và bảo đảm tốt nhất trong điều kiện của nhà nước pháp quyền dân chủ, một chế độ Hiến pháp phù hợp với những nguyên tắc và quy phạm pháp luật quốc tế. Tuy nhiên, do những điều kiện khách quan và chủ quan mà đối với mỗi quốc gia, điều này cần không ít thời gian để đạt được. Quyền tự do của cá nhân có thể bị vi phạm thường xuyên khi hệ thống các cơ quan nhà nước có chức năng bảo vệ quyền hoạt động không có hiệu quả. Vì thế, Nhà nước cần thừa nhận hình thức tự vệ cá nhân của công dân: mỗi người có quyền tự bảo vệ mình trước những hành vi trái pháp luật của những người khác bằng biện pháp hợp pháp. Tự vệ là bảo đảm quan trọng đặc biệt đối với bảo vệ các quyền tự do cá nhân cơ bản của công dân như quyền bất khả xâm phạm về tính mạng, sức khỏe… vì nó cho một kết quả trực tiếp, rõ ràng, nhanh chóng. Cá nhân có thể tự bảo vệ quyền trước hành vi xâm hại quyền của người khác hoặc tự bảo vệ trước nhà nước.
  
• 
  Bảo vệ quyền thông qua dịch vụ pháp lý: Có nhiều hình thức tổ chức thực hiện dịch vụ pháp lý, song cơ bản là chúng được cung cấp bởi các tổ chức hành nghề luật sư và các tổ chức tư vấn pháp luật khác; dịch vụ của các tổ chức trợ giúp pháp lý hoạt động theo chính sách xã hội của Nhà nước. Nhìn chung, các hoạt động giúp đỡ công dân về mặt pháp lý chỉ có ý nghĩa bảo đảm cho quyền tự do của cá nhân khi nó hoạt động có hiệu quả và cá nhân tiếp cận dễ dàng với chúng. Kết quả hoạt động của các dịch vụ này phụ thuộc vào thái độ chấp nhận của công quyền và chất lượng dịch vụ; còn sự dễ dàng tiếp cận dịch vụ phụ thuộc vào số lượng tổ chức, cá nhân cung cấp dịch vụ và giá thành dịch vụ.
  
• 
  Bảo vệ quyền thông qua cơ chế bồi thường thiệt hại: Khi quyền tự do của cá nhân bị xâm hại, về nguyên tắc, chủ thể xâm hại quyền phải bồi thường cả về vật chất, sức khỏe và tinh thần cho công dân. Điều này càng có ý nghĩa quan trọng khi chủ thể xâm hại quyền công dân là Nhà nước.
  

5. 
   Năng lực thực hiện quyền của cá nhân và trình độ văn hóa pháp lý của cộng đồng xã hội
   

• 
  Sự hiểu biết pháp luật (tri thức pháp luật): Việc cho rằng một trong các quyền quan trọng của công dân là quyền hiểu biết về các quyền của mình là hoàn toàn có cơ sở. Hiểu về nguyên tắc suy đoán vô tội, được xét xử công khai, được bình đẳng, hay pháp luật không có hiệu lực hồi tố…, công dân hiểu được giới hạn quyền tự do của mình như bất khả xâm phạm thân thể, không bị coi là có tội khi chưa có bản án kết tội của Tòa án có hiệu lực pháp luật… Sự thiếu hiểu biết, yếu kém trong học vấn và văn hóa cản trở cá nhân thực hiện các quyền tự do dân chủ của mình và làm chủ bản thân. Có tri thức về nhà nước và pháp luật, công dân tích cực hơn để tham gia vào quản lý nhà nước và xã hội đồng thời hiểu biết về mối quan hệ cá nhân - Nhà nước, tạo cơ sở cho thực hiện các quyền tự do hiến định của mình;
  
• 
  Thói quen tuân thủ pháp luật, sử dụng luật pháp: Khi có trình độ văn hóa pháp lý, cá nhân có điều kiện rèn luyện thói quen xử sự theo đúng pháp luật, có những hành vi hợp pháp thực hiện quyền tự do của mình, nhận thức được giới hạn pháp lý của quyền để thực hiện đúng quyền, không vi phạm pháp luật xâm hại quyền của người khác. Rèn luyện thói quen là một điều không đơn giản vì thói quen hành xử trong xã hội của mỗi người được tạo ra trên một nền tảng văn hóa, dân tộc, truyền thống và cách tiếp thu, chọn lọc những tác động xã hội. Ý thức pháp luật thấp thì thói quen hành xử theo pháp luật không hình thành. Công dân có thói quen tuân thủ pháp luật khi họ hiểu tuân thủ pháp luật chính là tuân thủ những quy định pháp lý bảo vệ lợi ích của bản thân, của gia đình và cộng đồng và khi họ hiểu về sự thống nhất giữa quyền và nghĩa vụ pháp lý: thực hiện nghĩa vụ là tiền đề quan trọng để công dân thực hiện quyền. Nếu đã không có thói quen sống theo pháp luật thì cũng không có nhu cầu tìm hiểu pháp luật và ngược lại, không hiểu biết về pháp luật thì không thể hình thành thói quen sống theo pháp luật.¹⁶
  

1. 
   Tiếp cận đa ngành và liên ngành khoa học xã hội về quyền con người: luật học, chính trị học, triết học, văn hóa học, xã hội học, tâm lý học, kinh tế học, sử học, tôn giáo, đạo đức học…;
   
2. 
   Xây dựng cơ chế pháp lý và xã hội đảm bảo quyền con người ở Việt Nam.
   



1. 
   Hãy đọc kỹ các tình huống dưới đây;
   
2. 
   Hãy phân vai các nhân vật được đề cập trong mỗi tình huống để thể hiện quan điểm của họ (người trong cuộc);
   
3. 
   Hãy bình luận về thái độ của các nhân vật, bàn bạc và tìm ra hướng giải quyết nhằm bảo vệ quyền con người, quyền công dân.
   

Đập ngay vào mắt chúng tôi là lớp học thật tươm tất, gọn gàng của các bé. Ở một góc khuất của trung tâm, bé trai tên Thành đang ngồi chơi bên bụi hoa, thấy khách đến, bé cất tiếng chào rất lễ phép. Xơ Phúc Minh cho hay: “Thành mới bốn tuổi. Ở lứa tuổi mẫu giáo, cháu chưa được đến trường như bao trẻ khác. Buổi sáng, các anh chị đến lớp nên chỉ còn cháu ngồi chơi một mình...”.

Sau khi việc học hòa nhập bị phản đối xảy ra, Ủy ban Phòng chống AIDS TP.HCM, các cơ quan, đoàn thể địa phương mời phụ huynh ra trường để tuyên truyền. Phụ huynh nêu câu hỏi nếu con họ nhiễm HIV thì ai chịu trách nhiệm. Nhiều người nói họ không ghét bỏ các cháu, chỉ sợ khi học chung có những va chạm rồi truyền bệnh. Sau nhiều nỗ lực, giờ thì nhiều phụ huynh đã hiểu nhưng vẫn còn số ít phụ huynh không muốn hiểu, vẫn giữ quan điểm “không cho trẻ có HIV học cùng”. Vì vậy, các xơ đành chấp nhận để các cháu học ở trung tâm với danh nghĩa là phân hiệu của Trường Tiểu học An Nhơn Đông. Dù vậy, đó vẫn là niềm vui quá lớn với các xơ và các cháu: Hằng tuần, các cháu vẫn được xếp hàng chào cờ cùng các bạn ở trường, liên hoan văn nghệ vẫn được tham gia... Ánh mắt của phụ huynh cũng không còn “hậm hực” như hồi đầu tháng 9.