CHÆÅNG IV : CAÏC CHÆÅÏNG NGAÛI CHO HAÌNH VI NHÁN LINH

Coï nhæîng chæåïng ngaûi træûc tiãúp nhæ báút tri, âam mã, såü haîi, cæåîng bæïc vaì nhæîng chæåïng ngaûi giaïn tiãúp nhæ tçnh traûng caï nhán, gia âçnh, xaî häüi.

Caïc chæoïng ngaûi coï thãø gáy aính hæåíng træûc tiãúp tåïi haình vi nhán linh gäöm :

Báút tri laì khäng biãút mäüt caïch thæåìng xuyãn nhæîng chán lyï maì moüi ngæåìi vaì mäùi ngæåìi âãöu phaíi biãút, nåi mäüt ngæåìi tæû baín tênh coï khaí nàng hiãøu biãút. Báút tri åí âáy træåïc hãút coï nghéa laì däút naït, khäng vàn hoïa. Báút tri khäng âäöng nghéa våïi så suáút, quãn laîng hay vä yï.

Coï sæû báút tri báút khaí thàõng, khäng thãø cháúm dæït bàòng mäüt cäú gàõng tinh tháön nghiãm tuïc.

Coï sæû báút tri khaí thàõng, laì sæû báút tri maì ngæåìi ta coï thãø cháúm dæït âæåüc, nãúu ngæåìi ta án cáön hoüc hoíi.

Nãúu laì khaí thàõng maì ngæåìi ta laûi khäng cäú gàõng âãø læåït thàõng thç phaíi chëu traïch nhiãûm.

Ngæåìi ta coìn phán biãût thãm : báút tri khaí thàõng cäú cháúp (cäú tçnh) vaì báút tri khaí thàõng vç vä tçnh.

Xeït vãö âäúi tæåüng, ngæåìi ta phán biãût báút tri vç khäng biãút luáût phaïp, vç khäng hiãøu roî sæû kiãûn, vç khäng biãút vãö chãú taìi. Khäng biãút luáût phaïp, tæïc laì khäng biãút trong mäüt váún âãö gç âoï âaî coï luáût phaïp quy âënh. Báút tri vãö sæû kiãûn tæïc laì khäng biãút luáût âoï coï aïp duûng cho haình vi naìy hay khäng. Coìn báút tri vãö chãú taìi laì khäng biãút âaî coï mäüt hçnh phaût chãú taìi aïp duûng cho haình vi naìy hay khäng.

Xeït vãö thåìi gian, coï nhæîng sæû báút tri coï træåïc haình vi, kãú âoï coï nhæîng báút tri cuìng mäüt luïc våïi haình vi vaì nhæîng sæû báút tri chè xaíy ra luïc ngæåìi ta âaî haình âäüng.

c- Qui Traïch nhiãûm:

Sæû báút tri báút khaí thàõng laìm máút sæû tæû do, do âoï miãùn khoíi moüi traïch nhiãûm. Traïi laûi, sæû báút tri khaí thàõng khäng laìm máút hoaìn toaìn sæû tæû do, do âoï khäng tiãu huíy hoaìn toaìn traïch nhiãûm. Sæû báút tri naìy thæåìng giaím båït traïch nhiãûm, træì khi laì sæû báút tri cäú cháúp.

Âam mã laì nhæîng khuynh hæåïng coï tênh láu daìi, thæåìng keìm theo nhæîng traûng thaïi tçnh caím vaì nhæîng hçnh aính khaí dé thäúng trë táút caí âåìiì säúng tinh tháön. Trong khoa luán lyï, âam mã duìng âãø chè nhæîng æåïc muäún maînh liãût coï aính hæåíng låïn trãn thãø lyï vaì tám lyï cuía chuí thãø luán lyï. Chuïng gáy xuïc âäüng trong tám häön do mäüt âaìng laì sæû hiãøu biãút vãö ngoaûi váût vaì âaìng khaïc æåïc muäún maînh liãût âãø chiãúm âoaût ngoaûi váût áúy.

Thaïnh Thomas phán biãût 11 âam mã hay âuïng hån 11 nhoïm âam mã, maì nhoïm chênh laì tçnh yãu. Mæåìi mäüt nhoïm âam mã áúy âæåüc qui vãö hai hæåïng laì khåi duûc (concupiscible) vaì näü tçnh (irascible).

Khåi duûc gäöm coï caïc tçnh caím: yãu,thêch, æåïc muäún, khoaïi caím, gheït, ghã tåím, buäön.

Näü tçnh gäöm hy voüng, tuyãût voüng, taïo baûo , såü haîi vaì cuäúi cuìng laì thënh näü.

Ngæåìi Viãût chuïng ta cuîng noïi nhæîng âam mã naìy : hè (mæìng), näü (giáûn), ai (buäön), cuû (såü), aïi (yãu), äú (gheït), duûc (muäún).

Caïc âam mã coï hai giaï trë : laìm låüi cho con ngæåìi hoàûc laìm haûi cho con ngæåìi.

Âam mã laìm låüi cho con ngæåìi khi noï lãû thuäüc vaìo lyï trê, âæåüc lyï trê chi phäúi vaì sæû räúi loaûn do âam mã gáy ra coìn cho pheïp lyï trê pháön naìo âæåüc tæû do hoaût âäüng. Khi âam mã âæåüc lyï trê chi phäúi, noï laì mäüt nguäön sæïc maûnh cho chuí thãø cuía haình vi luán lyï.

Âam mã taïc haûi lãn con ngæåìi, khi noï gáy xao xuyãún sinh lyï. Xao xuyãún sinh lyï laìm cho lyï trê vaì yï chê bë tã liãût (nghiãûn ma tuïy). Luïc naìy âam mã biãún haình vi nhán linh thaình haình vi nhán sinh. Tháön hoüc Kinh viãûn goüi thæï âam mã naìy laì âam mã váût duûc (concupiscence).

Giæîa âam mã vaì yï chê coï mäüt tæång quan âàûc biãût. Do kêch thêch cuía caím giaïc vaì trê tæåíng tæåüng, yï chê coï thãø laìm naíy sinh âam mã, duy trç noï vaì coï thãø tuán theo sæû thuïc duûc cuía noï âãø hæåïng vãö nhæîng haình vi noï xuïi duûc. Âoï laì âam mã háûu kãút, gáy ra do yï muäún. Vê duû âoüc saïch khiãu dám.

Coìn khi âam mã xaíy ra do sæû kêch thêch cuía caím giaïc vaì cuía trê tæåíng tæåüng nhæng khäng coï yï chê can thiãûp vaìo, ta goüi laì âam mã dé tiãön, tæïc laì âam mã coï træåïc quyãút âënh cuía yï chê. Do âam mã âi træåïc, nãn caïc quyãút âënh thãø hiãûn haình vi luán lyï coï thãø thiãúu saïng suäút.

- Âam mã dé tiãön luän laìm giaím traïch nhiãûm, âäi khi huíy boí hoaìn toaìn traïch nhiãûm. Seî giaím thiãøu traïch nhiãûm khi âam mã caín tråí viãûc sæí duûng lyï trê vaì seî huíy boí traïch nhiãûm khi âam mã laìm tã liãût lyï trê.

- Âam mã háûu kãút khäng bao giåì laìm giaím traïch nhiãûm. Thæåìng thæåìng noï coìn laìm tàng thãm traïch nhiãûm næîa laì khaïc.

3. Chæåïng ngaûi thæï ba : Såü haîi

Såü haîi laì sæû rung âäüng cuía tám häön træåïc mäüt nguy hiãøm gáön tåïi hoàûc seî tåïi. Såü haîi coï thãø laìm cho täi muäún, täi cháúp nháûn mäüt âiãöu maì trãn nguyãn tàõc täi khäng muäún.

Ngoaìi ra xeït vãö nguyãn nhán cuía såü haîi, ngæåìi ta phán biãût såü haîi näüi khåíi, phaït xuáút tæì mäüt nguyãn nhán näüi taûi (såü täüi) vaì såü haîi ngoaûi khåíi, phaït xuáút tæì mäüt nguyãn nhán åí bãn ngoaìi (sáúm seït).

Thãm vaìo âoï ngæåìi ta coìn phán biãût såü haîi dé tiãön (træåïc luïc sæû viãûc tåïi), såü haîi âäöng phuí (cuìng luïc våïi sæû viãûc), såü haîi háûu kãút(viãûc xaíy ra räöi måïi såü).

c- Traïch nhiãûm :

Såü haîi khäng huíy boí sæû tæû do haình âäüng, nãn noï khäng giaím miãùn traïch nhiãûm hoaìn toaìn, træì khi såü haîi nghiãm troüng laìm räúi loaûn viãûc sæí duûng lyï trê, tháûm chê laìm tã liãût lyï trê (traïch nhiãûm seî giaím thiãøu tuìy træåìng håüp).

Cæåîng bæïc thãø lyï laì eïp buäüc tæì bãn ngoaìi, bàõt ngæåìi khaïc laìm mäüt viãûc ngæåüc våïi yï muäún. Nháút thiãút phaíi coï hai yãúu tä ú: mäüt sæû eïp buäüc vaì sæû eïp buäüc âoï ngæåüc våïi khuynh hæåïng cuía ngæåìi bë eïp buäüc, cho duì ngæåìi naìy chäúng laûi hay khäng chäúng laûi.

Cæåîng bæïc tuyãût âäúi khiãún ngæåìi ta khäng cæåîng laûi âæåüc.

Cæåîng bæïc tæång âäúi, khi ngæåìi ta coï thãø chäúng laûi sæû cæåîng bæïc nãúu muäún.

c- Traïch nhiãûm :

Sæû cæåîng bæïc tuyãût âäúi laìm cho ngæåìi bë cæåîng bæïc khäng thãø naìo cæåîng laûi âæåüc, do âoï khäng phaíi chëu traïch nhiãûm. Sæû cæåîng bæïc tæång âäúi cho pheïp cæåîng laûi. Nãúu khäng cæåîng laûi seî phaíi chëu traïch nhiãûm trong mæïc âäüü naìo âoï. Âi vaìo cuû thãø nãúu ngæåìi bë cæåîng bæïc chäúng traí hãút khaí nàng cuía, mçnh caí bãö trong láùn bãö ngoaìi, thç seî khäng phaíi chëu traïch nhiãûm. Nãúu ngæåìi bë cæåîng bæïc chäúng traí bãn ngoaìi maì bãn trong laûi æng thuáûn thç phaíi chëu traïch nhiãûm trong mæïc âäü. Nãúu ngæåìi bë cæåîng bæïc maì bãö ngoaìi hoaìn toaìn thuû âäüng coìn bãö trong chäúng traí roî raìng thç traïch nhiãûm seî êt hån (thinh làûng laì âäöng loîa).

Nãúp säúng caï nhán, gia âçnh vaì xaî häüi coï thãø aính hæåíng giaïn tiãúp trãn haình vi nhán linh.

Táûp quaïn hay thoïi quen laì mäüt khuynh hæåïng hçnh thaình do sæû làûp âi làûp laûi mäüt säú haình vi. Âáy noïi vãö caïc táûp quaïn âaî táûp âæåüc, træåïc kia khäng coï, báy giåì do ra cäng hoüc táûp vaì làûp âi làûp laûi, nãn âaî thaình nãúp, thaình thoïi quen. Thoïi quen hay táûp quaïn taûo nãn mäüt sæû dãù daìng, giuïp thæûc hiãûn nhæîng haình vi täút cuîng nhæ xáúu. Táûp quaïn täút laì khê cuû phaït triãøn con ngæåìi, coìn táûp quaïn xáúu coï thãø laìm con ngæåìi máút caí pháøm cháút.

Trong nhæîng haình vi laìm vç táûp quaïn, ta qui traïch nhiãûm cho chuí thãø, càn cæï trãn pháön tæû yï hoàûc pháön vä yï cuía chuí thãø. Táûp quaïn coï thãø giaím thiãøu pháön yï thæïc cuía chuí thãø khiãún cho chuí thãø haình âäüng mäüt caïch vä yï thæïc. Âiãöu naìy khäng gia tàng cäng phuïc maì cuîng khäng gia tàng traïch nhiãûm.

b- Tênh khê

Tênh khê vaì phong caïch cuía mäùi ngæåìi coï aính hæåíng låïn trãn sæû tæû yï vaì tæû do cuía chuí thãø. Tênh khê chuí yãúu laì báøm sinh. Tênh khê giuïp chuí thãø laìm âiãöu thiãûn cuîng nhæ âiãöu aïc. Coï nhiãöu loaûi tênh khê khaïc nhau vaì mäùi loaûi tênh khê aính hæåíng mäùi caïch lãn chuí thãø. Vê duû mäüt tênh khê thuäüc loaûi tháön kinh, seî dãø bë kêch âäüng hån, khiãún cho chuí thãø khäng laìm chuí âæåüc mçnh vaì thæåìng hay coï tæ tæåíng vaì haình âäüng khäng âäöng nháút.

- Nháûn xeït täøng quaït : bãûnh táût thãø lyï cuîng nhæ tám lyï âãöu aính hæåíng âãún haình vi luán lyï. Thæåìng thç caïc loaûi bãûnh táût nhæ thãú giaím thiãøu traïch nhiãûm cuía chuí thãø. Nhæîng bãûnh táût âoï coï thãø do báøm sinh, maì cuîng coï thãø do thuí âàõc (ræåüu, thuäúc phiãûn, cäcain, moïcphin) hoàûc coï thãø do tai naûn xaíy ra trong âåìi säúng. Âäúi våïi nhæîng ngæåìi bãûnh nhæ thãú, traïch nhiãûm vãö caïc haình vi luán lyï cuía hoü thay âäøi tuìy theo tçnh traûng sæïc khoíe thãø xaïc hoàûc tám tháön. Sau âáy laì mäüt säú bãûnh tám tháön thæåìng gàûp :

* Bãûnh aío giaïc (hallucination) : âæång sæû caím tháúy bë âeo âæäøi båíi mäüt hçnh aính naìo âoï maì khäng thãø thoaït âæåüc. Tçnh traûng coï thãø tråí nãn nàûng laìm âæång sæû giaím suït hoàûc máút trê, khiãún cho bãûnh nhán khäng thãø thæûc hiãûn caïc haình vi nhán linh våïi táút caí traïch nhiãûm.

* Âäüng kinh (Hysteïrie) : nhæîng cån co giáût xaíy ra khiãún cho bãûnh nhán máút tri giaïc hoaìn toaìn. Âáy laì thåìi gian bãûnh nhán, nãúu coï nhæîng haình vi luán lyï, thç traïch nhiãûm cuîng giåïi haûn.

* Chæïng loaûn tháön kinh (icteri) : mäüt thæï bãûnh tám tháön laìm suy nhæåüc yï chê, keìm theo mäüt sæû dãù bë kêch âäüng. Nãúu bãûnh nhán thæûc hiãûn haình vi nhán linh, traïch nhiãûm seî coï giåïi haûn.

* Chæïng cuäöng aïm (paranoia) : mäüt thæï bãûnh tám tháön trong âoï naûn nhán tæåíngû mçnh laì mäüt nhán váût coï khaí nàng maì khäng âæåüc troüng duûng laûi coìn bë baïch haûi. Bãûnh nhán ra sæïc phaín khaïng vaì tæì keí bë baïch haûi khäng tæåíng, tråí thaình mäüt ngæåìi baïch haûi keí khaïc thæûc sæû.

* Nhæîng træåìng håüp bãûnh hoaûn khaïc : âa dám, âënh kiãún, mã say tæíu sàõc... laì nhæîng træåìng håüp maì nãúu thæûc hiãûn haình vi nhán linh thç chuí thãø seî chëu traïch nhiãûm coï giåïi haûn.

2. Nãúp säúng gia âçnh

Thæåìng laì træåìng håüp di truyãön, trong âoï caïc âàûc âiãøm chung vaì riãng cuía cha meû truyãön laûi cho con caïi vaì chaïu chàõt. Træåïc hãút laì di truyãön vãö thãø lyï kãú âoï laì di truyãön vãö tám lyï, kãø caíï caïc âam mã.

Yãúu täú di truyãön khäng laìm máút hàón traïch nhiãûm cuía âæång sæû trong haình vi nhán linh maì chè giaím båït maì thäi.

Ngoaìi ra, viãûc giaïo duûc taûi gia âçnh cuîng goïp pháön täút hay xáúu vaìo haình vi nhán linh. Vç thãú, traïch nhiãûm cuía chuí thãø nhiãöu hay êt laì tuìy åí mæïc âäü aính hæåíng vaì caïch thæïc aính hæåíng cuía gia âçnh trãn chênh chuí thãø.

Xaî häüi coï thãø laìm cho con ngæåìi tråí nãn täút vaì tråí nãn xáúu. “ÅÍ báöu thç troìn, åí äúng thç daìi”. Âåìi säúng xaî häüi häm nay khäng máúy laình maûnh. Caïc loaûi phim aính khäng ngæìng khai thaïc baín nàng tênh duûc, baín nàng quyãön læûc vaì nhæîng haình âäüng báút nhán. Dæ luáûn quáön chuïng vaì caïc phæång tiãûn truyãön thäng coï tênh caïch aïp âaío, khiãún cho caïc chuí thãø khäng thãø haình âäüng theo yï muäún cuía mçnh âæåüc. Caïc phæång tiãûn truyãön thäng âa säú nhàõm vaìo thë hiãúu cuía con ngæåìi vaì thay vç hæåïng dáùn con ngæåìi thç laûi kêch thêch nhæîng gç tháúp heìn nháút nåi con ngæåìi. Do âoï âãø taûo nãn nhæîng con ngæåìi täút, coï nhæîng haình vi nhán linh täút, phaíi læu tám tåïi mäi træåìng xaî häüi vaì âáøy lui caïc aính hæåíng xáúu.

Âãø thæûc hiãûn nhæîng haình vi nhán linh âêch thæûc âoìi hoíi con ngæåìi phaíi væåüt qua mäüt säú chæåïng ngaûi træûc tiãúp vaì giaïn tiãúp. Con ngæåìi phaíi væåüt thàõng chênh mçnh træåïc khi âæång âáöu våïi nhæîng aính hæåíng xáúu cuía gia âçnh vaì xaî häüi. Viãûc giaïo duûc tæìng ngæåìi hoàûc tæìng nhoïm laì vä cuìng quan troüng âãø con ngæåìi giuïp con ngæåìi säúng vaì haình âäüng mäüt caïch hoaìn toaìn yï thæïc vaì tæû do, âãø qua âoï âaût tåïi giaï trë luán lyï cao nháút.

Baìi âoüc thãm

Án xaï

Vç thãú giaïo thuyãút vãö án xaï træåïc hãút daûy chuïng ta ràòng “lça xa Thiãn Chuïa laì âiãöu xáúu xa vaì cay âàõng" (xem Gr 2,19). Quaí thãú khi laînh nháûn án xaï, caïc tên hæîu hiãøu ràòng hoü khäng thãø tæû sæïc mçnh âãön buì caïi aïc maì do phaûm täüi, hoü âaî gáy ra cho chênh baín thán cuîng nhæ cho táút caí cäüng âoaìn, vaì vç thãú hoü bë thuïc baïch buì laûi bàòng nghéa cæí khiãm täún. Chán lyï vãö sæû hiãûp thäng caïc thaïnh, nghéa laì näúi kãút caïc tên hæîu våïi Âæïc Kitä vaì våïi nhau, chán lyï âoï noïi våïi ta roî raìng laì mäùi ngæåìi coï thãø giuïp âåî ngæåìi khaïc - coìn säúng hay âaî qua âåìi - kãút håüp máút thiãút hån våïi Cha trãn tråìi. Dæûa vaìo nhæîng lyï do vãö giaïo thuyãút vaì báöy toí tçnh máùu tæí cuía Häüi Thaïnh, täi xin tuyãn bäú : trong suäút Nàm Thaïnh naìy, moüi tên hæîu âaî chuáøn bë caïch xæïng håüp, âãöu coï thãø âæåüc hæåíng án xaï caïch däöi daìo, theo nhæîng chè dáùn keìm theo Täng sàõc naìy.

Moüi haình vi nhán linh âãöu êt hay nhiãöu laì haình vi luán lyï.

Luán lyï tênh laì tæång quan giæîa haình vi nhán linh vaì chuáøn mæûc luán lyï. Qua âoï ngæåìi ta coï thãø biãút âæåüc haình vi nhán linh áúy laì täút hay xáúu. Håüp våïi chuáøn mæûc luán lyï laì täút, ngæåüüc laûi laì xáúu.

Coï hai thæï chuáøn mæûc luán lyï : chuáøn mæûc khaïch quan (ngoaûi taûi) vaì chuáøn mæûc chuí quan (näüi taûi). Chuáøn mæûc khaïch quan laì lãö luáût. Chuáøn mæûc chuí quan laì læång tám.

Thæåìng thç chuáøn mæûc khaïch quan truìng håüp våïi chuáøn mæûc chuí quan. Tuy nhiãn, cuîng coï luïc hai chuáøn mæûc naìy khäng truìng håüp våïi nhau khiãún viãûc giaíi thêch tråí nãn phæïc taûp. Xin âån cæí mäüt vê duû : khäng kiãng thët ngaìy Lãù tro. Khaïch quan maì noïi laì coï läùi, nhæng nãúu chuí thãø thæûc tçnh khäng biãút âoï laì ngaìy Lãù tro thç khäng hàón âaî coï läùi.

Thæåìng thç caïc haình vi nhán linh âæåüc thãø hiãûn våïi nhæîng muûc âêch roî rãût. Nhæîng muûc âêch naìy coï thãø phán laìm hai loaûi : muûc âêch cuía chênh sæû viãûc (finis operis) vaì muûc âêch cuía chuí thãø (finis operantis) :

Vãö khêa caûnh luán lyï, muûc âêch cuía chênh sæû viãûc laì quan troüng. Noï quyãút âënh tênh täút xáúu hoàûc væìa täút væìa xáúu cuía haình vi. Do âoï phaíi xeït tåïi baín cháút cuía chênh sæû viãûc. Noï phaíi håüp tçnh håüp lyï, håüp våïi baín tênh vaì cæïu caïnh cuía con ngæåìi âäöng thåìi håüp våïi lãö luáût cuía Thiãn Chuïa.

Kãú âoï phaíi xeït tåïi muûc âêch maì chuí thãø nhàõm tåïi. Muûc âêch naìy, khi thç minh nhiãn khi thç màûc nhiãn, khi thç âån thuáön khi thç phæïc taûp, tuy nhiãn muäún cho haình vi luán lyï coï giaï trë täúi âa thç muûc âêch cuía chênh sæû viãûc vaì muûc âêch cuía chuí thãø nhàõm tåïi phaíi truìng håüp våïi nhau, khäng chäöng cheïo theo nghéa muûc âêch naìy thç täút, muûc âêch kia thç xáúu. Vê duû : âi àn träüm cuía ngæåìi giaìu âãø giuïp âåî ngæåìi ngheìo. Àn träüm (chênh sæû viãûc) laì xáúu. Giuïp ngæåìi ngheìo (muûc âêch chuí thãø) laì täút. Nguyãn tàõc laì âãø âaût tåïi mäüt cæïu caïnh täút ngæåìi ta khäng thãø duìng nhæîng phæång tiãûn xáúu.

Hoaìn caính coï thãø tàng thãm hoàûc giaím båït luán lyï tênh cuía mäüt haình vi nhán linh. Coï nhæîng hoaìn caính thuáûn låüi vaì coï nhæîng hoaìn caính khäng thuáûn låüi. Thuáûn låüi âäúi våïi cäng viãûc vaì thuáûn låüi âäúi våïi chuí thãø. Khi xeït vãö luán lyï tênh cuía mäüt haình vi nhán linh ta khäng thãø coi nheû caïc hoaìn caính chung quanh. AÍnh hæåíng cuía caïc hoaìn caính chung quanh âãún luán lyï tênh cuía haình vi nhán linh coï thãø åí ba cáúp âäü : gia tàng hoàûc giaím suït cuía giaï trë luán lyï, thay âäøi loaûi cuía giaï trë luán lyï vaì thãm cho haình vi nhán linh mäüt giaï trë luán lyï tênh måïi.

Caïc haình vi luán lyï âãöu phaït xuáút tæì mäüt âäüng cå naìo âoï maì ngæåìi ta coï thãø nháûn ra ngay hoàûc chè coï thãø nháûn ra sau khi tçm hiãøu càûn keî. Caïc âäüng cå naìy khi thç mang tênh tæû nhiãn, khi thç mang tênh siãu nhiãn, khi thç åí laînh væûc yï thæïc khi thç åí laînh væûc tiãöm thæïc. Caïc âäüng cå naìy cuîng tàng thãm hoàûc giaím båït giaï trë luán lyï cuía mäüt haình vi nhán linh. Vê duû : æïng cæí viãn quäúc häüi coï thãø âæåüc thuïc âáøy båíi tinh tháön yãu næåïc muäún phuûc vuû nhán dán maì cuîng coï thãø bë thuïc âáøy båíi tênh hiãúu danh muäún coï mäüt chäù âæïng trong xaî häüi. Xin âæìng láùn läün våïi muûc âêch cuía haình vi nhán linh noïi trãn (pháön : “chênh chuí thãø”).

Thæåìng thç khi noïi tåïi luán lyï tênh, ngæåìi ta hiãøu laì luán lyï tênh cuía mäüt haình vi âaî âæåüc thæûc hiãûn (ngoaûi giåïi) báút cháúp nhæîng gç xaíy ra trong loìng chuí thãø (näüi giåïi). Thãú nhæng khi xeït tåïi giaï trë luán lyï cuía mäüt haình vi nhán linh naìo âoï, laûi phaíi quan tám tåïi caí haình vi ngoaûi giåïi láùn näüi giåïi.

Ta láúy træåìng håüp cuía caïc thaïnh tæí âaûo bë giãút chãút. Chëu tæí âaûo laì mäüt haình vi ngoaûi giåïi. Coï âáúng træåïc âoï bë giam, coï âuí thç giåì âãø cán nhàõc quyãút âënh tæí âaûo cuía mçnh, trong luïc caïc thaïnh Anh Haìi åí Bãlãm laûi khäng coï nhæîng âiãöu kiãûn naìy. Nhæ váûy trong haình vi khäng coï sæû khaïc biãût, nhæng trong loìng thç caïc âáúng coï thãø coï nhæîng tám tçnh khaïc nhau. Nhæîng tám tçnh naìy thuäüc haình vi näüi giåïi. Nhæ thãú khi xeït âãún giaï trë luán lyï cuía haình vi, ngæåìi ta khäng thãø boí quãn nhæîng yãúu täú näüi giåïi naìy.

Baìi âoüc thãm

Con ngæåìi træåïc sæû dæî
- “Chê Pheìo âáúy håí ? .... Cáöm láúy maì cuït âi cho raính...

Chê Pheìo tråün màõt chè tay vaìo màût Baï Kiãúnû :

- Tao khäng âãún âáy xin 5 haìo... Tao âaî baío laì tao khäng âãún âoìi tiãön.

Äng Baï Kiãún :

- Gioíi ! Häm nay måïi tháúy anh khäng âoìi tiãön. Thãú anh cáön gç ?

Hàõn doîng daûc :

- Tao muäún laìm ngæåìi læång thiãûn !

Baï Kiãún cæåìi ha haí :

- ÄÖ tæåíng gç ! Täi chè cáön anh læång thiãûn cho thiãn haû nhåì.

Hàõn làõc âáöu :

- Khäng âæåüc ! Ai cho tao læång thiãûn ? Laìm thãú naìo cho máút âæåüc nhæîng maính chai trãn màût naìy ? Tao khäng thãø laì ngæåìi læång thiãûn næîa. Biãút khäng ! Chè coìn mäüt caïch ... Biãút khäng ! Chè coìn mäüt caïch laì... caïi naìy, biãút khäng.

Hàõn ruït dao ra xäng vaìo. Baï Kiãún ngäöi nhoím dáûy. Chê Pheìo âaî vàng dao tåïi räöi. Baï Kiãún chè këp kãu mäüt tiãúng. Chê Pheìo væìa cheïm tuïi buûi væìa kãu laìng tháût to...

Khi ngæåìi ta âãún thç hàõn cuîng âang daîy âaình âaûch åí giæîa bao nhiãu laì maïu tæåi.

Caí laìng Vuî Âaûi nhao lãn. Hoü baìn taïn ráút nhiãöu vãö vuû aïn khäng ngåì áúy. Coï nhiãöu keí mæìng tháöm. Khäng thiãúu keí mæìng ra màût. Coï ngæåìi noïi xa xäi : “Tråìi coï màõt âáúy anh em aû”. Ngæåìi khaïc thç noïi toaûc : “Thàòng naìo chæï hai thàòng áúy chãút thç khäng ai tiãúc...” Âäüi Taûo khäng cáön kên âaïo, noïi toang toang ngay ngoìai chåü, træåïc màût bao nhiãu ngæåìi : “Thàòng bäú chãút, thàòng con låïp naìy khäng khoíi bë ngæåìi ta cho àn buìn”... Boün âaìn em thç baìn nhoí : “Thàòng moüt giaì áúy chãút, anh em mçnh nãn àn mæìng”. Nhæîng ngæåìi biãút âiãöu thç hay ngåì væûc ; hoü cheïp miãûng noïi : “Tre giaì màng moüc, thàòng áúy chãút, coìn thàòng khaïc, chuïng mçnh cuîng chàóng låüi tê gç âáu...”.

(Trêch trong : Nam Cao - Truyãûn ngàõn tuyãøn choün, NXB Vàn hoüc, 1995, trang 45-46).

Låìi bçnh

Cáu chuyãûn ngàõn naìy âàût ra nhiãöu váún âãö luán lyï. Chè âoüc laûi hai trang choït maì thäi thç cuîng âuí âãø tháúy roî laì hãù coï báút cäng laì coï tranh âáúu (váût báút bçnh táút tràõc). Coï leî Chê Pheìo muäún säúng læång thiãûn nhæng càm håìn âaî lãn âãún täüt âäü, hàõn khäng coìn laìm chuí âæåüc mçnh næîa (âam mã). Haình vi cuía hàõn laì loaûi træì keí aïc nhæng phæång tiãûn hàõn duìng khäng håüp våïi luán lyï Cäng giaïo (giãút ngæåìi). Cæïu caïnh khäng biãûn minh cho phæång tiãûn.

Phaín æïng cuía dán laìng Vuî Âaûi træåïc sæû dæî quaí laì âa diãûn. Nhæng chung qui laûi laì mäüt sæû báút maîn træåïc sæû báút cäng. Ngæåìi gáy täüi aïc âaïng bë kãút aïn nhæng phaíi laìm thãú naìo âãø täüi aïc phaíi cháúm dæït. Chuïa Kitä âaî daûy : “haîy tha thæï cho nhau”.