Thay låÌi tæÛa viãÛc daûy vaì hoüc män tháÖN hoüc luán lyï CÄng giaïO hoüC ÅÍ BÁÛC ÂAÛI hoüC

Træåïc luïc noïi tåïi âåìi säúng luán lyï cuía con ngæåìi, thiãút ngé nãn noïi vãö chênh con ngæåìi vç con ngæåìi måïi coï thãø laì chuí thãø cuía haình vi luán lyï. Coï nhiãöu quan niãûm vãö con ngæåìi. ÅÍ âáy chè noïi tåïi quan niãûm cuía ngæåìi Cäng giaïo. Quan niãûm naìy phaït xuáút tæì Thaïnh Kinh, âæåüc nãön Tháön hoüc vaì Triãút hoüc Cäng giaïo duîa goüt vaì âæåüc huáún quyãön cuía Giaïo Häüi rao giaíng.

Nãúu muäún coï mäüt caïi nhçn chung vãö con ngæåìi theo Thaïnh Kinh thiãút tæåíng phaíi noïi tåïi nguäön gäúc, täüi täø täng, cäng trçnh cæïu chuäüc vaì låìi måìi goüi hæåíng haûnh phuïc maì Chuïa daình cho con ngæåìi.

Theo Thaïnh Kinh, con ngæåìi âæåüc Thiãn Chuïa dæûng nãn coï häön coï xaïc. Xaïc vaì häön laìm nãn mäüt con ngæåìi duy nháút.⁴²

Thiãn Chuïa cuîng dæûng nãn con ngæåìi coï nam coï næî.

Con ngæåìi mang hçnh aính cuuía Thiãn Chuïa. Chênh Thiãn Chuïa "thäøi håi" vaì ban sæû säúng cho con ngæåìi. Chênh Chuïa âaî daûy con ngæåìi phaíi sinh säi, naíy nåí vaì laìm chuí traïi âáút.

Cáu chuyãûn loaìi ngæåìi láût sang mäüt trang sæí måïi khi täø täng phaûm täüi. Tæì âoï con ngæåìi lã vaìo caính âåìi âau khäø.

Thiãn Chuïa váùn yãu thæång loaìi ngæåìi. Ngaìi choün dán Do thaïi laìm dán riãng trong yï âënh cæïu chuäüc nhán loaûi. Dán riãng naìy âaî khäng thæûc hiãûn âæåüc yï Chuïa.

Cuäúi cuìng chênh Con cuía Thiãn Chuïa âaî âêch thán xuäúng tráön gian âãø qua nãúp säúng, qua låìi giaíng daûy vaì nháút laì qua caïi chãút coï tênh cæïu âäü cuía Ngaìi, âæa con ngæåìi âi lãn.

Giaïo Häüi laì caïnh tay näúi daìi cuía Chuïa Kitä trong cäng cuäüc cæïu âäü. Giaïo Häüi taûo âiãöu kiãûn thuáûn låüi âãø loaìi ngæåìi laînh âæåüc án suíng Chuïa, trong luïc con ngæåìi váùn phaíi vaïc thaïnh giaï, phaíi pháún âáúu âãø âaût tåïi haûnh phuïc maì Thiãn Chuïa hæïa ban.

Trãn âáy laì haình trçnh cuía nhán loaûi âi vãö Âáút Hæïa. Nãön luán lyï Kitä giaïo seî mä taí laûi cuäüc haình trçnh naìy trong "caïi laì" vaì "caïi phaíi laì".

Nhçn chung laûi trçnh thuáût taûo dæûng vaì sa ngaî trong hai chæång âáöu cuía saïch Saïng thãú, chuïng ta tháúy näøi báût nhæîng âiãøm sau âáy :

- Con ngæåìi âæåüc Thiãn Chuïa dæûng nãn, con ngæåìi lãû thuäüc vaìo Thiãn Chuïa.

- Con ngæåìi âæåüc dæûng nãn coï nam, coï næî. Âáy laì nhæîng yãúu täú âáöìu tiãn hæïa heûn mäüt cuäüc säúng haìi hoìa.

- Con ngæåìi mang hçnh aính cuía Thiãn Chuïa. Thiãn Chuïa laì Âáúng linh thiãng laìm sao coï hçnh tæåüng ? Läúi noïi naìy haìm yï laì con ngæåìi mang trong mçnh baín cháút Thiãn Chuïa, giäúng Thiãn Chuïa vaì do âoï phaíi säúng cho âuïng chæïc vë laì ngæåìi mang hçnhh aính “Thiãn Chuïa".

- Thiãn Chuïa "thäøi håi" âãø ban sæû säúng, khäng chè laì sæû säúng thãø lyï maì coìn laì sæû säúng tám linh.

- Giæîa caïc taûo váût con ngæåìi coï mäüt chäù âæïng âàûc biãût cao hån moüi taûo váût, vç con ngæåìi âæåüc âàût tãn cho caïc taûo váût khaïc, vaì âæåüc trao phoï cäng viãûc träng coi vuî truû.

- Bäøn pháûn sinh säi naíy nåí laì mäüt bäøn pháûn coï tháût vaì âæåüc giao phoï cho con ngæåìi. - Täüi täø täng⁴³ âæåüc ghi laûi trong pháön âáöu saïch Saïng thãú, nhæng viãûc truyãön laûi thç khäng tháúy noïi mäüt caïch roî raìng, khiãún ngæåìi ngaìy sau khäng nháút trê våïi nhau. Baín tuyãn ngänn cuía Anh giaïo nàm 1648 taûi Wesminster khàóng âënh laì baín cháút cuía con ngæåìi âaî bë hæ hoíng hoaìn toaìn vaì khäng ai coï thãø laìm âæåüc gç âãø goïp pháön vaìo sæû cæïu räùi cuía mçnh. Nãön Tháön hoüc Cäng giaïo traïi laûi nhçn nháûn gaïnh nàûng cuía täüi täø täng, nhæng váùn tin ràòng con ngæåìi coï thãø væån lãn vaì phaíi væån lãn nhæ Âæïc Kitä âaî daûy : "Anh em haîy tråí nãn troün laình nhæ Cha cuía anh em trãn tråìi laì Âáúng troün laình" (Mt 5,48).
II. CÄNG ÂÄÖNG VATICANÄ II, KHAI TRIÃØN GIAÏO LYÏ TRÃN CUÍA THAÏNH KINH.

Trong Hiãún chãú : Giaïo Häüi trong thãú giåïi ngaìy nay, Cäng âäöng Vaticanä II âaî khai triãøn giaïo lyï cuía Thaïnh Kinh nhæ sau :

Nhán vë, tiãúng Phaïp goüi laì personne maì chuïng ta dëch laì ngäi vë vaì khi aïp duûng cho ngæåìi chuïng ta goüi laì nhán vë. Tæì personne láúy tæì tiãúng Hy laûp Propäson laì caïi màût naû duìng cho caïc diãùn viãn sán kháúu. Mäùi ngæåìi mang mäüt màût naû, âoïng mäüt vai troì, khäng ai thay thãú ai.

Theo tháön hoüc Cäng giaïo, con ngæåìi laì mäüt taûo váût âàûc biãût giäúng Thiãn Chuïa maì khäng phaíi laì Thiãn Chuïa, laì taûo váût nhæng laûi träøi væåüt trãn hãút caïc taûo váût. Chäù âæïng cuía loaìi ngæåìi vaì cuía tæìng ngæåìi, khäng ai thay thãú âæåüc. Con ngæåìi laì mäüt nhán vë.

1. Nhán vë chuí thãø cuía quyãön låüi vaì bäøn pháûn

Con ngæåìi cao quyï hån caïc taûo váût khaïc nhåì nhåì coï lyï trê, sæû tæû do vaì læång tám luán lyï. Caïc sinh váût cao cáúp nhæ loaìi khè, loaìi væåün cuîng coï hiãøu biãút, cuîng coï tæû do vaì pháön naìo coï thãø chëu traïch nhiãûm vãö haình âäüng cuía mçnh, nhæng khäng mäüt sinh váût naìo coï trçnh âäü hiãøu biãút, khaí nàng sæí duûng tæû do vaì tinh tháön traïch nhiãûm bàòng con ngæåìi. Chè coï con ngæåìi måïi laì chuí thãø cuía haình vi luán lyï âuïng nghéa, båíi vç âãø thæûc hiãûn mäüt haình vi luán lyï coï giaï trë âoìi hoíi phaíi coï lyï trê, tæû do vaì tinh tháön traïch nhiãûm åí cáúp âäü cao.

Bäøn pháûn vaì quyãön låüi cuía con ngæåìi phaït xuáút træåïc tiãn tæì baín cháút cuía con ngæåìi vaì tæì vë trê cuía con ngæåìi træåïc màût Chuïa vaì træåïc màût moüi taûo váût. Caïi "laì", caïi "phaíi laì" vaì caïi "phaíi laìm" maì nhiãöu ngæåìi nghé laì phaíi phaït xuáút tæì luáût lãû bãn ngoaìi thç thæûc ra noï phaït xuáút tæì baín cháút bãn trong. Con ngæåìi phaíi säúng nhæ con ngæåìi, nghéa laì phaíi säúng nhæ mäüt taûo váût mang hçnh aínhh cuía Thiãn Chuïa vaì nhæ taûo váût cáúp cao so våïi caïc taûo váût khaïc.

2. Caï nhán vaì cäüng âoaìn

Cäng âäöng Vaticanä II cuîng xaïc âënh laì con ngæåìi coï baín tênh xaî häüi (Hiãún chãú Giaïo Häüi trong thãú giåïi ngaìy nay, säú 24) vaì con ngæåìi nhåì xaî häüi âãø phaït triãøn. Do âoï con ngæåìi coï bäøn pháûn våïi xaî häüi vaì cuû thãø laì con ngæåìi phaíi mæu cáöu êch chung. Con ngæåìi phaíi dung hoìa nãúp säúng cuía mçnh våïi nãúp säúng keí khaïc. "Khäng ai laì mäüt hoìn âaío". Cáu noïi âoï cuía Thomas Merton quaí laì âuïng, båíi vç con ngæåìi sinh ra mäüt mçnh, chãút mäüt mçnh, nhæng khi säúng laûi säúng giæîa cäüng âoaìn, giæîa xaî häüi. Chênh vç thãú âåìi säúng con ngæåìi coï chiãöu kêch caï nhán vaì chiãöu kêch xaî häüi. Nãúu chè nháún maûnh âãún mäüt chiãöu kêch caï nhán hoàûc xaî häüi laì chuïng ta âaî phaûm tåïi baín cháút cuía con ngæåìi. "Nhán vë ngæåìi" khäng thãø máút huït trong caïi mãnh mäng cuía xaî häüi. Phaíi tän troüng nhán vë nhæng âäöng thåìi cuîng phaíi væåüt qua thæï luán lyï caï nhán chuí nghéa âãø dáún thán tham gia moüi sinh hoaût tráön thãú vaì caím tháúy thæûc sæû mçnh liãn âåïi våïi toaìn thãø nhán loaûi.

Khi säúng chung trong xaî häüi hay luïc säúng riãng tæ, con ngæåìi váùn coï mäüt máùu säú chung laì baín thãø chung cuía "chuíng loaûi ngæåìi". Chuíng loaûi ngæåìi coï nhæîng neït âàûc thuì khiãún noï khäng giäúng våïi caïc chuíng loaûi khaïc. ÅÍ trong caïi chuíng loaûi áúy laì nhæîng con ngæåìi våïi nhæîng neït âàûc thuì cuía caï nhán, cuía gia âçnh vaì cuía xaî häüi. Luán lyï Cäng giaïo nhçn nháûn tênh phäø quaït cuía baín tênh con ngæåìi nhæng cuîng nhçn nháûn tênh caï biãût cuía tæìng ngæåìi. Quaí váûy "baï nhán baï tênh", mäùi ngæåìi laì mäüt thãú giåïi våïi mäüt tãn riãng, mäüt chäù âæïng, mäüt thåìi âaûi vaì mäüt lëch sæí. Mäùi ngæåìi laì mäüt bäng hoa nhoí trong mäüt væåìn hoa låïn. Mäùi ngæåìi chëu traïch nhiãûm vãö haình vi cuía mçnh, tuy váùn biãút ràòng caïc haình vi thæåìng liãn âåïi voïi nhau. Trong caïi läùi riãng cuía mäüt ngæåìi, thãú naìo cuîng coï pháön läùi chung cuía táûp thãø (âæïa beï àn càõp).

Saïch Saïng thãú thuáût laûi cáu chuyãûn täø täng phaûm täüi vç khäng váng phuûc Thiãn Chuïa. Háûu quaí cuía täüi áúy âæåüc truyãön laûi cho con chaïu, tæûa nhæ mäüt màõt xêch bë bãûnh trong cå cáúu gen cuía caïc sinh váût. Màõt xêch hæ hoíng naìy, di truyãön tæì thãúï hãû naìy sang thãú hãû khaïc nãúu nhæ khäng coï mäüt sæû can thiãûp âàûc biãût. Trong træåìng håüp loaìi ngæåìi, täüi täø täng âaî khiãún cho baín cháút ngæåìi bë täøn thæång. Con ngæåìi væån lãn cao mäüt caïch yãúu åït. Án suíng cuía Chuïa âaî can thiãûp vaìo. Âàûc biãût laì caïi chãút coï tênh cæïu chuäüc cuía Âæïc Kitä âaî chàõp caïnh cho con ngæåìi bay lãn. Theo thaïnh Phao lä, con ngæåìi chuïng ta yãúu âuäúi, täüi läùi, nhæng åí âáu täüi läùi caìng traìn trãö, åí âoï án suíng caìng chan chæïa. Niãöm tin vaìo án suíng khiãún cho nãön luán lyï Kitä giaïo mang tênh laûc quan.

Triãút gia Blaise Pascal⁴⁴ âaî viãút : "Con ngæåìi khäng phaíi laì thiãn tháön nhæng khäng phaíi laì con váût". Âiãöu âoï thæûc sæû laì âuïng. Âæïc Giaïo hoaìng Gioan Phaolä II cuîng âaî nhçn nháûn vãö sæû cao caí vaì sæû moíng doìn cuía con ngæåìi nhæ sau : åí trong vuî truû váût lyï, con ngæåìi chè laì caïi cháúm hay caïi pháøy, nhæng trong thãú giåïi tám linh thç con ngæåìi quaí laì cao caí vç con ngæåìi coï thãø suy nghé vãö vuî truû, khaïm phaï vuî truû, vaì coï thãø laìm cho vuî truû tråí nãn täút âeûp hån.

Nãúu hiãøu luán lyï laì khoa hoüc vãö caïc tæång quan giæîa con ngæåìi våïi Thæåüng âãú, giæîa con ngæåìi våïi con ngæåìi vaì giæîa con ngæåìi våïi chênh mçnh thç viãûc hoüc hoíi vãö caïc tän giaïo Âäng phæång quaí laì hæîu êch.

Ngæåìi Áu cháu coï thoïi quen goüi vuìng âáút åí phêa Âäng cuía hoü laì Âäng phæång, trong âoï coï Cáûn Âäng, Viãùn Âäng, Aï Âäng...Trong baìi naìy Âäng phæång giåïi haûn åí pháön âáút coï hai nãön vàn hoïa låïn laì Án âäü vaì Trung Hoa, vaì nhæîng næåïc chëu aính hæåíng cuía hai nãön vàn hoïa áúy : Nháût baín, Triãöu tiãn, Viãût nam, Laìo, Càm bäút, Thaïi lan, Miãún âiãûn.

Coï thãø noïi åí Âäng phæång coï hai nãön vàn hoïa låïn ngang haìng våïi caïc nãön vàn hoïa cuía Læåîng Haì Âëa, Ai cáûp, Hy laûp vaì La maî. Âoï laì nãön vàn hoïa ÁÚn âäü, nåi âaî saín sinh hai tän giaïo låïn : ÁÚn âäü giaïo vaì Pháût giaïo, vaì nãön vàn hoïa Trung hoa, nåi phaït xuáút Âaûo Laîo vaì Âaûo Nho. Riãng caïc næåïc nàòm doüc theo båì Thaïi Bçnh Dæång vaì ÁÚn Âäü Dæång, coï nãön vàn hoïa riãng, nhæng chênh yãúu váùn chëu aính hæåíng cuía hai nãön vàn hoïa noïi trãn. Træåìng håüp cuía Viãût nam chuïng ta cuîng váûy.

Nãön vàn hoïa ÁÚn âäü mang máöu sàõc tän giaïo coï nhiãöu kinh nghiãûm sáu sàõc vãö thãú giåïi vä hçnh, âàûc biãût vãö Âáúng maì ÁÚn âäü giaïo goüi laì Brahman, hay Âáúng Tuyãût Âäúi vaì caïch thæïc âaût tåïi Âáúng áúy.

Nãön vàn hoïa Trung hoa cung cáúp cho chuïng ta nhæîng kinh nghiãûm vãö âåìi säúng xaî häüi, mäüt xaî häüi âæåüc xáy dæûng trãn leî phaíi vaì loìng tæì tám.

II. CON NGÆÅÌI THEO CAÏC TÄN GIAÏO ÂÄNG PHÆÅNG

1. Áún âäü giaïo : Theo saïch Veda vaì saïch Upanisads, con ngæåìi sinh ra åí âåìi laì kãút quaí cuía luán häöi. Con ngæåìi âi tæì kiãúp naìy sang kiãúp khaïc. Mäùi láön âäøi kiãúp con ngæåìi coï thãø tiãún lãn hoàûc tuût xuäúng tuìy theo háûu quaí cuía nhæîng viãûc mçnh âaî laìm. Trong træåìng håüp täúi æu, con ngæåìi âaût âæåüc sæû giaíi thoaït hoaìn toaìn vaì âæåüc hoìa nháûp vaìo trong Âáúng Brahman, laì Âáúng duy nháút hiãûn hæîu, coìn thãú giåïi hæîu hçnh naìy chè laì sàõc sàõc khäng khäng (vä thæåìng).

Xaî häüi ÁÚn âäü xem ra cuîng mang hçnh aính cuía sæû giaíi thoaït noïi trãn. Quaí váûy, xaî häüi âæåüc phán chia theo mäüt hãû thäúng giai cáúp. Bãn dæåïi hãút laì giai cáúp báön cuìng vaì trãn hãút laì giai cáúp Brahman. Giai cáúp naìy âi vaìo giai âoaûn cuäúi, træåïc luïc âæåüc giaíi thoaït. Hoü tæì boí táút caí, säúng âåìi áøn thán vaì thæåìng quy tuû laûi thaình tæìng cäüng âoaìn quanh mäüt vë tháöy âaût âæïc (Guru).

Caïch säúng âaûo cuía ngæåìi ÁÚn âæåüc âaïnh dáúu bàòng sæû chay tënh, bàòng quyãút tám gàõn boï våïi sæû tháût vaì nháút laì bàòng läúi säúng báút baûo âäüng. Vãö váún âãö naìy, äng Grandhi âaî viãút : "Báút baûo âäüng laì luáût säúng cuía loaìi ngæåìi, coìn baûo læûc laì luáût säúng cuía loaìi maînh thuï".

Nháûn âënh vãö giaï trë cuía ÁÚn âäü giaïo, Cäng âäöng Vaticanä II viãút : "Trong ÁÚn âäü giaïo, con ngæåìi tçm hiãøu huyãön nhiãûm tháön thiãng vaì diãùn taí huyãön nhiãûm âoï bàòng nhæîng tháön thoaûi phong phuï báút táûn cuîng nhæ bàòng nhæîng näù luûc suy tæ triãút lyï sáu sàõc. Hoü tçm caïch giaíi thoaït khoíi nhæîng näùi lo áu cuía kiãúp ngæåìi hoàûc bàòng nhæîng läúïi säúng khàõc khäø, hoàûc bàòng nhæîng ténh niãûm thám sáu, hoàûc bàòng viãûc chaûy âãún næång áøn nåi Thæåüng Âãú våïi loìng mãún yãu tin cáûy” (Tuyãn ngän vãö liãn laûc cuía Giaïo Häüi våïi caïc tän giaïo ngoaìi Kitä giaïo, säú 2).

- Khäø : Âåìi laì biãøn khäø

- Táûp : Khäø laì do nhiãöu nguyãn nhán quy kãút laûi, khiãún con ngæåìi âau khäø. Coï táút caí 12 nhán duyãn maì âæïng âáöu laì sæû vä tri.

- Diãût : Muäún khoíi âau khäø thç phaíi diãût táûn gäúc 12 nhán duyãn noïi trãn, âàûc biãût laì loìng ham muäún tæïc laì loìng duûc.

- Âaûo : diãût âæåüc loìng duûc váùn chæa âuí, coìn phaíi giæî baït chênh vaì giæîî nguî giåïi tæïc laì : chênh kiãún, chênh tæ duy, chênh ngæî, chênh nghiãûp, chênh mãûnh, chênh tinh tiãún, chênh niãûm.

3. Laîo giaïo : Coìn goüi laì Âaûo giaïo. Såí dé coï tãn Laîo giaïo laì vç ngæåìi saïng láûp ra noï laì Laîo Tæí (äng “Tháöy Giaì”). Äng viãút cuäún “Âaûo Âæïc Kinh”. Sau naìy âæåüc caïc män âãû laì Liãût Tæì vaì Trang Tæí diãùn giaíi vaì quaíg baï tæ tæåíng.

Laîo Tæí cho âaûo laì mäüt nguyãn lyï ráút huyãön diãûu, do âáúy maì sinh ra tråìi âáút vaì vaûn váût. Âaûo väún laì âån nháút, sinh ra ám dæång ; ám dæång sinh ra tråìi, âáút, vaì khê. Tråìi våïi âáút vaì khê sinh ra muän váût. Muän váût sinh ra khàõp coîi thãú gian, räöi laûi quay tråí vãö Âaûo. Tråí vãö Âaûo räöi laûi hoïa ra laìm vaûn váût, cæï âi âi vãö vãö maîi... Âoï laì luán häöi theo leî tæû nhiãn.

Vãö màût luán lyï, Laîo Tæí chuí træång thanh thanh tënh vä vi, nghéa laì phaíi tuyãût hãút caïi buûng nghé ngåüi, ham muäún maì quãn caí hçnh haìi âi âãø loìng âæåüc trong saûch, yãn làûng maì khäng haình âäüng gç caí, cæï phoï màûc tæû nhiãn, khäng phaíi nhoüc loìng, nhoüc sæïc. Såí dé ngæåìi ta phaíi khäø såí, lo nghé laì vç phaíi haình âäüng, maì nguäön gäúc cuía haình âäüng laì duûc tçnh, båíi thãú, nãúu dæït hãút duûc tçnh thç khäng phaíi haình âäüng, khäng phaíi lo nghé khäø såí maì loìng âæåüc thæ thaïi, thán âæåüc an nhaìn. Cho nãn, trong nhán loaûi keí gáön Âaûo nháút laì âæïa anh nhi, maì ngæåìi coï nhiãöu âæïc cuîng häön nhiãn nhæ âæïa beï con váûy (Dæång Quaîng Haìn, Viãût Nam vàn hoüc sæí yãúu, Haì Näüi 1943, trang 59).

4. Nho giaïo : Nho coï nghéa laì nhu, laì cáön thiãút. Tæì tãn goüi naìy ta biãút Nho Giaïo laì âaûo chuí træång âaìo taûo nhæîng ngæåìi cáön thiãút cho xaî häüi goüi laì nho sé.

Nho giaïo coìn goüi laì Khäøng Giaïo. Vç âaûo naìy do Âæïc Khäøng Phu Tæí (551-479) láûp ra.

Luán lyï Nho giaïo chuí yãúu âæåüc trinh baìy trong Tæï Thæ vaì Nguî Kinh. Tæï Thæ gäöm coï Âaûi Hoüc, Trung Dung, Luáûn Ngæî, Maûnh Tæí. Nguî Kinh gäöm nàm cuäún : Thi, Thæ, Dëch, Lãù Kyï, Xuán Thu.

Hoüc thuyãút Nho giaïo gäöm 2 pháön : Hçnh Nhi Thæåüng vaì Hçnh Nhi Haû.

Hçnh Nhi Thæåüng noïi vãö caïc váún âãö siãu hçnh, vaì Hçnh Nhi Haû noïi âãún nhæîng gç hæîu hçnh, trong âoï coï con ngæåìi.

Træåïc hãút Âæïc Khäøng noïi vãö Äng Tråìi (Thiãn). Äng Tråìi laì nguyãn lyï âiãöu haình vuî truû vaì âiãöu haình âåìi säúng vaûn váût trong âoï coï con ngæåìi. Säúng theo leî tråìi thç moüi sæû haìi hoìa.

ÅÍ âáy coï leî cuîng cáön nhàõc tåïi chæî Thiãn cuía Khäøng hoüc. Coï thãø noïi ràòng dán Trung Hoa thåìi thæåüng cäø âãöu tin coï tråìi vaì chuí træång “Thiãn nhán håüp nháút” hay “Thiãn nhán tæång dæî”. Theo âoï. Thç Thiãn vaì Nhán phaíi hoìa âäöng våïi nhau. Âaûo cuía Tråìi tæïc laì âaûo cuía ngæåìi. Trong saïch Luáûn Ngæî, khi noïi dãún Tråìi, saïch chè duìng chæî “Thiãn” chæï khäng duìng chæî “Âãú” hoàûc “Thæåüng Âãú”. Màûc dáöu nhiãöu hoüc giaí khàóng âënh laì chæî Thiãn aïm chè Äng Tråìi, mäüt vë Chuïa Tãø cuía vuî truû, dæûa trãn caïc cáu noïi cuía Âæïc Khäøng nhæ laì : “Màõc täüi våïi Tråìi thç cáöu âaío cuîng vä êch” ; “Äi Tråìi haûi ta” ; “Hiãøu ta coï leî chè coï Tråìi chàng ?” Ta coï thãø âäöng yï våïi Tráön Troüng Kim âãø noïi ràòng Tråìi åí âáy laì Tråìi tæû nhiãn (cuîng nhæ luáût thiãn nhiãn) chæï khäng phaíi mäüt vë chuí tãø naìo caí.

Trong pháön Hçnh Nhi Haû, Âæïc Khäøng Tæí noïi tåïi chênh trë. Chênh trë âæåüc hiãøu theo nguyãn nghéa cuía noï, tæïc laì láúy âiãöu chênh træûc maì cai trë dán. Âãø cho xaî häüi âæåüc cäng binh, ngaìi khäng chè chuí træång “dé âæïc baïo oaïn” (láúy âæïc baïo oaïn) maì chuí træång “dé træûc baïo oaïn” (láúy chênh træûc baïo oaïn). Âãø xáy dæûng mäüt xaî häüi täút âeûp cáön láúy âæïc âãø xáy dæûng. Âáy phaíi laì âæïc cuía nhiãöu ngæåìi gäüp laûi. Caïi âæïc áúy phaït xuáút tæì tæìng caï nhán. Saïch Âaûi Hoüc måí âáöu bàòng cáu : “Âaûi Hoüc chi âaûo, taûi minh âæïc, taûi tán dán, taûi chê æ chê thiãûn”. Âáy laì nãúp säúng cuía ngæåìi quán tæí. Trong thæûc tãú, ngæåìi quán tæí phaíi säúng theo : nhán, nghéa, lãù, trê, tên, goüi laì nguî thæåìng.

- NHÁN laì âæïc càn baín, theo Khäøng hoüc gäöm khêa caûnh têch cæûc vaì tiãu cæûc. Têch cæûc laì : kyï duûc láûp nhi láûp nhán, kyí duûc âaût nhi âaût nhán (mçnh muäún tæû láûp thç cuîng phaíi giuïp ngæåìi khaïc tæû láûp, mçnh muäún thaình cäng thç cuîng phaíi giuïp ngæåìi khaïc thaình cäng). Vaì tiãu cæûc laì : kyí såí báút duûc, váût thi æ nhán (âiãöu mçnh khäng muäún thç âæìng laì cho keí khaïc). Loìng nhán gäöm coï Trung, Thæï, Hiãúu, Âãù, Træûc, Kênh, Khoan háûu, Thaình tên, Cáön máùn, vaì Tæì tuãû.

- NGHÉA laì yï nghéa, tháúy viãûc gç âaïng laìm thç laìm khäng cáön biãút coï låüi hay khäng, tháûm chê coï âaût hay khäng (vä khaí, vä báút khaí) cuîng khäng thaình váún âãö.

- LÃÙ laì caïch cæ xæí âuïng âàõn våïi ngæåìi khaïc.

- TÊN tæïc laì thaình tên. Mçnh tin vaìo ngæåìi khaïc (tên nhiãûm) vaì âãø ngæåìi khaïc tin vaìo mçnh (uy tên). Muäún âæåüc nhæ váûy cáön coï sæû trung træûc, minh baûch, khiãm nhu.

Goüi laì tän giaïo nhán gian vç noï phäø biãún giæîa nhán gian vaì sæû hiãøu biãút cuîng nhæ caïch säúng âãöu åí mæïc âäüc nhán gian, âaûo thåì Tråìi, âaûo thåì äng baì, âaûo thåì ma quaïi, âaûo thåì caïc anh huìng, vé nhán. Qua sæû kiãûn tän giaïo naìy, ta biãút âa säú ngæåìi Viãût Nam laì ngæåìi coï tên ngæåîng, biãút quyï troüng âiãöu hay leî phaíi, vaì làõm luïc säúng ráút lyï tæåíng (Civilisation ideïaliste).

Con ngæåìi khäng phaíi laì chuí cuía hoaìn vuî, maì laì mäüt pháön cuía hoaìn vuî. Do âoï, con ngæåìi phaíi säúng tuìy thuäüc vaìo luáût lãû cuía hoaìn vuî (coï tråìi, coï âáút, coï ta). Âoï laì luáût cuía Taûo Hoïa.

Âaûo laì âæåìng. Trong laînh væûc luán lyï, âaûo laì con âæåìng phaíi âi. Mäüt vê duû : con caïi phaíi âäúi xæí våïi cha meû mäüt caïch naìo âoï thç måïi goüi laì phaíi âaûo. Âáy tæïc laì âaûo hiãúu. Ngæåìi khäng theo âaûo laì vä âaûo.

Viãûc säúng luán lyï âäúi våïi ngæåìi AÏ Âäng laì viãûc do loìng cuía mäùi ngæåìi tæû giaïc, tæû nguyãûn, tæû haình. ÅÍ âáy, luán lyï Âäng Phæång coï pháön naìo khaïc våïi luán lyï Táy Phæång åí chäù mäüt bãn thç nghiãng vãö caïi tám, mäüt bãn thç nghiãng vãö cå cáúu, luáût lãû. Mäüt bãn coï veí bao dung, mäüt bãn gáy áún tæåüng goì boï.

Áún giaïo, Pháût giaïo, Nho giaïo âãöu coï khuynh hæåïng vë tha. Yãu ngæåìi maì quãn mçnh, bäún bãö laì anh em. Theo ÁÚn giaïo vaì Pháût giaïo, caïi täi phaíi tæì tæì tan biãún. Trong Nho giaïo, caïi täi laì caïi âaïng gheït.