Thaàn hoïc luaân lyù caên baûN

Laø nhöõng luaät khoâng chu toaøn 6 ñieàu kieän vöø keå treân vaø theo nguyeân taéc laø khoâng boù buoäc. Tuy nhieân, nhöõng vaán ñeà ñöôïc pheùp töø boû moät caùch nhö nhau vôùi nhöõng luaät cuûa hoï vaø vaâng lôøi moät luaät baát chính, mieãn laø noù khoâng ra leänh vaøi ñieàu xaáu luaân lyù. Ñoâi khi ñieàu naøy thaäm chí coù theå laø caàn thieát ñoái vôùi tình yeâu cuûa ñieàu toát chung. Nhöng moät luaät maø caám taát caû nhöõng tieán trình toân giaùo chung laø baát chính, coù theå laø hôïp luaät vaø thaäm chí caàn thieát naém giöõ ñeå traùnh söï ñoå vôõ lôùn vôùi Giaùo hoäi vaø caùc tín höõu.

Neáu, vaâng lôøi moät luaät baát chính, ngöôøi ta vi phaïm nhöõng luaät cuûa moät con ngöôøi thöù ba, söï vaâng phuïc chæ ñöôïc pheùp vôùi ñieàu kieän ngöôøi thöù ba naøy khoâng coù lyù do traùi ngöôïc laïi vôùi moät söï cö xöû nhö vaäy.
4.3. Boån phaän luaân lyù cuûa luaät
4.3.1. Baûn chaát vaø neàn taûng cuûa luaät luaân lyù

Luaät ñuùng baét buoäc tuaân giöõ. Söï giuùp ñôõ ñieàu toát chung laø caàn thieát ñoái vôùi con ngöôøi, bôûi vì töø baûn chaát, con ngöôøi laø moät höõu theå xaõ hoäi. Con ngöôøi phuï thuoäc töø söï giuùp ñôõ vaø söï coäng taùc cuûa ngöôøi khaùc ñoái vôùi söï tröôûng thaønh caù nhaân cuûa noù cuõng nhö ñoái vôùi vieäc thöïc hieän ôn goïi cuûa mình phuïc vuï vinh quang Thieân Chuùa vaø thaêng tieán keá hoaïch saùng taïo cuûa Ngaøi. Vì theá, kinh thaùnh noùi: “Laø caàn thieát phuïc tuøng, khoâng vì sôï haõi hình phaït, nhöng cuõng coøn vì löông taâm” (Rm 13, 5).

Luaät nhaân loaïi nhaän söùc maïnh raøng buoäc cuûa noù töø luaät töï nhieân, töø long muoán cuûa Thieân Chuùa. “Moät luaät thaät khoâng coù theå tranh chaáp vôùi luaät luaân lyù töï nhieân. Neáu moät luaät khoâng phuø hôïp vôùi nhöõng muïc ñích chính yeáu cuûa con ngöôøi, baáy giôø noù tranh chaáp vôùi baûn chaát luaân lyù cuûa luaät ”.⁵⁷ Khoâng coù moät vaøi neàn taûng phaùp lyù vaø khoâng coù bao goàm moät vaøi boån phaän luaân lyù thaät söï cuûa söï vaâng phuïc.
4.3.2. Söï heä troïng cuûa boån phaän luaân lyù vaø thuyeát hình phaït
Coù moät thuyeát ñöôïc naém giöõ roäng trong truyeàn thoáng coâng giaùo, ñoù laø thuyeát “luaät hình phaït”. Lyù do neàn taûng cuûa thuyeát naøy ôû trong vaán ñeà maø nhaø laäp luaät cuõng coù theå quan taâm ñeán ñieàu toát chung xuyeân qua nhöõng phöông tieän bao haøm moät boån phaän luaân lyù. Khi nhöõng nhaø laøm luaät khoâng quan taâm, chaêm soùc vaø khoâng tuyeân boá, trong chi tieát, treân boån phaän trong löông taâm cuûa nhöõng luaät cuûa hoï, thì nhöõng nhaø thaàn hoïc phaûi xaùc ñònh boån phaän luaân lyù theo nhöõng tieâu chuaån beân trong vaø beân ngoaøi vaø tuyeân boá nhöõng luaät nhaân ñònh chæ laø nhöõng hình phaït.

Nhöõng ngöôøi choáng thuyeát naøy ñoàng yù raèng noù khoâng coù theå ñöôïc aùp duïng vôùi nhöõng luaät cuûa Giaùo hoäi. Vaø cuõng khoâng coù theå aùp duïng trong luaät daân söï. Caùch chung, chuùng ñöôïc coi nhö nhöõng luaät hình phaït ñòa phöông moät caùch nguyeân taéc cuûa caûnh saùt, nhöõng luaät treân söï hoaêm doïa, nhöõng luaät maø qui ñònh taéc ngheûn giao thoâng, nhöõng hình thöùc thay ñoåi veà thueá,….

Tuy nhieân, ngaøy hoâm nay, thuyeát naøy luoân luoân bò ruoàng boû hôn. Söï baét beû choáng laïi thuyeát naøy laø tính heä troïng cuûa moät luaät khoâng phuï thuoäc vaøo loøng muoán cuûa nhaø laøm luaät. Sau ñaây laø nhöõng lyù do.

1. Nhaø laäp luaät ñaõ khoâng nhaän söùc maïnh phaùp luaät ñeå duøng noù moät caùch ñoäc ñoaùn, nhöng ñeå baûo ñaûm nhöõng ñieàu toát chung. Neáu nhaø laäp luaät maø lôïi duïng vaø thoâng qua nhöõng luaät leä moät caùch ñoäc ñoaùn, thì khoâng coù theå buoäc tuaân theo vaø cuõng khoâng buoäc chaáp nhaän nhöõng hình phaït.

2. Boån phaän cuûa nhaø laäp luaät laø xaùc ñònh chính xaùc hôn nhöõng ñoøi hoûi cuûa luaät töï nhieân trong nhöõng tình huoáng cuï theå lieân quan tôùi thôøi gian vaø lòch söû. Chính luaät töï nhieân ñoøi hoûi vaø minh chöùng nhöõng söï xaùc ñònh cuoái cuøng cuûa nhöõng ñoøi hoûi chung xuyeân qua luaät nhaân ñònh.

3. Nguoàn suoái cuûa nhöõng söï tröøng phaït luaân lyù duy nhaát laø Thieân Chuùa, chöù khoâng laø loøng muoán cuûa con ngöôøi. Con ngöôøi chæ coù theå phaân bieät, laøm saùng toû vaø giaûi thích boån phaän luaân lyù. Boån phaän naøy ñöôïc giôùi thieäu trong moãi luaät ñuùng moät caùch ñoäc laäp töø loøng muoán nhaân loaïi.

Coâng lyù thuû tuïc hoaëc luaân lyù thuû tuïc (procedural) cuûa luaät nhìn laïi nhöõng thuû tuïc ñuùng phaûi theo khi ngöôøi ta phaûi laøm vôùi luaät; noù quan taâm ñeán söï phoå caäp hoùa vaø chaáp haønh luaät. Noù quan taâm ñeán nhöõng ñieàu kieän ñieàu khieån vôùi nhöõng söï chaáp haønh luaät ñuùng vaø chaân thaønh. Sau ñaây laø nhöõng ñieàu kieän:

1. Luaät phaûi ñöôïc coâng boá moät caùch chính xaùc vaø coâng khai, ñeå nhöõng ngöôøi phaûi tuaân giöõ, thi haønh nhaän bieát moät caùch roõ raøng. Luaät coù theå chæ ñöôïc tuaân giöõ vôùi ñieàu kieän laø ñöôïc nhaän bieát.

2. Nhöõng hieäu quaû cuûa luaät khoâng coù theå coù hieäu löïc töø moät thôøi ñieåm trong quaù khöù. Nhaát laø nhöõng luaät hình phaït môùi khoâng coù theå ñöôïc nôùi roäng tôùi nhöõng haønh ñoäng quaù khöù. Ñieàu naøy vi phaïm nguyeân taéc, ñöôïc toân troïng töø taát caû daân chuùng, khoâng coù hình phaït thì khoâng coù luaät.

3. Luaät phaûi maïch laïc, chaët cheõ, deã hieåu vaø roõ raøng, khoâng maâu thuaãn

4. Traät töï phaùp lyù ñuùng phaûi nhaèm baûo ñaûm moät söï lieân tuïc phaùp lyù chaéc chaén. Ñieàu naøy coù nghóa raèng luaät khoâng phaûi thay ñoåi quaù thöôøng.

5. Cuoái cuøng coâng lyù thuû tuïc ñoøi hoûi raèng coù moät söï ñoàng nhaát giöõa haønh ñoäng chính thöùc vaø nguyeân taéc ñöôïc tuyeân boá. Coù moät chuoãi nhöõng söï boå tuùc laãn nhau giöõ chính phuû vaø coâng daân trong chöøng möïc nhìn laò söï tuaân giöõ luaät. Töø phía nhöõng coâng daân, hoï vaâng phuïc luaät vaø töø phía nhöõng nhaø caàm quyeàn thì aùp duïng luaät moät caùch chaân thaät, trung thaønh, khoâng xuyeân taïc.
4.4.2. Epikeia

Tröôùc heát, caùi gì laø epikeia? Thaät vaäy, epikeia hay coøn goïi laø epicheia laø söï giaûi thích veà luaät nhaân loaïi khoâng theo maët chöõ cuûa noù, nhöng theo tinh thaàn cuûa luaät trong nhöõng tröôøng hôïp haïn cheá ñaõ khoâng ñöôïc hieåu ñaày ñuû söï nhaän thöùc töø phaàn cuûa luaät nhaân ñònh. Thaùnh Toâma Aquinoâ coi epikeia nhö moät nhaân ñöùc, chò cuûa nhaân ñöùc khoân ngoan vaø nhaân ñöc coâng baèng.

Epikeia khoâng laø moät söï ñaøo taåu cuûa luaät, nhöng laø tinh thaàn cuûa söï töï do bôûi töø ngöõ chính xaùc veà luaät maø thaùnh Phaoloâ ñaõ coù raát nhieàu oâm aáp vaø ao öôùc chu toaøn luaät trong kieåu toát hôn laø qui ñònh töø ngöõ giaûn ñôn. Epikeia xaùc ñònh söï sieâu vieät cuûa luaät chính yeáu, khoâng ñöôïc vieát ra, toàn taïi trong baûn tính con ngöôøi vaø treân nhöõng nguyeân taéc ñöôïc vieát ra cuûa luaät nhaân ñònh.

Chính CK ñaõ thöïc haønh vaø giaûng daïy nhaân ñöùc cuûa epikeia. Ngaøi ñaõ xaùc nhaän raèng ngaøy Sabaùt⁵⁸ laø vì con ngöôøi, chöù con ngöôøi khoâng vì ngaøy Sabaùt (Mc 2, 27) vaø khoâng bieát nhöõng luaät lieân heä tôùi ngaøy Sabaùt ñeå chöõa laønh nhöõng beänh nhaân.⁵⁹ Trong khi caùc moân ñeä ñoùi, CK ñaõ cho pheùp hoï haùi nhöõng boâng luùa ñeå aên trong ngaøy Sabaùt, ñieàu maø luaät Do thaùi caám. Roài Ñöùc Gieâsu ñaõ ñoàng baøn aên uoáng vôùi nhöõng ngöôøi thu thueá vaø toäi loãi, ñieàu maø luaät caám, nhöng CK ñaõ vaâng phuïc luaät toái cao ñoái vôùi söù vuï cöùu theá cuûa Ngaøi. (Mc 2, 15-17; Lc 15, 1tt).

Epikeia laø ñieàu phi thöôøng. Noù chæ phaûi ñöôïc söû duïng vôùi söï suy xeùt khoân ngoan vaø thaän troïng. Khi ngöôøi ta duøng noù, thì phaûi quan saùt nhöõng ñieàu kieän vaø nhöõng nguyeân taéc sau:

1. Epikeia chæ aùp duïng cho luaät nhaân ñònh. Khoâng bao giôø ñöôïc aùp duïng cho luaät töï nhieân vaø nhöõng luaät maø chuùng trình baøy laïi luaät töï nhieân.

2. Epikeia phaûi ñöôïc bieän minh töø nhöõng söï caàn thieát toái cao cuûa ñieàu toát chung vaø töø muïc ñích toái haäu nhaân loaïi.

3. Epikeia khoâng theå aùp duïng ñoái vôùi nhöõng luaät voâ giaù trò hoaëc laø nhöõng luaät baát khaû thi. Ñieàu toát chung ñoøi hoûi raèng phaûi coù söï chaéc chaén veà tính caùch giaù trò trong haønh ñoäng. Ví duï: Moät caùch bình thöôøng, luaät daân söï coù theå tuyeân boá voâ giaù trò moät chuùc thö vieát tay, nhöng khoâng ñeà ngaøy thaùng naêm.

Moät caùch bình thöôøng, ngöôøi ta nghó raèng epikeia laø moät luaät maø ngöôøi ta chæ aùp duïng ñoái vôùi caù nhaân vaø laõnh vöïc tö nhaân. Duø sao ñi chaêng nöõa, qui luaät epikeia cuõng toàn taïi trong laõnh vöïc cuûa luaät coâng coäng.
5.5. Söï ngöng boån phaän vaø luaät
5.5.1. Söï ngöng boån phaän

Boån phaän veà luaät ngöng vì nhöõng nguyeân nhaân maø chuùng giaûi thoaùt hoaëc khoan hoàng ñoái vôùi vieäc chuaåu hoaëc ñaëc aân. Ñieàu naøy cuõng thay ñoåi theo tuoåi, ngheà nghieäp, möùc ñoä xaõ hoäi cuõng nhö thay ñoåi nôi cö truù.

1. Ñöôïc khoan hoàng bôûi luaät ngöôøi maø ôû trong traïng thaùi khoâng bieát luaät. Theo giaùo luaät, söï khoâng bieát cuõng khoan hoàng bôûi hình phaït, nhöng khoâng bôûi keát quaû cuûa nhöõng luaät voâ giaù trò.⁶⁰ Ai phaïm toäi phaù thai, nhöng khoâng bieát raèng laøm nhö vaäy laø maéc vaï tuyeät thoângtieàn keát, thì khoâng maéc vaï tuyeät thoâng tieàn keát.

2. Söï baát khaû naêng theå chaát ñöôïc khoan hoàng bôûi luaät. Moät ngöôøi baïi lieät khoâng coù theå hieän dieän tröôùc toøa aùn vaø moät tuø nhaân khoâng coù theå ñi döï leã.

3. Söï baát khaû naêng luaân lyù, nghóa laø vieäc tuaân giöõ luaät bao haøm moät khoù khaên lôùn thì caùch chung cuõng ñöôïc khoan hoàng bôûi luaät. Tuy nhieân, khoâng ñöôïc khoan hoàng bôûi nhöõng luaät nhaân ñònh maø trình baøy laïi luaät töï nhieân, ví duï nhö nhöõng luaät caám gieát ngöôøi hoaëc phaûn boäi lôøi theà.

4. Söï baát coâng baèng ñöôïc hoaøn toaøn khoan hoàng bôûi söï tuaân giöõ luaät neáu boån phaän khoâng theå chia seû ñöôïc. Nhöng neáu boån phaän coù theå chia seû ñöôïc, thì ngöôøi ta phaûi tuaân giöõ luaät phaàn naøo coù theå. Moät boån phaän coù theå chia seû, neáu phaàn ñöôïc naém giöõ ñuû ñeå ñaït tôùi muïc ñích cuûa luaät.

5. Söï chuaån bao goàm trong vieäc mieãn tröø bôûi söï tuaân giöõ luaät trong tröôøng hôïp ñaëc bieät vôùi söï can thieäp cuûa chuû quyeàn hôïp phaùp. Ví duï, moät sinh vieân coù theå ñöôïc chuaån bôûi nhöõng giôø hoïc ñeå coù theå tham döï ñaùm cöôùi cuûa ngöôøi anh trai. Moät söï chuaån chæ ñöôïc cho vôùi lyù do ñuû.

6. Moät ñaëc aân laø moät luaät maø noù öng thuaän vôùi moät ngöôøi hoaëc moät nhoùm ngöôøi moät ñaëc aân khoâng ñuùng caùch thöùc vôùi nhöõng giôùi haïn cuûa luaät (Vöôït ra ngoaøi giôùi haïn). Trong khi vieäc chuaån coù töø luaät chæ moät caùch taïm thôøi, thì ñaëc aân thuoäc baûn chaát tröôøng toàn cuûa noù. Nhöõng ñaëc aân coù theå nhaän töø nhaø laäp luaät hoaëc nhöõng ngöôøi ñöôïc uûy thaùc.

1. Moät caùch ngoaïi taïi, moät luaät coù theå ngöng ñoái vôùi moät haønh ñoäng cuûa nhaø laäp luaät hoaëc xuyeân qua nhöõnh phong tuïc traùi ngöôïc. Moät luaät môùi coù theå huûy boû moät luaät cuõ, neáu laø traùi ngöôïc moät caùch tröïc tieáp vôùi luaät cuõ. Trong tröôøng hôïp hoà nghi, söï bò huûy boû cuûa luaät cuõ khoâng coù theå ñöôïc ñoaùn chöøng, nhöng coù theå luaät môùi phaûi ñöôïc dung hoøa vôùi luaät cuõ. Neáu luaät môùi chæ traùi ngöôïc vôùi luaät cuõ moät phaàn, thì luaät cuõ chæ huûy boû trong phaàn ñoù maø thoâi.

2. Moät caùch noäi taïi, moät luaän coù theå maát ñi söùc maïnh cuûa noù khi muïc ñích cuûa noù khoâng coøn toàn taïi. Neáu muïc ñích cuûa luaät ngöng hoaøn toaøn vaø maõi maõi, thì luaät ngöng hoaøn toaøn. Neáu luaät chæ taïo neân nhöõng söï khoù khaên lôùn ñoái vôùi nhöõng ngöôøi chaéc chaén, thì hoï coù theå duøng epikeia. Neáu luaät khoâng mang lôïi ích cho vaøi ngöôøi, nhöng cuõng khoâng coù haïi, thì phaûi ñöôïc naém giöõ vì tình yeâu tha nhaân.

Chöông 2
LÖÔNG TAÂM
Daãn nhaäp
Tröôùc heát, noùi veà löông taâm, Gabriel Madinier ñaõ vieát: “Ñeà taøi veà löông taâm quan taâm ñeán moät vai troø ñaàu tieân trong laõnh vöïc nghieân cöùu luaân lyù…”⁶¹

Trong söù ñieäp cuûa ngaøy hoøa bình theá giôùi naêm 1991, Ñöùc Thaùnh Cha Gioan Phaoloâ II ñaõ ñeà caäp ñeán vaán ñeà kính troïng löông taâm cuûa moãi ngöôøi treân con ñöôøng xaây döïng moät söï bình an vöõng chaéc. Ngaøi ñaõ nhaán maïnh raèng khoâng moät chuû quyeàn nhaân loaïi naøo coù luaät leä ñeå can thieäp vaøo löông taâm cuûa moãi ngöôøi. Bôûi löông taâm laø chöùng nhaân cuûa söï sieâu vieät cuûa con ngöôøi cuõng nhö trong nhöõng moái quan heä xaõ hoäi, vaø vì theá noù khoâng coù theå bò xaâm phaïm. Tuy nhieân, löông taâm khoâng phaûi laø moät söï tuyeät ñoái beân treân söï thaät vaø loãi laàm, ngöôïc laïi, baûn chaát saâu xa cuûa noù bao haøm moái quan heä vôùi söï thaät khaùch quan, phoå quaùt vaø bình ñaúng ñoái vôùi moïi ngöôøi maø ai ai cuõng coù theå vaø phaûi tìm kieám.⁶² Nhö vaäy, löông taâm raát caàn thieát trong vieäc tìm kieám luaân lyù cho moät ñôøi soáng toát ñeïp vaø coù yù nghóa ñoái vôùi moiï ngöôøi.

Trong chöông naøy, chuùng ta seõ tìm hieåu veà löông taâm trong Kinh thaùnh, trong hoaøn caûnh khoâng kitoâ giaùo, trong laõnh vöïc thaàn hoïc. Ngöôøi ta cuõng ñeà caäp ñeán vaán ñeà löông taâm chaéc chaén, löông taâm hoà nghi, löông taâm boái roái, löông taâm loãi laàm. vaø cuoái cuøng laø nhöõng söï giuùp ñôõ ñoái vôùi vieäc hình thaønh moät löông taâm ñuùng ñaén vaø nhaïy beùn.
1. Baûn chaát cuûa löông taâm vaø nhöõng giai ñoaïn phaùt trieån.

1. 
   Löông taâm trong Kinh thaùnh
   

1. 
   Löông taâm trong Cöïu öôùc
   

Töø löông taâm, trong tieáng Hylaïp, laø nguoàn goác Hy laïp coå ñaïi. Vì theá, ngöôøi ta khoâng ngaïc nhieân khi noù khoâng coù trong Cöïu öôùc, ngoaïi tröø saùch Khoâng ngoan 17, 10. Tuy nhieân, thöïc taïi cuûa löông taâm khoâng phaûi laø khoâng ñöôïc nhaän bieát ñoái vôùi caùc taùc giaû trong Cöïu öôùc. Nhöõng söï bieåu loä ñöôïc duøng ñeå chæ daãn thöïc taïi naøy laø “taâm trí” vaø “con tim”. Hai töø naøy thöôøng ñöôïc duøng nhö nhau.⁶³ Nhöõng laàn khaùc chæ ñöôïc duøng vôùi töø “con tim”.⁶⁴ Töø ñaàu lòch söû cöùu ñoä ngöôøi ta nhaän bieát hieän töôïng cuûa luông taâm ñeå keát aùn con ngöôøi sau toäi loãi.⁶⁵ Ngöôøi ta nhaän bieát moät löông taâm maø noù laøm cho con ngöôøi ñöôïc haïnh phuùc ñoái vôùi coâng lyù cuûa mình: “Con tim cuûa toâi khoâng khieån traùch toâi suoát cuoäc ñôøi”.⁶⁶ Cuoái cuøng, söï xeùt ñoaùn cuûa löông taâm trong Cöïu öôùc laø tieáng noùi cuûa Thieân Chuùa, tröôøng hôïp hieån nhieân laø Cain sau khi gieát anh trai cuûa mình (sau khi phaïm toäi).

Ngöôøi ta caàn phaûi chuù yù raèng trong Cöïu öôùc coù moät thieän caûm bò haïn cheá ñoái vôùi löông taâm. Lyù do bôûi vì Thieân Chuùa vaø con ngöôøi ñoái ñaàu nhau moät caùch tröïc tieáp. Chính vì theá Cöïu öôùc phaàn lôùn chæ quan taâm ñeán vieäc laéng nghe lôøi cuûa Thieân Chuùa.

2. 
   Löông taâm trong Taân öôùc
   

Ñoái vôùi Ñöùc Gieâsu vaø caùc Tin möøng ñaõ choáng laïi söï toái taêm cuû löông taâm khi noùi: “Neáu aùnh saùng trong baïn trôû thaønh boùng toái thì toái bieát chöøng naøo!” (Mt 6, 23). Roài ngaøi khuyeân nhuû: “ Neáu toaøn thaân anh saùng, khoâng coù phaàn toái taêm naøo, thì noù seõ saùng hoaøn toaøn nhö khi ñeøn toûa saùng chieáu soi anh” (Lc 11, 36).

Thaùnh Gioan toâng ñoà ñaõ thaâu nhaän laïi chính nhöõng bieåu loä cuûa Cöïu öôùc vaø noùi veà con tim keát aùn hoaëc laøm an taâm con ngöôøi.⁶⁷ Trong nhöõng baûn vaên Tin möøng, töø löông taâm ñöôïc nhaéc tôùi lieân tuïc, ñaëc bieät vôùi thaùnh Phaoloâ ñaõ phaùt trieån giaùo lyù veà löông taâm.

Thaät vaäy, duøng töø löông taâm, thaùnh Phaoloâ ñaõ choïn löïa moät töø thöôøng ñöôïc khôûi ñi töø theá kyû ñaàu tieân tröôùc CK trong trieát hoïc vaø luaân lyù bình daân. Thaùnh Phaoloâ ñaõ nhaán maïnh ñeán löông taâm khi noùi: “Chuùng toâi ñeå cho löông taâm moïi ngöôøi pheâ phaùn tröôùc maët Thieân Chuùa” (2Cr 4, 2). Trong Rm 13, 5 töø “bôûi nhöõng lyù do cuûa löông taâm” laø moät söï ñoøi hoûi khoâng cö xöû moät caùch ñôn giaûn vì sôï haõi côn giaän, nhöng cuõng coøn vì löông taâm.

Thöôøng löông taâm ñöôïc ñònh nghóa nhö laø “chöùng nhaân”.⁶⁸ Noù höôùng daãn nhöõng haønh ñoäng cuûa chuùng ta nhö laø nhaân chöùng khoâng theå bò bieán phaåm chaát trong chuùng ta. Noù cuõng coù theå ñöôïc keâu goïi chaáp nhaän söï thaät trong nhöõng xaùc quyeát cuûa chuùng ta.

Cuoái cuøng, löông taâm cuõng ñöôïc nhaéc ñeán trong: 1Cr 8,7-13; 10, 23-30; Rm 2, 15; 2Cr 1,12; Cv 23,1; 24, 16; 1Tm 1, 5; 3, 9; 2Tm 1, 3; Tt 1, 15; Rm 2, 14tt.

2. 
   Löông taâm nhö laø söùc maïnh luaân lyù
   

Ngöôøi ta phaûi laøm moät söï phaân bieät giöõa löông taâm nhö söùc maïnh luaân lyù, maø noù bieåu loä vôùi nhöõng con ngöôøi nhöõng boån phaän luaân lyù cuûa hoï vaø thuùc ñaåy hoï chu toaøn nhöõng boån phaän luaâ lyù ñoù, vaø löông taâm nhö laø söï xeùt ñoaùn luaân lyù thöïc haønh, maø noù noùi vôùi con ngöôøi trong moät tình huoáng cuï theå nhö boån phaän luaân lyù cuûa noù.

1. 
   Löông taâm trong hoaøn caûnh khoâng kitoâ giaùo
   

Kinh nghieäm vaø söï chöùng thöïc trong Kinh thaùnh raèng coù moät tieáng noùi trong con ngöôøi maø noù ra leänh cho con ngöôøi laøm ñieàu toát vaø traùnh ñieàu xaáu. Ngöôøi ta khoâng coøn tìm thaáy trong vaøi neàn vaên hoùa maø löông taâm khoâng ñöôïc nhaän bieát nhö laø moät haønh vi. Noùi chung, giöõ nhöõng daân ñaàu tieân, töø löông taâm ñaõ thaâu nhaän töø nhöõng söï bieåu loä nhö “con tim” hoaëc “quaû thaän”. Moät baûn vaên coå xaùc ñònh: “Quaû tim laø chöùng nhaân phi thöôøng”, “con ngöôøi phaûi sôï haõi neáu nhö xa caùch söï höôùng daãn cuûa noù”.

Kant ñaõ suy nghó veà löông taâm nhö söï nhaän bieát moät toøa aùn tinh thaàn cuûa coâng lyù trong con ngöôøi.

Ñoái vôùi Nietzsche vaø Freud, ngöôøi ta phaûi coâng nhaän raèng nhöõng nguyeân taéc cö xöû luaân lyù vaø xaõ hoäi coù theå laø keát quaû cuûa aùp löïc bôûi phaàn cuûa nhöõng ngöôøi laø söùc maïnh vaø thuoäc nhöõng keát luaät bò laàm loãi töø phaàn cuûa coäng ñoaøn. Nhöng traät töï chung raát yù nghóa maø noù hieän höõu trong theá giôùi vaø coäng ñoaøn xaõ hoäi chæ raèng nhöõng ñoå vôõ ñaõ gaây ra cho löông taâm vaø nhöõng loãi laàm cuûa noù laø ñaùng bò leân aùn nhöõng tröôøng hôïp sai leäch, nhöng khoâng xaây döïng baûn chaát cuûa löông taâm.

Nhöõng taùc giaû nhö laø M. scheler, N. Hartmann, M. Heidegger ñaõ quan taâm traû laïi coâng lyù cuûa hieän töôïng löông taâm. Heidegger nhìn trong löông taâm “tieáng goïi cuûa söï chaêm soùc”. Jaspers hieåu löông taâm nhö laø tieáng goïi raèng chính con ngöôøi noùi vôùi con ngöôøi.

2. 
   Quan nieäm veà löông taâm trong thaàn hoïc
   

Thaàn hoïc kinh vieän vaø nhöõng cuoán saùch truyeàn thoáng cuûa thaàn hoïc luaân lyù toång quaùt khoâng coi löông taâm nhö laø moät söùc maïnh luaân lyù bò chia caét, nhöng nhö moät tröôøng hôïp cuûa coâng vieäc lyù trí. Löông taâm laø tieán trình, trong ñoù nhöõng nguyeân taéc chung cuûa luaät luaân lyù ñöôïc aùp duïng vôùi haønh ñoäng cuï theå maø con ngöôøi chuaån bò thöïc hieän hoaëc hoaøn taát. Trong yù nghóa naøy, löông taâm laø moät söù giaû loan truyeàn luaät khaùch quan vaø moät söï uûy thaùc maø thöïc haønh noù vôùi tình huoáng caù nhaân cuï theå. Vì theá löông taâm ñöôïc coi nhö laø moät söï xeùt ñoaùn cuûa lyù trí thöïc haønh. Ñaây cuõng laø quan nieäm cuûa thaùnh Toâma Aquinoâ veà löông taâm. Do ñoù, ñoái vôùi thaùnh nhaân synderesis nhö coát loõi neàn taûng cuûa löông taâm laø moät thoùi quen cuûa lyù trí.⁶⁹ YÙ töôûng cuûa ngaøi veà löông taâm laø thuoäc trí tueä moät caùch chính yeáu.

Moät yù töôûng khaùc veà löông taâm ngöôøi ta tìm thaáy trong tö töôûng cuûa thaùnh Augustinoâ vaø trong tröôøng phaùi Phan sinh. Ñoái vôùi thaùnh Augustinoâ, luông taâm laø nôi ñoái thoaïi tình yeâu toàn taïi giöõ Thieân Chuùa vaø con ngöôøi vaø vì theá löông taâm laø tieáng noùi cuûa Thieân Chuùa. Löông taâm laø trung taâm thieân ñònh cuûa con ngöôøi vaø laø nôi maø Thieân Chuùa noùi vôùi con ngöôøi. Trong löông taâm, con ngöôøng duøng löông taâm cuûa Thieân Chuùa vaø linh hoàn. Thaùnh Bonaventura vaø nhöõng nhaø thaàn bí lôùn ñaõ ñeà nghò neàn taûng thaâm saâu hôn cuûa löông taâm trong ngoïn löûa cuûa linh hoàn, nhö laø ñieàu ñöôïc daâng taëng nhieàu hôn cuûa linh hoàn. Löông taâm laø trung taâm cuûa linh hoàn, nôi maø con ngöôøi gaëp gôõ Thieân Chuùa.

Ñoái vôùi thaùnh Alfonso de Liguori, löông taâm laø söï xeùt ñoaùn hoaëc tieáng noùi thöïc haønh cuûa lyù trí, vôùi löông taâm, chuùng ta xeùt ñoaùn ñieàu ôû ñaây vaø baây giôø phaûi ñöôïc haønh ñoäng vì laø toát hoaëc phaûi traùnh vì laø xaáu.⁷⁰

Nhöõng nhaø thaàn hoïc gaàn ñaây noùi chung ñaõ thaâu nhaän tö töôûng cuûa truyeàn thoáng Phan sinh vaø ñeà nghi löông taâm trong thaâm saâu cuûa linh hoàn. Ngöôøi ta coi noù laø moät thöïc taïi saâu xa hôn khoâng laø lyù trí vaø loøng muoán. Noù laø trung taâm cuûa baûn tính nhaân loaïi. Löông taâm laø moät noäi löïc chính mình, phaân bieät bôûi lyù trí, loøng muoán vaø töø nhöõng tình caûm. Löông taâm khoâng chæ bieåu loä nhöõng ñoøi hoûi cuûa baûn tính con ngöôøi, nhöng cuõng laø nhöõng ñoøi hoûi cuûa aân suûng vaø cuûa Chuùa Thaùnh Thaàn.
1.2.3. Löông taâm vôùi Coâng ñoàng Vaticanoâ II
Coâng ñoàng ñaõ taïo neân moät ñöôøng höôùng nhöng coù hai vieãn töôïng: söï ñaøo saâu löông taâm vaø söï phöùc taïp cuûa löông taâm, moät vai troø khoâng theå thieáu trong ñôùi soáng caù nhaân vaø xaõ hoäi.

Xuyeân qua giaùo lyù cuûa CK vaø Giaùo huaán cuûa Giaùo hoäi ñöôïc chieáu soi bôûi Chuùa Thaùnh Linh, löông taâm ñöôïc caáu taïo nhö laø tieáng noùi cuûa Thieân Chuùa, cuûa CK vaø cuûa Giaùo hoäi.⁷¹ Löông taâm chæ hôn söï xeùt ñoaùn thöïc haønh laø “coát loõi bí maät vaø thieâng thaùnh cuûa con ngöôøi, trong ñoù con ngöôøi chæ ôû vôùi Thieân Chuùa, maø tieáng noùi voïng laïi trong thaâm saâu”.⁷²

Hôn nöõa, Coâng ñoàng xaùc ñònh: “Trong saâu xa hôn cuûa löông taâm, con ngöôøi khaùm phaù ra moät luaät, nhöng luaät naøy khoâng ñeán bôûi con ngöôøi. Tuy nhieân, con ngöôøi phaûi vaâng phuïc noù…Thieân Chuùa ñaõ khaéc ghi vaøo trong quaû tim cuûa con ngöôøi moät luaät: söï vaâng lôøi laø chính phaåm giaù cuûa con ngöôøi vaø theo ñoù seõ ñöôïc xeùt xöû”.⁷³ Löông taâm laø söï ñoøi hoûi vaø aùp löïc vôùi söï thaät.

Trong toâng huaán “Phaåm giaù con ngöôøi”, Söï ñan beän vaøo giöõ löông taâm vaø söï thaät ñaõ ñöôïc nhaán maïnh moät caùch ñaëc bieät: caáu taïo neàn taûng cuûa chính söï töï do toân giaùo. Con ngöôøi coù boån phaän tìm kieán lieân tuïc vaø quaûng ñaïi ñoái vôùi söï thaät, nhöng ñieàu naøy noù khoâng coù theå bò boù buoäc, phaûi ñöôïc nhaän bieát bôûi löông taâm. Kính troïng nhöõng ñoøi hoûi cuûa löông taâm laø coù theå ñi ñeán vôùi söï thaät.

Nhöõng lôøi daïy cuûa Ñöùc Gioan Phaoloâ II veà löông taâm raát nhieàu. Toâng huaán “Veritatis splendor” giôùi thieäu cho chuùng ta moät caùi nhìn veà löông taâm ñöôïc xaùc ñònh moät caùch neàn taûng töø maàu nhieäm cuûa CK. söï xeùt ñoaùn cuûa löông taâm ñaõ nhaän bieát moät caùch thöïc haønh vaø cuï theå söï thaät ñoái vôùi ñieàu toát luaân lyù. Hôn nöõa, trong söï xeùt ñoaùn thöïc haønh cuûa löông taâm maïc khaûi moät moái daây raøng buoäc giöõa söï töï do vaø söï thaät.

Trong toâng huaán “Dominum et vivificantem”, Ñöùc Gioan Phaoloâ II daâng taëng moät caùi nhìn toång hôïp veà löông taâm.

1. Löông taâm coù khaû naêng ra leänh laøm ñieàu toát vaø caám laøm ñieàu xaáu, ñöôïc khaéc ghi bôûi Ñaáng Taïo Hoùa cuûa con ngöôøi, laø ñaëc tính chính yeáu cuûa chuû theå con ngöôøi.

2. Löông taâm khoâng laø moät suoái nguoàn töï chuû vaø ñoäc nhaát ñeå quyeát ñònh ñieàu naøy toát, ñieàu kia xaáu; ngöôïc laïi, trong löông taâm ñöôïc khaéc ghi moät caùch neàn taûng moät toân chæ cuûa söï vaâng phuïc trong nhöõng söï kính troïng nguyeân taéc khaùch quan…⁷⁴

3. Löông taâm khoâng chæ ra leänh hay caám, nhöng xeùt xöû döôùi aùnh saùng cuûa nhöõng traät töï vaø nhöõng leänh caám tinh thaàn. Löông taâm cuõng laø suoái nguoàn cuûa söï aên naên thoáng hoái: con ngöôøi ñau khoå tinh thaàn vì ñaõ laøm ñieàu xaáu.⁷⁵

Cuoái cuøng, Ñöùc Gioan Phaoloâ II ñaõ nhaán maïnh raèng coát yeáu cuûa löông taâm laø tìm kieám chính xaùc söï thaät.