TAÛp chê khoa hoüC, Âaûi hoüc Huãú, Säú 25, 2004 CẤu trúc thành phần loài khu hệ CÁ

MỞ ĐẦU

Tuy nhiên, trong những năm gần đây, việc đánh bắt ngày càng gia tăng, không có quy hoạch, cộng thêm những tác động khác của con người ảnh hưởng đến môi trường vùng ven biển nên đã làm cho nguồn lợi suy giảm đến mức báo động. Vì vậy, muốn khai thác hợp lý và sử dụng bền vững nguồn lợi cần có những nghiên cứu cơ bản và những hiểu biết nhất định về nguồn lợi thuỷ sản. Trong bài báo ngắn này, chúng tôi tổng hợp những kết quả nghiên cứu trong 4 năm qua thuộc chương trình nghiên cứu cơ bản về đa dạng sinh học một số hệ sinh thái đặc thù ở miền Trung.

Mẫu vật được thu thập từ năm 2000 - 2004 tại 4 vùng cửa sông (cửa Hội, cửa Sót, cửa Nhượng, cửa Khẩu) thuộc tỉnh Hà Tĩnh; sông Nhật Lệ tỉnh Quảng Bình; sông Thạch Hãn tỉnh Quảng Trị; phá Tam Giang - Cầu Hai tỉnh Thừa Thiên Huế và đầm Ô Loan tỉnh Phú Yên.

Mẫu cá chủ yếu được thu bằng cách đánh bắt trực tiếp cùng ngư dân với các ngư cụ như lưới, vợt, câu, nò sáo, nghề đáy,... Mua cá từ các ngư dân đánh bắt tại thực địa. Đặt các thẩu có dung dịch định hình (formol 10%) để ngư dân thu mẫu. Tất cả mẫu cá thu thập được lưu trữ tại phòng thí nghiệm Tài nguyên – Môi trường, khoa Sinh học, trường Đại học Khoa học - Đại học Huế.

Định loại các loài cá bằng phương pháp so sánh hình thái, chủ yếu dựa vào các khóa định loại của Vương Dĩ Khang (1963), Mai Đình Yên (1978, 1992), Nguyễn Nhật Thi (1991), Nguyễn Khắc Hường (1993), Nguyễn Hữu Phụng (1994), Water Rainboth (1996),.... Trật tự sắp xếp các bậc taxon dựa theo hệ thống phân loại của T.R. Rass, G.U. Lindberg (1971) và FAO (1998).

Qua kết quả nghiên cứu nhiều năm, chúng tôi đã tổng hợp và thống kê được 200 loài cá thuộc 117 giống, 68 họ nằm trong 17 bộ cá khác nhau có mặt ở các vùng cửa sông, đầm phá ven biển miền Trung Việt Nam. Trong đó, đa dạng nhất là bộ cá Vược (Perciformes) với 34 họ (chiếm 50,0% tổng số họ), 57 giống (chiếm 49,14 % tổng số giống) và 104 loài (chiếm 52,0% tổng số loài). Tiếp theo là bộ cá Chép (Cypriniformes), bộ này chỉ có 2 họ (chiếm 2,94%), nhưng có đến 14 giống (chiếm 12,07%) và 19 loài (chiếm 9,50%). Bộ cá Đối (Mugiliformes) có 3 họ (chiếm 4,41%), 5 giống (4,31%) và 14 loài (7,0%). Bộ cá Trích (Clupeiformes) có 2 họ, 6 giống và 12 loài (chiếm 6,0%). Các bộ cá Chình (Anguilliformes), bộ cá Nheo (Siluriformes) 5 họ, 8 giống và 11 loài. Các bộ còn lại có số loài không nhiều, chỉ có từ 1 đến 6 loài (bảng 1).

Trong 200 loài cá phát hiện ở các vùng cửa sông ven biển miền Trung có 5 loài được ghi vào trong Sách Đỏ Việt Nam (2000) ở các bậc đe doạ khác nhau là 3 loài bậc V (Vulnerable) - bậc sẽ nguy cấp, có thể bị đe doạ tuyệt chủng đó là Cá Mòi cờ chấm (Clupanodon punctatus), Cá Mòi cờ hoa (Clupanodon thrissa) và Cá Chày đất (Spinibarbus caldwelli). Một loài bậc R (Rare) - hiếm, là loài Cá chình hoa (Anguilla marmorata). Một loài bậc T (Threatened) - bị đe doạ là loài cá Quả bông (Chana maculatus). Hiện nay các loài cá này đang bị khai thác một cách “tận thu tận diệt” bằng các loại ngư cụ khai thác huỷ diệt và chưa có cơ quan chức năng nào nghiêm cấm. Chẳng hạn, cá chình bị khai thác bằng rà điện, các loài cá mòi cờ chấm, mòi cờ hoa vẫn bị khai thác ngay ở các bãi đẻ ở vùng đầu nguồn sông.

Bảng 2: Thành phần loài của các khu hệ cá ven biển miền Trung

Cá kinh tế là những loài cho sản lượng cao và có chất lượng tốt, đem lại giá trị thương phẩm cao. Trong 200 loài cá có mặt ở các vùng ven biển miền Trung, xác định được 23 loài có giá trị kinh tế, chiếm 11,5% tổng số loài. Đa số chúng có nguồn gốc biển. Đây là những loài thích nghi với vùng ven bờ nhiệt đới, chúng thường có kích thước trung bình, tuổi họ thấp và đặc biệt có khả năng tái sản xuất chủng quần nhanh.

(*) (+) Nơi phân bố

1. Thành phần loài khu hệ cá miền Trung thuộc hệ sinh thái cửa sông, đầm phá ven biển Hà Tĩnh (cửa Hội, cửa Sót, cửa Khẩu, cửa Nhượng), Quảng Bình (hệ thống sông Nhật Lệ), Quảng Trị (sông Thạch Hãn), Thừa Thiên Huế (đầm phá Tam Giang - Cầu Hai) và tỉnh Phú Yên (đầm Ô Loan) khá phong phú. Cho đến nay, đã xác định được 200 loài, thuộc 117 giống với 68 họ thuộc 17 bộ. Bộ cá Vược (Perciformes) có số loài chiếm ưu thế nhất (với 104 loài, chiếm 52,0%). Tiếp theo là các bộ cá Chép (Cypriniformes) có 19 loài, bộ cá Đối (Mugiliformes) có 14 loài, bộ cá Trích (Clupeiformes) 12 loài. Các bộ còn lại có số loài không nhiều.

2. Trong 200 loài cá có mặt ở các vùng ven biển miền Trung, đầm phá Tam Giang - Cầu Hai có số lượng loài đông nhất với 171 loài, 100 giống, 62 họ; tiếp theo là sông Nhật Lệ có 169 loài, 103 giống, 63 họ; hệ thống của sông ven biển Hà Tĩnh có 131 loài; đầm Ô Loan 108 loài và cuối cùng là sông Thạch Hãn có 83 loài.

3. Trong 200 loài cá xác định, có 5 loài được ghi vào sách Đỏ Việt Nam ở các mức độ đe dọa khác nhau, có 3 loài bậc V, 1 loài bậc T và 1 loài bậc R.

1. 
   Bộ Khoa học Công nghệ và Môi trường, Sách Đỏ Việt Nam, Nxb Khoa học và Kỹ thuật, Hà Nội (2000)
   
2. 
   Nguyễn Khắc Hường, Cá biển Việt Nam, tập II, quyển 1, Nxb Khoa học và Kỹ thuật, Thành phố Hồ Chí Minh (1991)
   
3. 
   Võ Văn Phú. Thành phần loài của khu hệ cá đầm phá tỉnh Thừa Thiên Huế, Tạp chí Sinh học, Hà Nội, tập 19, số 2 (1997) 14 - 22.
   
4. 
   Võ Văn Phú và NNC. Biến động các yếu tố môi trường và tài nguyên sinh học ở đầm phá Tam Giang - Cầu Hai sau trận lũ lịch sử năm 1999. Báo cáo tổng kết đề tài cấp Bộ trọng điểm, B 2000.061- 07 - TĐ (2001).
   
5. 
   Võ Văn Phú, Nguyễn Trường Khoa. Dẫn liệu bước đầu về thành phần loài cá sông Thạch Hãn, tỉnh Quảng Trị. Tạp chí Sinh học, tập 22, số 3b, Hà Nội (2000)
   
6. 
   Võ Văn Phú, Trương Thu Hà, Hoàng Thuý Liễu. Cấu trúc thành phần loài cá sông Nhật Lệ, tỉnh Quảng Bình. Tạp chí Sinh học, tập 25, số 1A, Hà Nội (2003)
   
7. 
   Võ Văn Phú, Hồ Thị Hồng, Nguyễn Thị Phi Loan. Đa dạng về thành phần loài cá ở đầm Ô Loan, tỉnh Phú Yên. Những vấn đề nghiên cứu cơ bản trong khoa học sự sống. Hội nghị khoa học sự sống toàn quốc lần thứ II. Nhà xuất bản Khoa học và Kỹ thuật, Hà Nội, (2003) 702 - 705.
   
8. 
   Võ Văn Phú và nnk. Nghiên cứu ảnh hưởng các yếu tố sinh thái đến sự sinh trưởng của tôm sú, nhằm đề xuất giải pháp phát triển bền vững nghề nuôi thuỷ sản ở vùng ven bờ Hà Tĩnh. Báo cáo tổng kết đề tài khoa học cấp tỉnh, Trường Đại học Khoa học Huế (2003)
   
9. 
   Võ Văn Phú, Hồ Thị Hồng. Đa dạng sinh học khu hệ cá vùng hạ lưu sông cửa Sót, tỉnh Hà Tĩnh. Những vấn đề nghiên cứu cơ bản trong khoa học sự sống. Hội nghị khoa học sự sống toàn quốc lần thứ III. Nhà xuất bản Khoa học và Kỹ thuật, Hà Nội (2004)
   
10. 
    Nguyễn Hữu Phụng, Nguyễn Nhật Thi. Danh mục cá biển Việt Nam, tập II. Cá xương từ bộ cá cháo biển (Elopifomes) đến bộ cá đối (Mugilifomes). Nxb KHKT Hà Nội (1994)
    
11. 
    Nguyễn Nhật Thi. Cá biển Việt Nam, cá xương vịnh Bắc Bộ, Nxb Khoa học và Kỹ thuật, Hà Nội (1991)
    
12. 
    Mai Đình Yên. Định loại cá nước ngọt các tỉnh phía Bắc Việt Nam, Nxb Khoa học và Kỹ thuật, Hà Nội (1978)
    
13. 
    Mai Đình Yên và nnk. Định loại các loài cá nước ngọt Nam Bộ, Nxb Khoa học và Kỹ thuật, Hà Nội (1992)
    
14. 
    FAO. Catalog of Fishes, Volume 1, 2, 3. Introductory material spicies of fishes, California Academy of sciences (1998)
    
15. 
    Rass A.T. and Lindberg G.U. Fishes of the world. A key to families and a check list. Israel program for Scientific translation, Jerusalem - London (1971)