Đề cương về văn hóa Việt Nam năm 1943 Trí tuệ và bản lĩnh văn hóa của những người cộng sản Việt Nam

Con đường cách mạng vô sản do đồng chí Nguyễn Ái Quốc tìm ra cho dân tộc Việt Nam là con đường chứa đựng chiều sâu văn hóa, đồng thời cũng báo hiệu một cuộc cách mạng trong nền văn hóa nước nhà. 60 năm về trước, trong đêm dài của chế độ thực dân phong kiến, những người cộng sản Việt Nam đã phát ra những tia sáng đầu tiên chiếu rọi đường đi cho văn hóa dân tộc: bản Đề cương về văn hóa, mà nội dung cơ bản là xác định con đường xây dựng nền văn hóa mới Việt Nam.

Toàn cầu hóa đang là một trong số những vấn đề được thảo luận nhiều trong đời sống chính trị của các quốc gia cũng như quốc tế. Thời điểm xuất hiện của hiện tượng này, bản chất và ảnh hưởng của nó đối với đời sống các quốc gia, dân tộc, cá nhân v.v..., cho đến nay vẫn là các chủ đề thời sự của nhiều cuộc hội thảo khoa học trong nước và quốc tế. Tác động của toàn cầu hoá mang tính nhiều mặt. Bài viết này tập trung vào xem xét mối liên hệ giữa toàn cầu hoá với văn hoá: bước đầu tìm hiểu một số nguyên nhân làm gia tăng vai trò của văn hoá trong điều kiện toàn cầu hoá.

Hiện nay, không một ai hoài nghi về tầm quan trọng cũng như sự gia tăng ảnh hưởng của văn hoá đối với các mặt của đời sống cá nhân cũng như cộng đồng. Các nguyên nhân cơ bản của sự gia tăng đó là:

Nguyên nhân thứ nhất: Trong tiến trình lịch sử, các mối liên kết cộng đồng trên cơ sở của văn hoá thường tỏ ra bền vững và chịu được thử thách của thời gian hơn so với những mô thức liên kết khác, chẳng hạn như thị trường hay nhà nước.

Xét về mặt lịch sử, quốc gia dân tộc đã ra đời muộn hơn nhiều so với các nền văn hoá - văn minh. Thời điểm ký kết Hoà ước Westphalia (năm 1648) được quan niệm là điểm mốc đánh dấu sự ra đời của quốc gia dân tộc. Theo tinh thần của Hoà ước, chủ quyền của quốc gia trở nên tối cao nhờ tách ra khỏi tôn giáo và được hậu thuẫn bằng vũ lực. Quốc gia có quyền lực tuyệt đối trong việc xử lý các vấn đề đối nội và có quyền lực tuyệt đối về lãnh thổ cũng như về quản lý cộng đồng nằm trong lãnh thổ.

Nhưng trong điều kiện toàn cầu hoá, tính tuyệt đối, tối cao, tính không chuyển nhượng và chia cắt của chủ quyền quốc gia đang gặp phải nhiều vấn đề, cụ thể là: trước áp lực của sự phụ thuộc lẫn nhau về kinh tế, sinh thái, an ninh, và các vấn đề chung khác nữa do toàn cầu hoá mang lại, ranh giới giữa các quốc gia đang bị mờ dần. Một khi các "dải phân cách" mang tính lịch sử và nhân tạo chia cắt cộng đồng văn hoá thành từng mảng nhỏ đang giảm dần hiệu lực trong điều kiện toàn cầu hoá, thì tất yếu sẽ diễn ra cái xu hướng trả lại “nền móng" ban đầu mà trên cơ sở đó các quốc gia - dân tộc đã xuất hiện. Nền móng ấy, theo nhận định của nhiều nhà văn hoá học và sử học đương đại, chính là văn hoá - văn minh.

Nhà sử học người Anh Arnold Toynbee - người có ảnh hưởng lớn đối với giới nghiên cứu lịch sử và xã hội học đương thời, ngay từ những năm 70 Thế kỷ XX, đã cho rằng: Chỉ có các nền văn hoá - văn minh mới đủ tư cách giữ vai trò là những thực thể trọn vẹn của lịch sử, và do đó, mới có đủ tư cách trở thành những đối tượng nghiên cứu độc lập; còn quốc gia dân tộc thì không phải như vậy. Khó có thể hiểu nổi lịch sử của một quốc gia, một dân tộc, một khi đã tách ra khỏi cái nền văn hoá mà chúng đang tham dự với tư cách là thành tố. Còn nhà chính trị quốc tế hàng đầu của Hoa Kỳ, Sammuel Huntington đã đi đến kết luận: sau khi hệ thống đối đầu lưỡng cực của chiến tranh lạnh chấm dứt, sẽ nổi lên sự đối đầu giữa các nền văn hoá - văn minh. Và cũng với ý nghĩa đó, người ta đề cập đến cuộc đối thoại giữa các nền văn hoá - văn minh trong thời đại toàn cầu hoá.

Nguyên nhân thứ hai là nhu cầu tự khẳng định và bảo tồn kết cấu của quốc gia dân tộc (Chính phủ - Luật pháp - Xã hội công dân) trước áp lực của toàn cầu hoá.

Đối với các quốc gia dân tộc, khả năng bị hoà tan vào cấu trúc kinh tế và chính trị ở cấp độ khu vực và toàn cầu là rất lớn. Sự hình thành EU, AU, các hiệp ước đa phương hay khu vực như WTO, ASEAN, APEC... , trên thực tế đang đặt ra những thách thức như vậy. Đứng trước tình hình đó phản ứng của các quốc gia có khác nhau.

Các cường quốc nhân dịp này bành trướng ảnh hưởng về kinh tế và chính trị để trở thành các trung tâm quyền lực ở cấp độ châu lục hay khu vực (và cũng có thể là toàn cầu, chẳng hạn như Mỹ). Bởi vậy, chính phủ của các nước lớn thường ủng hộ xu hướng cắt giảm chủ quyền, gỡ bỏ một số chức năng điều tiết của nhà nước. Tuy nhiên, các xã hội công dân của những nước này lại phản ứng theo chiều ngược lại. Việc tạo ra các thể chế liên chính phủ để điều tiết các hoạt động xuyên biên giới đã làm giảm tính trực tiếp của nền dân chủ, thậm chí đã phá vỡ các nguyên tắc căn bản của nền dân chủ đại nghị. Cụ thể là, các thể chế liên chính phủ không phải do dân chúng của các nước thành viên đứng ra bầu chọn một cách trực tiếp. Do đó, nguy cơ sử dụng quyền lực cộng đồng vào những mục tiêu không phù hợp với ý chí của các xã hội công dân là rất lớn. Nhân dân ở các nước này cho rằng, các thể chế quốc tế là một tầng cai trị mới, một “siêu nhà nước", đứng trên nhà nước dân tộc của họ. Cũng bởi sự gián tiếp ấy, nên họ không thể điều phối được “siêu nhà nước" nếu chỉ dựa vào các nguyên tắc dân chủ truyền thống. Trên thực tế ở các xã hội công dân phương Tây đang phổ biến cái quan niệm cho rằng: trong điều kiện toàn cầu hoá, các thế lực chính trị và tài phiệt (mà chủ yếu là các công ty đa và xuyên quốc gia) mới là những kẻ thao túng thật sự.

Đứng trước tình hình đó, trong lòng xã hội công dân của các nước tư bản phát triển đang trỗi dậy phong trào chống toàn cầu hoá. Phong trào này hiện đang liên kết các xã hội công dân với nhau nhằm đối trọng lại quá trình liên kết của các chính phủ. Nếu các chính phủ tạo ra các thế chế “siêu nhà nước" thì đối lại, các xã hội công dân hình thành nên “siêu xã hội" để kiểm soát lại - theo đúng tinh thần của các nguyên tắc dân chủ. Trong cuộc đấu tranh đó, xã hội công dân đã viện đến mọi vũ khí khả dĩ: từ vấn đề môi sinh cho đến nhân quyền và công bằng xã hội, đến phát triển bền vững..., nhằm vạch trần bản chất độc tài và tư lợi của các thể chế “siêu nhà nước". Và trong cuộc đấu tranh ấy, bản sắc văn hoá dân tộc luôn là lợi khí hàng đầu của các xã hội công dân.

Với lý do văn hoá bản địa đang bị xâm thực bởi những nền văn hoá khác do toàn cầu hoá đem lại, đặc biệt là văn hoá và lối sống Mỹ - cái hiện đang lan tràn trên các kênh truyền hình, trên Internet và các phương tiện thông tin đại chúng, thông qua Fast Foods, MacDonalds, hoặc các ấn phẩm của Hollywood...vv - các xã hội công dân của những nước phát triển đang kêu gọi và gây sức ép với chính phủ của mình, buộc chính phủ phải đưa ra những chính sách bảo hộ về văn hoá dân tộc, mà thực chất là bảo vệ môi trường dân chủ truyền thống của xã hội công dân. Sự kiện các đảng cánh hữu và cực hữu đột nhiên thắng thế trong những năm gần đây ở một số nước phát triển là minh chứng cho xu hướng này.

Nếu nhu cầu bảo tồn bản sắc văn hoá ở các nước phát triển bắt nguồn từ xã hội công dân vì lý do duy trì các nguyên tắc truyền thống về dân chủ và công bằng xã hội, thì tại các nước đang hoặc chậm phát triển, nhu cầu này lại bắt nguồn trực tiếp từ bản thân các chính phủ. Vì là những nước ở vị thế yếu, nên sự hội nhập vào đời sống quốc tế tiềm ẩn khá nhiều hiểm hoạ, mà một trong số đó là sự suy giảm tính tự quyết trong các thương lượng quốc tế cũng như trong xử lý các vấn đề nội bộ. Đứng nước tình hình đó, các chính phủ viện đến bản sắc văn hoá dân tộc, đến các ý thức hệ truyền thống và cả tôn giáo nữa... nhằm chống lại sự áp đặt từ phía các nước lớn, khi các nước này nhân danh các giá trị và chuẩn mực toàn cầu mà đưa ra những quyết định bất lợi cho các nước đang hoặc kém phát triển.

Nguyên nhân thứ ba là nhu cầu phản tư của các cá thể trước tính bất định và xu thế nhất dạng hoá, phát sinh từ toàn cầu hoá. Về điểm này, nhà tương lai học người Mỹ, john Naisbitt cho rằng, với sự hỗ trợ của cuộc cách mạng công nghệ và thông tin, các cá thể sẽ có được quyền lực mà trước đây họ chưa bao giờ có; cơ hội của tự do cá nhân là không thể dự đoán hết được. Nền kinh tế càng trở nên toàn cầu bao nhiêu, thì các phần tử nhỏ nhất trong đó lại trở nên càng mạnh lên bấy nhiêu. Nội dung ấy cấu thành nghịch lý toàn cầu.

Sự mạnh lên của các cá thể một cách tất yếu, đòi hỏi phải khẳng định tính cá biệt của nhân cách, sao cho cá thể không bị hoà tan vào những hệ chuẩn mang tính toàn cầu đang lấp đầy không gian sống. Chỉ như vậy sự độc đáo của nhân cách mới được bảo tồn, và do đó, cá thể mới tìm thấy ý nghĩa của sự tồn tại. "Khi nền kinh tế thế giới ngày càng thống nhất và xã hội loài người ngày càng trở nên giống nhau, nhu cầu của một cá nhân giữ lại ý nghĩa của mình trong một biển người đồng dạng ngày càng gia tăng”. Để làm được điều này, trước hết, các cá thể dựa vào nền văn hoá đặc thù của cộng đồng truyền thống, và sau đó tiếp tục cá biệt hoá nó vào trong nhân cách của mình, tức là làm cho cái phổ biến tán sắc qua lăng kính của cái cá biệt, đơn nhất và đặc thù. Thế nên, hiện nay và sau này, cùng với sự đẩy mạnh toàn cầu hoá, văn hoá cũng sẽ không ngừng gia tăng sức mạnh, với tư cách là lực lượng đại diện cho tính đa dạng đối trọng lại quá trình nhất dạng hoá.

Nguyên nhân thứ tư. Trong điều kiện toàn cầu hoá, tiếng nói của văn hoá đang ngày càng gia tăng mạnh mẽ đối với kinh tế. Có thể thấy rõ xu thế này trên hai phương diện: tăng trưởng kinh tế và kinh tế tri thức.

Đối với tăng trưởng kinh tế, môi trường đầu tư có vai trò hết sức quan trọng trong tình hình hiện nay, trong đó văn hoá chiếm một tỷ phần đáng kể trong thành phần của môi trường đầu tư. Bằng cách này, văn hoá dự phần vào cái mà các nhà kinh tế học hiện nay gọi là vốn xã hội (social capital)

Vào những thập niên 70 - 80 của thế kỷ XX, đã có nhiều công trình nghiên cứu về các yếu tố tăng trưởng ở một nước hay một khu vực. Những thành tựu phát triển của kinh tế vào thời điểm đó đã cho phép khẳng định vai trò động lực của vốn và công nghệ. Kinh nghiệm của các NIC cũng cho thấy như vậy. Công nghệ giúp hình thành vốn, vốn sẽ làm tăng thu nhập đầu người và dẫn đến việc mở rộng quy mô thị trường, và đến lượt mình, điều này sẽ thúc dẩy quá trình đổi mới công nghệ.

Tuy nhiên vào thời điểm diễn ra các nghiên cứu như vậy, thế giới vẫn nằm trong tình trạng chiến tranh lạnh. Chiến tranh lạnh, về cơ bản, đã chia cắt thế giới thành hai khu vực, tương ứng là hai ý thức hệ và hai hệ thống kinh tế đối đầu với nhau về nguyên tắc. Do có sự phân cắt về mặt địa - chính trị và địa - kinh tế, nên các dòng vốn và công nghệ chuyển dịch từ nơi này sang nơi khác thường là dưới áp lực của ý chí chính trị. Bới vậy, đặc quyền đế có được vốn và công nghệ đã mang tính chất quyết định đối với tăng trưởng kinh tế. Nhiều học giả phương Tây thậm chí còn cho rằng, sẽ không thể xuất hiện bất cứ “con rồng" nào nữa ở châu Á, nếu như vì lý do chính trị, khu vục này không còn những ưu đãi về thị trường, về vốn và công nghệ.

Nhưng kể từ khi chiến tranh lạnh chấm dứt, toàn cầu hoá đã đặt sự chuyển dịch của các dòng vốn và công nghệ vào tay thị trường lự do. Giờ đây, chính là sự hấp dẫn của môi trường đầu tư sẽ quyết định vốn và công nghệ phải chảy vào đâu. Nói cách khác, sự tự do hoá vốn và công nghệ đã làm thay đổi quan điểm về tăng trưởng. Trong điều kiện toàn cầu hoá, cơ hội tăng trưởng không còn nằm ở bản thân vốn và công nghệ, mà nằm ở khả năng thu hút và tiêu hoá chúng. Đến lượt mình, việc hấp thụ công nghệ và vốn đến đâu, điều đó lại phụ thuộc vào bối cảnh kinh tế, chính trị, xã hội và văn hoá của một quốc gia, được xét đến tại một thời điểm xác định, tức là phụ thuộc vào vốn xã hội.

Đó cũng chính là con đường dẫn các nhà kinh tế học hiện đại đến với các tác nhân tăng trưởng phi kinh tế, trong đó văn hoá là một lực lượng quan trọng có tính bao trùm. Các công trình nghiên cứu của hai nhà kinh tế học Temple và Johnson ( 1998 ) đã khẳng định tác động của văn hoá đối với trường hợp các nước đang phát triển hiện nay. Họ phát hiện ra rằng tốc độ tăng trưởng thu nhập bình quân đầu người và năng suất tổng hợp có mối liên hệ hiển nhiên với vốn xã hội khởi điểm (initial social capital) của một nước. Vì thế họ bác bỏ mô hình của Solow, theo đó, sự hấp thụ công nghệ của các nước là như nhau, và chuyển sang ủng hộ mô hình, trong đó các yếu tố xã hội đã tồn tại từ trước có vai trò định hình quan trọng đối với sự tiếp thu công nghệ và tốc độ phát triển.

Nhiều công trình nghiên cứu về phát triển kinh tế trong những năm gần đây cũng đã từ bỏ cái quan niệm thuần tuý kinh tế về quá trình phát triển, để hướng đến các tác nhân phi kinh tế mà trong đó văn hoá là một thành tố quan trọng.

Không chỉ phát huy tác dụng dưới dạng vốn xã hội, văn hoá hiện đang trở thành động lực chủ đạo của nền kinh tế tương lai- kinh tế tri thức. Trong nền kinh tế này, các nhân tố như: tri thức, thông tin, tiềm năng con người... - những cái vẫn được xem là nội dung của văn hoá - đang trở thành những yếu tố đầu vào hết sức quan trọng và có tính quyết định đối với quá trình sản xuất.

Những dự báo về sự nổi lên của nền kinh tế tri thức trong thế kỷ XXI đã mở ra viễn cảnh về tầm quan trọng tiếp tục gia tăng của văn hoá trong tương lai. Viễn cảnh ấy đang là cơ sở để nhiều quốc gia hiện nay tăng cường đầu tư vào giáo dục, đào tạo và bồi dưỡng nguồn nhân lực, củng cố ý thức cộng đồng, thúc đẩy dân chủ và đa dạng hoá văn hoá, khi quan niệm rằng: những bước đi như vậy là sự chuẩn bị tích cực cho một nền kinh tế chủ yếu dựa vào tri thức.

Văn hoá là một đối tượng phức tạp. Có thể hình dung văn hoá như một tổng thể các giá trị tinh thần, vật chất, đặc trưng cho một xã hội hay một nhóm xã hội. Văn hóa hàm chứa trong bản thân không chỉ nghệ thuật, văn học, mà còn cả phương thức sống, các quyền cơ bản của con người, hệ thống các giá trị, truyền thống và tín ngưỡng. Cũng có thể định nghĩa văn hoá như những quy tắc thường xuyên trong ứng xử bên trong và bên ngoài của các thành viên trong một xã hội (trừ những nguyên tắc thường xuyên mang tính di truyền); hoặc quan niệm về văn hoá như yếu tố dược điều tiết và lặp lại nhiều lần bởi lịch sử,...Và còn có thể tiếp tục dẫn ra rất nhiều định nghĩa khác nhau về văn hoá.

Song bất chấp những lý giải đa dạng về văn hoá, bất chấp những nét đặc thù mà mỗi cá nhân, mỗi dân tộc khoác lên bản thân, ở bất cứ dâu, văn hoá luôn hiện diện với tư cách là thuộc tính chỉ có riêng và vốn có của riêng con người. "Khái niệm văn hoá phản ánh, cách này hay cách khác, chính là đặc trưng loài toàn nhân loại của các hoạt động, với tư cách là phương thức tồn tại của con người nói chung".

Cùng với sự phát triển của nhân loại, khuynh hướng hiển lộ đặc trưng loài của xã hội loài người là một tất yếu. Bởi vậy, sự gia tăng vai trò của văn hóa nghệ thuật với thời gian lịch sử, là một tính quy luật.

Dưới sự chiếu sáng của tính quy luật ấy, toàn cầu hoá chỉ là một nấc thang lịch sử trong quá trình khai nở các tiềm năng văn hoá.