“Quan hÖ Th­¬ng mai gi÷a ViÖt Nam vµ NhËt B¶n thùc tr¹ng vµ gi¶i ph¸p”

NhËt B¶n ®øng ®Çu danh s¸ch c¸c n­íc xuÊt siªu lín nhÊt thÕ giíi, th¨ng d­ th­¬ng m¹i cña NhËt víi Ch©u ¸ lªn tíi 70.7 tû USD. N¨m 1993, thÆng d­ th­¬ng m¹i cña NhËt víi Th¸i Lan lªn tíi 7.66 tû USD, víi Singapore 13.2 tû USD. C¸c n­íc Ch©u ¸ kh¸c gåm Hµn Quèc; Indonesia… ®Òu nhËp siªu tõ NhËt B¶n. Tuy nhiªn n¨m 2002 lÇn ®Çu tiªn c¸n c©n th­¬ng m¹i bÞ th©m hôt kÓ tõ n¨ 1999. §èi víi nÒn kinh tÕ ViÖt Nam, c¸n c©n th­¬ng m¹i nghiªng vÒ xuÊt khÈu lµ hiÖn t­îng lµnh m¹nh, v× nã t¹o ra nguån thu ngo¹i tÖ ®¸ng kÓ cã thÓ chuyÓn thµnh vèn gióp cho sù ph¸t triÓn cña c¸c ngµnh c«ng nghiÖp chÕ t¹o, nã lµ c¬ së cho sù thay ®æi c¬ cÊu hµng xuÊt khÈu cña ViÖt Nam trong t­¬ng lai.

* C¬ cÊu hµng nhËp khÈu cña ViÖt Nam tõ NhËt B¶n.

Còng theo c¸ch xem xÐt nh­ ®èi víi hµng xuÊt khÈu chñ yÕu, c¬ cÊu hµng nhËp khÈu chñ yÕu tõ NhËt B¶n sang n­íc ta nh­ sau:

Qua sè liÖu tæng hîp trªn cã thÓ thÊy, c¸c mÆt hµng nhËp tõ NhËt lµ nh÷ng hµng ho¸ sö dông Ýt nguyªn liÖu th«, song hµm l­îng chÊt x¸m cao nh­ s¶n phÈm cña c¸c ngµnh c«ng nghiÖp nÆng. Trong tæng sè hµng nhËp tõ NhËt B¶n cña ViÖt Nam, c¸c mÆt hµng c«ng nghiÖp chÕ t¹o chiÕm trªn 88 %, nguyªn liÖu kho¸ng s¶n gÇn 3 % vµ nguyªn liÖu th« lµ 1.5 %.

Tãm l¹i, trong ho¹t ®éng xuÊt nhËp khÈu gi÷a ViÖt Nam vµ NhËt B¶n, sù hç trî vµ quan t©m tÝch cùc cña ChÝnh phñ, c¸c c«ng ty th­¬ng m¹i, c¸c ng©n hµng vµ qòy ph¸t triÓn cña NhËt B¶n ®· ®Èy hiÖu qu¶ bu«n b¸n kinh doanh víi ViÖt Nam, khiÕn mèi quan hÖ nµy më ra nh÷ng triÓn väng lín trong t­¬ng lai. Tuy nhiªn, vÉn cßn mét sè khóc m¾c vµ h¹n chÕ sau:

Tr­íc hÕt, vÒ kim ng¹ch bu«n b¸n gi÷a hai n­íc mÆc dï ®· t¨ng lªn mét c¸ch æn ®Þnh vµ tÝch cùc nh­ng quy m« bu«n b¸n cßn nhá bÐ so víi tiÒm n¨ng kinh tÕ cña hai n­íc. Tû träng th­¬ng m¹i ViÖt – NhËt trong tæng kim ng¹ch ngo¹i th­¬ng cña NhËt B¶n lµ kh«ng ®¸ng kÓ, kho¶ng gÇn 1% vµ chiÕm trung b×nh c¸c n¨m kho¶ng sÊp xØ 15 % tæng kim ng¹ch ngo¹i th­¬ng cña ViÖt Nam. Víi t×nh h×nh nµy, nÕu kh«ng cã thiÖn chÝ hîp t¸c, t­¬ng trî lÉn nhau th× bÊt cø mét sù thay ®æi nµo trong chÝnh s¸ch ngo¹i th­¬ng cña NhËt B¶n còng nh­ sù trõng ph¹t bu«n b¸n, sù t¨ng gi¶m gi¸ cña ®ång Yen ®Òu g©y t¸c h¹i ®èi víi nÒn kinh tÕ ViÖt Nam nhiÒu h¬n nh÷ng g× ViÖt Nam cã thÓ g©y ra cho NhËt B¶n.

ViÖt Nam th­êng xuÊt sang thÞ tr­êng NhËt B¶n nh÷ng hµng ho¸ sö dông nhiÒu lao ®éng vµ tµi nguyªn thiªn nhiªn nh­ GiÇy dÐp; hµng may mÆc; DÇu th«; Than ®¸; hµng thñ c«ng vµ c¸c lo¹i n«ng s¶n kh¸c… hµng thñ c«ng còng lµ mét thÕ m¹nh ®éc quyÒn cña ta mµ kh«ng ph¶i lo sî c¹nh tranh trùc tiÕp. Hµng thñ c«ng nhËp khÈu vµo NhËt ®­îc gia t¨ng. N¨m 2003, tæng gi¸ trÞ ®­îc xuÊt lµ 43.671.000 USD t¨ng 1,1 lÇn so víi n¨m 2002 lµ 39.460.000 USD. C¬ cÊu mÆt hµng xuÊt cßn t­¬ng ®èi ®¬n gi¶n, chñng lo¹i Ýt, chñ yÕu lµ mÆt hµng th«, ch­a qua chÕ biÕn. Trong khi ®ã, ViÖt Nam l¹i nhËp khÈu vµo chñ yÕu lµ m¸y mãc, thiÕt bÞ, c«ng nghÖ kü thuËt cña ngµnh c«ng nghiÖp nÆng vµ c«ng nghiÖp chÕ t¹o nh÷ng mÆt hµng sö dông Ýt nguyªn liÖu, chøa hµm l­îng chÊt x¸m cao. C¬ cÊu bu«n b¸n gi÷a hai n­íc còng cã sù biÕn ®éng nh­ng rÊt chËm ch¹p…

2.3 §¸nh gi¸ quan hÖ th­¬ng m¹i ViÖt Nam - NhËt B¶n

Cã thÓ nãi, bu«n b¸n song ph­¬ng gi÷a ViÖt Nam vµ NhËt B¶n ngµy cµng ph¸t triÓn vµ kh«ng ngõng t¨ng lªn c¶ vÓ khèi l­îng vµ qui m«. Sù gia t¨ng nµy ®· ®¸p øng ®­îc vÒ c¬ b¶n nhu cÇu cña c¶ hai phÝa. Tuy nhiªn, trao ®æi th­¬ng m¹i gi÷a hai n­íc vÉn cßn mét sè h¹n chÕ sau ®©y:

Quy m« bu«n b¸n cßn qu¸ nhá so víi tiÒm n¨ng kinh tÕ cña hai n­íc; kim ng¹ch bu«n b¸n gi÷a ViÖt Nam vµ NhËt B¶n trong tæng kim ng¹ch ngo¹i th­¬ng cña NhËt B¶n lµ kh«ng ®¸ng kÓ, kho¶ng chõng 0,7 – 0,9 % vµ chiÕm kho¶ng trung b×nh 15 % tæng kim ng¹ch ngo¹i th­¬ng cña ViÖt Nam trong c¸c n¨m nh­ ®· nãi ë trªn. §iÒu nµy cho thÊy, trong quan hÖ th­¬ng m¹i song ph­¬ng ViÖt Nam phô thuéc ®¸ng kÓ vµo NhËt B¶n, cßn NhËt B¶n kh«ng phô thuéc nhiÒu vµo ViÖt Nam. Møc ®é phô thuéc cña ViÖt Nam vµo NhËt lín h¬n nhiÒu so víi c¸c n­íc ®ang ph¸t triÓn kh¸c ë Ch©u ¸ nh­ Malaysia, Th¸i Lan, In®«nªxia… V× vËy, nÕu nh­ cã bÊt kú mét sù thay ®æi nµo trong chÝnh s¸ch ngo¹i th­¬ng cña NhËt B¶n hoÆc thÞ tr­êng NhËt B¶n th× sÏ g©y cho nÒn kinh tÕ cña ViÖt Nam mét có xèc t­¬ng øng; vÝ dô nh­: sù trõng ph¹t bu«n b¸n, sù t¨ng gi¶m gi¸ cña ®ång Yªn hoÆc sù thay ®æi chÝnh s¸ch… ®Òu g©y t¸c h¹i ®èi víi nÒn kinh tÕ ViÖt Nam nhiÒu h¬n nh÷ng g× mµ thÞ tr­êng ViÖt Nam cã thÓ g©y ra cho NhËt B¶n.

C¬ cÊu hµng ho¸ trao ®æi cßn nhiÒu bÊt cËp: ViÖt Nam xuÊt sang NhËt B¶n nguyªn liÖu kho¸ng s¶n, thñy h¶i s¶n chñ yÕu d­íi d¹ng th« hoÆc míi qua s¬ chÕ vµ mét sè mÆt hµng c«ng nghiÖp nhÑ, hµng gia c«ng, nh­ng l¹i nhËp tõ NhËt nh÷ng hµng c«ng nghiÖp nÆng. Nh­ vËy, ViÖt Nam ®· xuÊt sang thÞ tr­êng nµy nh÷ng hµng ho¸ sö dông nhiÒu lao ®éng, tµi nguyªn thiªn nhiªn, ®ång thêi nhËp tõ ®ã nh÷ng lo¹i hµng ho¸ sö dông Ýt nguyªn liÖu nh­ng chøa ®ùng mét hµm l­îng chÊt x¸m cao.

C¬ cÊu bu«n b¸n gi÷a hai n­íc ph¶n ¸nh giai ®o¹n ph¸t triÓn hiÖn t¹i cña nÒn kinh tÕ ViÖt Nam víi nh÷ng lîi thÕ t­¬ng ®èi vÒ tµi nguyªn vµ lao ®éng. VÒ mÆt thùc tiÔn, c¸n c©n th­¬ng m¹i nghiªng vÒ xuÊt khÈu lµ mét hiÖn t­îng lµnh m¹nh ®èi víi nÒn kinh tÕ ViÖt Nam v× doanh thu ngo¹i tÖ. kh¶ dÜ cã thÓ chuyÓn thµnh hµng ho¸ gióp cho sù ph¸t triÓn c¸c ngµnh c«ng nghiÖp chÕ t¹o – c¬ së cho sù thay ®æi c¬ cÊu hµng xuÊt khÈu ViÖt Nam trong t­¬ng lai. Tuy nhiªn, c¬ cÊu nµy chØ cã ­u ®iÓm trong thêi gian ng¾n tõ 3 – 5 n¨m hoÆc tèi ®a lµ 7 n¨m, nÕu kÐo dµi sÏ hoµn toµn bÊt lîi ®èi víi ViÖt Nam trong trao ®æi mËu dÞch. ThÆng d­ th­¬ng m¹i cña ViÖt Nam víi NhËt B¶n trong thêi gian qua chñ yÕu lµ do dÇu th« mang l¹i. Møc thÆng d­ cña ViÖt Nam trong bu«n b¸n ví NhËt B¶n lµ kh¸ lín nh­ng nh÷ng thiÖt h¹i kh¸c th× ch­a ai tÝnh ®­îc.

RÊt cã thÓ, trong thêi gian tíi ViÖt Nam sÏ ph¶i ®­¬ng ®Çu víi sù th©m hôt trë l¹i trong c¸n c©n th­¬ng m¹i víi NhËt B¶n v× víi yªu cÇu cña c«ng nghiÖp ho¸, ®ßi hái ViÖt Nam ph¶i nhËp khÈu mét khèi l­îng lín m¸y mãc; thiÕt bÞ, d©y chuyÒn c«ng nghÖ hiÖn ®¹i… Ng­êi ta dù b¸o r»ng, víi tiÕn tr×nh C«ng nghiÖp ho¸ ®ang diÔn ra ë ViÖt Nam th× trong thêi gian mét vµi n¨m tíi (tõ n¨m 2006 – 2010) ViÖt Nam sÏ nhËp siªu tõ NhËt. Møc nhËp siªu sÏ kh«ng ph¶i lµ nhá nÕu; ViÖt Nam kh«ng nhanh chãng thay ®æi c¬ cÊu hµng xuÊt khÈu cña m×nh sang thÞ tr­êng nµy.

Quan hÖ bu«n b¸n gi¶n ®¬n ch­a g¾n liÒn víi h×nh thøc hîp t¸c kinh tÕ quèc tÕ, ®Æc biÖt lµ víi h×nh thøc ®Çu t­ (liªn doanh, liªn kÕt) vµ tµi trî ph¸t triÓn chÝnh thøc (ODA). ChÝnh v× vËy, mµ c¸c doanh nghiÖp ViÖt Nam ch­a cã chç ®øng trªn thÞ tr­êng NhËt B¶n. Trong khi ®ã, quan hÖ bu«n b¸n cña phÝa NhËt B¶n ®· b­íc ®Çu ®­îc ®Æt trong mèi quan hÖ víi ODA vµ h×nh thøc ®Çu t­ trùc tiÕp FDI còng nh­ ph©n bè m¹ng l­íi s¶n xuÊt trong khu vùc, do ®ã c¸c doanh nghiÖp NhËt B¶n t¹o ®­îc chç ®øng v÷ng ch¾c trªn thÞ tr­êng ViÖt Nam.

Víi thùc tr¹ng quan hÖ th­¬ng m¹i ViÖt Nam – NhËt B¶n nh­ hiÖn nay, vÊn ®Ò ®Æt ra lµ ViÖt Nam ph¶i gi¶i quyÕt nh÷ng tån t¹i, vµ kh¾c phôc c¸c mÆt h¹n chÕ ®Ó thóc ®Èy quan hÖ th­¬ng m¹i song ph­¬ng ph¸t triÓn t­¬ng xøng v¬Ý tiÒm n¨ng cña hai n­íc. Nãi c¸ch kh¸c, ViÖt nam cÇn ph¶i më réng vµ n©ng cao hiÖu qu¶ ho¹t ®éng th­¬ng m¹i song ph­¬ng víi NhËt B¶n.

Cã thÓ nãi, quan hÖ kinh tÕ gi÷a hai n­íc ViÖt Nam - NhËt B¶n nãi chung vµ quan hÖ th­¬ng m¹i cña hai n­íc nãi riªng. ta thÊy chóng cã nhiÒu thuËn lîi, nh­ng bªn c¹nh ®ã còng cßn tån t¹i kh«ng Ýt nh÷ng mÆt khã kh¨n ®· lµm t¸c ®éng kh«ng nhá têi quan hÖ cña hai n­íc, k×m h·m sù ph¸t triÓn cña quan hÖ th­¬ng m¹i cña hai n­íc trong t­¬ng lai.

Quan hÖ ViÖt Nam - NhËt B¶n ph¸t triÓn tèt ®Ñp nh­ hiÖn nay, ®ã lµ nhê sù cè g¾ng nç lùc cña c¶ hai n­íc. xu thÕ hoµ nhËp, hîp t¸c cña khu vùc, thÕ giíi lµ ®iÒu kiÖn hÕt søc quan träng ®Ó khëi ®éng, thóc ®Èy quan hÖ ngµy cµng tèt ®Ñp gi÷a hai n­íc; mang l¹i nh÷ng lîi Ých cho c¶ hai bªn, thÓ hiÖn ë:

Xu h­íng héi nhËp vµ liªn kÕt kinh tÕ quèc tÕ ®­îc gia t¨ng tõ ®Çu nh÷ng n¨m 1990, ®Õn nay, vÉn tiÕp tôc ph¸t triÓn s©u réng trªn tÊt c¶ c¸c khu vùc trªn thÕ giíi. NÕu tõ ®Çu nh÷ng n¨m 1990, khi mµ ®ãn nhËn xu h­íng nµy, cã kh«ng Ýt c¸c quèc gia do dù, trong ®ã cã ViÖt Nam, bëi hä sî nh÷ng t¸c ®éng tiªu cùc nhiÒu h¬n, sî bÞ lÖ thuéc nhiÒu h¬n vµo c¸c n­íc lín vµ sî bÞ c¸c n­íc lín chi phèi khi mµ hä tham gia s©u h¬n vµo qu¸ tr×nh héi nhËp vµ liªn kÕt kinh tÕ kinh tÕ toµn cÇu. Tr¶i qua h¬n mét thËp niªn liªn kÕt vµ héi nhËp, ng­êi ta míi hiÓu ra r»ng, lîi Ých do qu¸ tr×nh nµy mang l¹i thùc sù to lín. kh¸c víi tr­íc ®©y, sù chñ ®éng héi nhËp trë thµnh mét trong nh÷ng yÕu tè chiÕn l­îc cña sù më cöa vµ héi nhËp kinh tÕ quèc tÕ. §iÒu nµy, còng ®­îc thÓ hiÖn ë chiÕn l­îc ph¸t triÓn kinh tÕ x· héi 10 n¨m ®Çu cña thÕ kû XXI mµ §¹i héi §¶ng lÇn thø IX cña §¶ng Céng s¶n ViÖt Nam ®· ®­a ra. §ã lµ: “g¾n chÆt viÖc x©y dùng nªn kinh tÕ ®éc lËp tù chñ víi chñ ®éng héi nhËp kinh tÕ quèc tÕ”. §éc lËp, tù chñ vÒ kinh tÕ t¹o c¬ së cho héi nhËp kinh tÕ quèc tÕ cã hiÖu qu¶. Héi nhËp kinh tÕ quèc tÕ cã hiÖu qu¶ sÏ t¹o ®iÒu kiÖn cÇn thiÕt ®Ó x©y dùng kinh tÕ ®éc lËp tù chñ. ChÝnh ®iÒu nµy sÏ t¹o ra nhiÒu c¬ héi h¬n ®Ó thóc ®Èy quan hÖ kinh tÕ - th­¬ng m¹i ViÖt Nam - NhËt B¶n.

Nh÷ng kinh nghiÖm hîp t¸c song ph­¬ng gi÷a hai n­íc trong thËp niªn qua cho ®Õn nay, ch­a cã mét c«ng tr×nh nghiªn cøu nµo tæng kÕt l¹i. song ng­êi ta hiÓu r»ng, nhê ®ã ViÖt Nam vµ NhËt B¶n hiÓu biÕt nhau h¬n c¶ trªn tÊt c¶ cÊp ®é chÝnh phñ, nhµ doanh nghiÖp vµ nh©n d©n; hai phÝa ®Òu hiÓu râ nhu cÇu cña hai quèc gia vµ ®Æc biÖt nhu cÇu cña ng­êi tiªu dïng. HiÓu râ h¬n, ®Æc ®iÓm cña tõng thÞ tr­êng. Trªn c¬ së cña sù hiÓu biÕt ®ã, c¶ phÝa ViÖt Nam vµ NhËt B¶n cã thÓ trao ®æi, th­¬ng l­îng vµ chia sÎ lîi Ých trong qu¸ tr×nh hîp t¸c (hîp t¸c hai bªn cïng cã lîi).

Bªn c¹nh nh÷ng mÆt thuËn lîi trªn, quan hÖ gi÷a ViÖt Nam vµ NhËt B¶n còng ®ang vÊp ph¶i nh÷ng mÆt khã kh¨n ®ã lµ:

* Khã kh¨n do nh÷ng biÕn ®éng tõ m«i tr­êng quèc tÕ.

Nh­ ®· nãi ë trªn, xu h­íng héi nhËp, liªn kÕt khu vùc vµ quèc tÕ gia t¨ng ®· vµ ®ang ®em l¹i nhiÒu lîi thÕ cho c¸c quèc gia tham gia vµo qu¸ tr×nh nµy, trong ®ã cã c¶ ViÖt Nam vµ NhËt B¶n. song còng chÝnh sù tiÕn triÓn cña qu¸ tr×nh nµy, trong bèi c¶nh c¸c nÒn kinh tÕ kh«ng cã cïng tr×nh ®é ph¸t triÓn, rÊt cã thÓ chóng sÏ g©y t¸c ®éng ng­îc, vµ sÏ ¶nh h­ëng tíi quan hÖ kinh tÕ ­– th­¬ng m¹i ViÖt Nam – NhËt B¶n. Cã thÓ kÓ mét sè tiªu cùc do qu¸ tr×nh nµy g©y ra: Tr­íc hÕt, ®Ó tham gia vµo c¸c tæ chøc kinh tÕ quèc tÕ n­íc ta ph¶i gi¶m dÇn thuÕ quan vµ tiÕn tíi rì bá hµng rµo phi thuÕ quan, ®iÒu nµy sÏ lµm cho hµng ho¸ vµ dÞch vô n­íc ngoµi å ¹t ®æ vµo thÞ tr­êng néi ®Þa, c¹nh tranh “bãp chÕt” c¸c ho¹t ®éng s¶n xuÊt kinh doanh trong n­íc. Thø hai, do héi nhËp kinh tÕ quèc tÕ mµ mäi chÊn ®éng tiªu cùc trong hÖ thèng kinh tÕ toµn cÇu (tiÒn tÖ, tµi chÝnh, gi¸ c¶ nguyªn nhiªn liÖu…) còng cã thÓ ¶nh h­ëng ®Õn n­íc ta. Ngoµi ra, ph¶i kÓ ®Õn kh¸ nhiÒu t¸c ®éng tiªu cùc kh¸c, song nh÷ng t¸c ®éng tiªu cùc nµy cã thÓ lín hay nhá, ®iÒu ®ã cßn tuú thuéc vµo c¸c chÝnh s¸ch héi nhËp kinh tÕ quèc tÕ cña chóng ta. NÕu chóng ta cã c¸c chÝnh s¸ch héi nhËp ®óng ®¾n vµ thÝch hîp th× ¶nh h­ëng cña nh÷ng mÆt tiªu cùc sÏ bÞ h¹n chÕ. §iÒu nµy, ®ßi hái ta ph¶i nghiªn cøu mét c¸ch toµn diÖn, triÖt ®Ó nh÷ng c¬ héi vµ th¸ch thøc mµ vÊn ®Ò toµn cÇu ho¸ ®Æt ra ®Ó ®Þnh ra ®­êng lèi ®óng ®¾n vµ ho¹ch ®Þnh chiÕn l­îc ph¸t triÓn cña ®Êt n­íc trong thêi gian tíi. C¸c chÝnh s¸ch nµy sÏ t¸c ®éng tíi quan hÖ tíi quan hÖ kinh tÕ quèc tÕ nãi chung vµ quan hÖ kinh tÕ ViÖt Nam – NhËt B¶n nãi riªng trong quan hÖ kinh tÕ quèc tÕ.

* Khã kh¨n tõ phÝa NhËt B¶n.

Tuy lµ mét n­íc giÇu cã, nh­ng víi sù ®æ vì cña nÒn kinh tÕ bong bãng ®Çu thËp niªn 1990, n­íc NhËt l©m vµo cuéc suy tho¸i gÇn nh­ liªn tôc vµ trong ®ã còng lµ quèc gia gi¸n tiÕp bÞ cuéc khñng ho¶ng kinh tÕ tµi chÝnh tiÒn tÖ Ch©u ¸ trong hai n¨m 1997 vµ 1998. Ngoµi ra, trong bèi c¶nh t×nh h×nh chÝnh trÞ quèc tÕ diÔn biÕn hÕt søc phøc t¹p vÒ th­¬ng m¹i song ph­¬ng vµ s¶n phÈm c«ng nghÖ cao, søc Ðp cña Mü trong quan hÖ víi NhËt B¶n ngµy cµng gia t¨ng. NhËt B¶n ®ang ®øng tr­íc th¸ch thøc cña mét lo¹t nh©n tè k×m h·m rÊt gay g¾t ®­îc tÝch tô sau hµng chôc n¨m qua. Ch¼ng h¹n, hµng lo¹t c¸c tæ chøc tÝn dông kh«ng thanh to¸n ®­îc c¸c kho¶n nî ®· vay ng©n hµng, kh«ng cã tiÒn cho c¸c kho¶n vay míi dÉn ®Õn nguy c¬ ®æ vì, c¸c doanh nghiÖp bÞ ph¸ s¶n lµm cho hµng lo¹t ng­êi lao ®éng bÞ mÊt viÖc; tû lÖ thÊt nghiÖp cña ®Êt n­íc vèn ®· nhiÒu n¨m næi tiÕng lµ thÊt nghiÖp thÊp nhÊt (d­íi 1%) trong sè hÖ thèng c¸c n­íc t­ b¶n, nay ®· t¨ng vät ®Õn møc 5,2 % vµo quý 1 n¨m 2002; cßn n¨m 1999 chØ sè t¨ng tr­ëng kinh tÕ lµ ©m (2,2%); kh«ng nh÷ng thÕ thÞ tr­êng tµi chÝnh tiÒn tÖ th­êng xuyªn biÕn ®éng, lªn xuèng thÊt th­êng, ®ång yen trë nªn yÕu kÐm… T×nh tr¹ng trªn, ®· biÕn cho giíi ®Çu t­ trong vµ ngoµi n­íc kh«ng cã lßng tin ®èi víi thÞ tr­êng tµi chÝnh NhËt B¶n. Do vËy ngay tõ ®Çu nh÷ng n¨m 1990, NhËt B¶n ®· tiÕn hµnh c¶i c¸ch kinh tÕ nh»m h×nh thµnh mét c¬ cÊu kinh tÕ míi theo kÞp tiÕn bé khoa häc - kü thuËt, biÕn ®æi vµ duy tr× søc m¹nh chÝnh trÞ cña NhËt B¶n. Víi viÖc kÕt thóc thêi kú suy tho¸i ®uæi kÞp Ch©u ¢u vµ Mü. Do t¸c ®éng cña qu¸ tr×nh toµn cÇu ho¸, NhËt B¶n ph¶i ®iÒu chØnh l¹i toµn bé c¬ cÊu kinh tÕ vµ c¬ chÕ qu¶n lý nh»m ®¸p øng víi yªu cÇu c«ng nghÖ cao, t¨ng n¨ng xuÊt lao ®éng, héi nhËp nÒn kinh tÕ NhËt B¶n vµo thÕ giíi.

Bªn c¹nh ®ã, chÝnh nh÷ng sù t¸c ®éng tÝch cùc cña sù ph¸t triÓn kinh tÕ nhiÒu n¨m tr­íc ®©y ®· dÊn ®Õn xu h­íng d©n sè bÞ giµ ho¸ ë NhËt B¶n t¨ng nhanh. Cã nghÜa lµ, ho¹t ®éng kinh doanh bÞ thu hÑp l¹i, do thiÕu søc lao ®éng, nhÊt lµ lùc l­îng lao ®éng trÎ ®­îc ®µo t¹o cã kü thuËt bÞ gi¶m sót m¹nh. §iÒu nµy g©y nªn gi¸ c¶ lao ®éng t¨ng cao lµm ¶nh h­ëng ®Õn ®Çu t­ ph¸t triÓn s¶n xuÊt. TiÒn tiÕt kiÖm vµ tiÒn ®Çu t­ vµo ph¸t triÓn kinh tÕ nh­ vËy còng co l¹i nh­êng cho phóc lîi x· héi, h­u trÝ vµ ch¨m sãc ng­êi giµ, lµm t¨ng g¸nh nÆng cho ng©n s¸ch Nhµ n­íc. ChÝnh sù giµ ho¸ d©n sè t¨ng nhanh ë NhËt B¶n ®· lµ mét trong nh÷ng nguyªn nh©n x· héi “gãp phÇn” lµm cho nÒn kinh tÕ NhËt B¶n trong nh÷ng n¨m 1990 bÞ l©m vµo t×nh tr¹ng suy tho¸i kÐo dµi.

Ngoµi nh÷ng khã kh¨n bªn trong nÒn kinh tÕ NhËt, th× nh÷ng yÕu tè kh¸ch quan bªn ngoµi còng gi¸n tiÕp t¸c ®éng lµm cho nÒn kinh tÕ NhËt B¶n cµng lón s©u h¬n trong t×nh tr¹ng suy tho¸i, tr× trÖ trong c¸c n¨m 1997 – 1998, ®ã lµ ¶nh h­ëng tiªu cùc cña cuéc khñng ho¶ng tµi chÝnh – tiÒn tÖ cña khu vùc Ch©u ¸. Së dÜ nh­ vËy lµ do, NhËt B¶n cã mèi quan hÖ hîp t¸c kinh tÕ th­¬ng m¹i l©u dµi vµ ®Çu t­ tõ l©u víi c¸c n­íc trong khu vùc Ch©u ¸. KÕt qu¶ lµ, cuéc khñng ho¶ng nµy ®· lµm thiÖt h¹i lín ®Õn c¸n c©n xuÊt nhËp khÈu vµ ®Çu t­ cña NhËt B¶n t¹i thÞ tr­êng nµy.

Cã thÓ nãi, nh÷ng khã kh¨n mµ ®Êt n­íc NhËt B¶n ®ang ph¶i ®èi phã kh«ng nh÷ng ¶nh h­ëng tíi kh¶ n¨ng kinh tÕ cña n­íc nµy mµ cßn ¶nh h­ëng xÊu tíi quan hÖ kinh tÕ quèc tÕ, trong ®ã cã quan hÖ víi ViÖt Nam.

* Khã kh¨n tõ phÝa ViÖt Nam.

MÆc dï, con ®­êng ph¸t triÓn phÝa tr­íc cßn nhiÒu c¬ héi ®ang réng më, nh­ng n­íc ta vÉn cßn ph¶i ®èi mÆt víi nhiÒu th¸ch thøc v¸ khã kh¨n chång chÊt.

- Mét lµ, tr­íc hÕt, vÒ c¬ b¶n ViÖt Nam vÉn cßn lµ mét n­íc n«ng nghiÖp, c¬ së vËt chÊt vµ tr×nh ®é c«ng nghÖ cßn thÊp xa víi c¸c n­íc trong khu vùc, l¹i ph¶i chÞu hËu qu¶ n¨ng nÒ cña nh÷ng thËp kû bÞ chiÕn tranh tµn ph¸. Do vËy, søc c¹nh tranh cña nÒn kinh tÕ cßn thÊp, c¬ cÇu kinh tÕ chuyÓn biÕn chËm, h­íng ®Çu t­ ch­a cao, kÕt cÊu h¹ tÇng kinh tÕ x· héi ch­a ®¸p øng ®­îc yªu cÇu ph¸t triÓn cña nÒn kinh tÕ.

- Hai lµ, c¸c c©n ®èi vÜ m« cña nÒn kinh tÕ cßn ch­a æn ®Þnh v÷ng ch¾c; tû lÖ tiÕt kiÖm, ®Çu t­ cßn thÊp do thu nhËp b×nh qu©n cña ng­êi d©n ch­a cao. §Õn n¨m 2003, tiÕt kiÖm néi ®Þa míi ®¹t kho¶ng 23 % GDP vµ GDP trªn ®Çu ng­êi míi ®¹t ®­îc xÊp xØ 400 USD. LÜnh vùc tµi chÝnh ng©n hµng cßn nhiÒu bÊt cËp, chÊt l­îng tÝn dông ch­a cao, kinh nghiÖm huy ®éng vèn cho vay cßn nhiÒu h¹n chÕ, ch­a ®ñ lµm ®éng lùc ®Ó thóc ®Èy, thu hót ®Çu t­.

- Ba lµ, hÖ thèng luËt ph¸p vÒ kinh tÕ cßn ®ang trong qu¸ tr×nh hoµn thiÖn nªn thiÕu tÝnh ®ång bé, mét sè v¨n b¶n ban hµnh chËm vµ thiÕu nhÊt qu¸n ®· g©y c¶n trë qu¸ tr×nh thùc hiÖn, ch­a t¹o ra ®éng lùc míi ®Ó v­ît qua khã kh¨n, thóc ®Èy kinh tÕ ph¸t triÓn. C¶i c¸ch hµnh chÝnh tiÕn hµnh chËm vµ thiÕu kiªn quyÕt nªn bé m¸y hµnh chÝnh ho¹t ®éng ch­a hiÖu qu¶, hiÖu lùc thÊp. mét bé phËn c«ng chøc cßn yÕu vÒ n¨ng lùc, phÈm chÊt…(nªn ho¹t ®éng theo kiÓu lµm c«ng ¨n l­¬ng).

- Bèn lµ, nÒn kinh tÕ n­íc ta cã thÓ nãi lµ kinh tÕ thÞ tr­êng nh­ng ch­a ph¸t triÓn; hÖ thèng thÞ tr­êng ch­a hoµn thiÖn; ch¼ng h¹n nh­ thÞ tr­êng bÊt ®éng s¶n, thÞ tr­êng lao ®éng, thÞ tr­êng chøng kho¸n, b¶o hiÓm… do ®ã, kh«ng thu hót ®­îc c¸c nhµ ®Çu t­ còng nh­ lµm mÐo mã sù ph©n bæ c¸c nguån lùc. Ngoµi ra, hÖ thèng tÝn dông ng©n hµng ë n­íc ta cßn nhiÒu yÕu kÐm, ch­a ®­îc hiÖn ®¹i ho¸ cao, g©y mÊt thêi gian, t¨ng chi phÝ vµ gi¶m sù n¨ng ®éng cña c¸c doanh nghiÖp. VÝ dô nh­ lµ viÖc ®Æt m¸y rót tiÒn tù ®éng còng chØ ®Æt trong nh÷ng ng©n hµng lín, ë nh÷ng thµnh phè lín vµ xa n¬i c«ng céng lµm cho viÖc rót tiÒn chËm ch¹p….

Cuéc khñng ho¶ng kinh tÕ trong khu vùc, nh÷ng khã kh¨n cña nÒn kinh tÕ hiÖn ®¹i cïng víi sù gia t¨ng m¹nh mÏ c¹nh tranh quèc tÕ cµng lµm béc lé râ nh÷ng yÕu kÐm cña vµ lµm chËm l¹i nhÞp ph¸t triÓn t¨ng tr­ëng kinh tÕ cña ViÖt Nam. H¬n lóc nµo hÕt, th¸ch thøc lín nhÊt ®èi víi ViÖt Nam lµ nguy c¬ tôt hËu xa h¬n vÒ kinh tÕ so víi c¸c n­íc ph¸t triÓn nÕu kh«ng duy tr× ®­îc møc t¨ng tr­ëng trªn 9 %. VÊn ®Ò ®Æt ra hiÖn nay lµ, cÇn x¸c ®Þnh râ lé tr×nh c¸c b­íc ®i, ®Æt ra tõng kÕ ho¹ch 5 n¨m cã sù cam kÕt cña c¸c tæ chøc, doanh nghiÖp; cô thÓ ho¸ kÕ ho¹ch chuyÓn dÞch c¬ cÊu kinh tÕ ®Æc biÖt lµ ph­¬ng h­íng, biÖn ph¸p n©ng cao hiÖu qu¶ vµ søc c¹nh tranh cña nÒn kinh tÕ. bè trÝ ®µo t¹o c¸n bé cã ®ñ n¨ng lùc kiÕn thøc, tinh thÇn lµm viÖc theo kiÓu c«ng nghiÖp ®Ó thùc hiÖn thµnh c«ng qu¸ tr×nh héi nhËp. nh÷ng cam kÕt Nhµ n­íc ta ph¶i thùc hiÖn ®èi víi tõng tæ chøc t¹o ®iÒu kiÖn lµm viÖc, kinh doanh ­u ®·i, thêi gian thùc hiÖn ®Ó tõ ®ã mçi doanh nghiÖp tÝch cùc, chñ ®éng tæ chøc s¶n xuÊt, kinh doanh sao cho cã hiÖu qu¶.

NhËt B¶n thiÕt lËp quan hÖ ngo¹i giaovíi ViÖt Nam tõ th¸ng 9/1973, nh­ng quan hÖ ViÖt - NhËt thùc sù ph¸t triÓn v÷ng ch¾c kÓ tõ sau n¨m 1991, b¾t ®Çu b»ng viÖc nèi l¹i viÖn trî ph¸t triÓn chÝnh thøc (ODA) cho ViÖt Nam. KÕt qu¶ sau nhiÒu vßng ®µm ph¸n lµ vµo th¸ng 11/1992, hai bªn ®· ký kÕt hiÖp ®Þnh vÒ viÖc NhËt B¶n viÖn trî cã h¹n ®Þnh cho ViÖt Nam 45 tû 500 triÖu Yªn – më ra mét trang sö míi trong quan hÖ ViÖt Nam – NhËt B¶n th¸ng 3/1993. Th¸ng 11/1993, t¹i héi nghÞ c¸c n­íc viÖn trî cho ViÖt Nam, NhËt B¶n ®· quyÕt ®Þnh viÖn trî 60 tû Yªn (kho¶ng 560 triÖu USD) vµ trë thµnh n­íc viÖn trî trùc tiÕp cao nhÊt cho ViÖt Nam. Th¸ng 8/1994, thñ t­íng Murayama lµ vÞ thñ t­íng ®Çu tiªn cña NhËt B¶n sang th¨m ViÖt Nam, trong cuéc hé ®µm víi thñ t­íng Vâ V¨n KiÖt, hai bªn ®· nhÊt trÝ th¾t chÆt quan hÖ hîp t¸c gi÷a hai n­íc, trªn c¸c lÜnh vùc kinh tÕ, chÝnh trÞ, v¨n ho¸, giao l­u con ng­êi, h­íng tíi thêi kû míi trong quan hÖ ViÖt – NhËt. Th¸ng 4/1995, nhËn lêi mêi cña thñ t­íng Murayama, Tæng bÝ th­ §ç M­êi ®· sang th¨m chÝnh thøc NhËt B¶n. §©y lµ chuyÕn th¨m ®Çu tiªn cña Tæng bÝ th­ §¶ng Céng s¶n ViÖt Nam ®Õn NhËt B¶n, ®¸nh dÊu mét b­íc ph¸t triÓn quan träng trong viÖc t¨ng c­êng quan hÖ h÷u nghÞ gi÷a hai n­íc.

N¨m 1999 lµ n¨m kû niÖm lÇn thø 26 quan hÖ ngo¹i giao ViÖt – NhËt, ®Ó kh¼ng ®Þnh sù g¾n bã ®oµn kÕt gi÷a hai n­íc, c¸c nhµ l·nh ®¹o cÊp cao cña hai n­íc ®· liªn tôc cã nh÷ng chuyÕn viÕng th¨m vµ lµm viÖc víi nhau. TiÕp theo lµ chuyÕn viÕng th¨m cña thñ t­íng NhËt B¶n Keizo Obuchi nh©n dÞp dù héi nghÞ th­îng ®Ønh ASEAN vµo th¸ng 12/1998 t¹i ViÖt Nam. ChuyÕn th¨m cña thñ t­íng Phan V¨n Kh¶i vµo th¸ng 3/1999, chuyÕn th¨m cña phã thñ t­íng NguyÔn TÊn Dòng sang NhËt B¶n vµo th¸ng 6/1999, chuyÕn th¨m cña Bé tr­ëng tµi chÝnh Miyazawa vµo th¸ng 5/1999; chuyÕn th¨m cña Hoµng tö vµ C«ng chóa NhËt B¶n Akishino tíi ViÖt Nam vµo th¸ng 6/1999. Tõ ngµy mïng 4 ®Õn mïng 6/6/2001 Thñ t­íng PhanV¨n Kh¶i ®· tham dù héi th¶o “T­¬ng lai Ch©u ¸” vµ ®· th¨m NhËt B¶n. ngµy 27/03/2002, Thñ t­íng NhËt B¶n Junichiro Koizumi cïng c¸c thµnh viªn trong ®oµn ®¹i biÓu ChÝnh phñ NhËt B¶n ®· ®Õn Hµ Néi, t¹i cuéc hé ®µm, Thñ t­íng Phan V¨n Kh¶i vµ thñ t­íng Koizumi ®· dµnh nhiÒu thêi gian trao ®æi ý kiÕn vÒ c¸c biÖn ph¸p cô thÓ nh»m t¨ng c­êng h¬n n÷a quan hÖ hîp t¸c ViÖt Nam – NhËt B¶n trªn nhiÒu lÜnh vùc ®Ó h­íng tíi kû niÖm 30 n¨m thiÕt lËp quan hÖ ngo¹i giao ViÖt Nam – NhËt B¶n vµo n¨m 2003.

Qua c¸c chuyÕn th¨m cña c¸c nhµ l·nh ®¹o, ViÖt Nam vµ NhËt B¶n ®· ký kÕt víi nhau nhiÒu hiÖp ®Þnh hîp t¸c kinh tÕ, gi¶i quyÕt nh÷ng vÊn ®Ò tån ®äng vµ xôc tiÕn quan hÖ mËu dÞch, ®Çu t­ gi÷a hai n­íc. TÝnh ®Õn ngµy 29/2/2004, tæng vèn ®Çu t­ trùc tiÕp FDI cña NhËt B¶n lªn tíi 4,585 triÖu USD vµ tæng vèn thùc hiÖn lµ 3,947 triÖu USD chiÕm 86 %. Cã thÓ nãi ChÝnh phñ ta ®· cã cè g¾ng nç lùc trong viÖc t¹o ®iÒu kiÖn tèi ®a cho c¸c doanh nghiÖp n­íc ngoµi ®Çu t­, liªn doanh liªn kÕt vµo thÞ tr­êng ViÖt Nam.

MÊy n¨m gÇn ®©y ViÖt Nam dÇn dÇn hiÓu râ h¬n thÞ tr­êng NhËt B¶n, c¸c doanh nghiÖp thµnh th¹o h¬n trong c¸c nghiÖp vô xuÊt nhËp khÈu vµ ®· cã sù chñ ®éng hîp t¸c víi n­íc b¹n. Bªn c¹nh ®ã NhËt B¶n còng hiÓu râ kh¶ n¨ng hîp t¸c víc c¸c doanh nghiÖp ViÖt Nam trªn c¬ së ®«i bªn cïng cã lîi. Cho ®Õn nay, rÊt nhiÒu s¶n phÈm cña c¸c h·ng næi tiÕng ë NhËt B¶n nh­ Toshiba, Mitsubisi, Tozota, HonDa, SamSung… ®· trë nªn kh¸ quen thuéc vµ ®· ®i s©u vµo cuéc sèng hµng ngµy cña ng­êi d©n ViÖt Nam. Tuy nhiªn, kh«ng ph¶i dÔ dµng mµ c¸c s¶n phÈm trªn ®¹t ®­îc ®iÒu nµy. §Ó cã ®­îc ®iÒu ®ã, c¸c c«ng ty cña NhËt ®· ph¶i nç lùc trong viÖc tiÕp thÞ, qu¶ng c¸o vµ ho¹t ®éng quan träng h¬n c¶ lµ t×m hiÓu ®­îc thÞ hiÕu ng­êi tiªu dïng ViÖt Nam. PhÇn n÷a lµ nhê vµo nh÷ng thiÕt bÞ m¸y mãc tiªn tiÕn hiÖn ®¹i cña m×nh mµ NhËt B¶n cã thÓ s¶n xuÊt hµng ho¸ cã chÊt l­îng cao, mÉu m· ®Ñp ®­îc ng­êi tiªu dïng tin t­ëng. Nh­ vËy, c¸c doanh nghiÖp NhËt B¶n ®· dùa vµo thÕ m¹nh, uy tÝn cña m×nh ®Ó ph¸t huy. Cßn ViÖt Nam th× sao? C¸c doanh nghiÖp ViÖt Nam còng ®· nç lùc ph¸t huy nh÷ng lîi thÕ so s¸nh cña m×nh trong lÜnh vùc hµng n«ng s¶n, dÇu th«, dÖt may… nh­ lao ®éng rÎ, nguyªn liÖu ®Çu vµo rÎ… v× vËy, c¸c doanh nghiÖp cña ta còng ®· tõng b­íc th©m nhËp vµo thÞ tr­êng NhËt B¶n.

ViÖc gia nhËp HiÖp héi c¸c quèc gia §«ng Nam ¸ (aesan), DiÔn ®µn hîp t¸c ch©u ¸ - Th¸i B×nh D­¬ng ( apec) sÏ t¹o ra nh÷ng c¬ héi míi cho ho¹t ®éng th­¬ng m¹i. Khi ch­a tham gia vµo WTO (tæ chøc th­¬ng m¹i thÕ giíi) th× viÖc gia nhËp vµo (APEC) sÏ gióp ViÖt Nam më réng thÞ tr­êng víi nhiÒu ­u ®·i gióp ho¹t ®éng xuÊt khÈu cña ViÖt Nam ®­îc ®Èy m¹nh. NÕu muèn tham gia vµo WTO, ViÖt Nam buéc ph¶i më réng thÞ tr­êng cña m×nh vµ ph¶i chÊp nhËn mét m«i tr­êng c¹nh tranh ¸c liÖt vµ hoµn toµn b×nh ®¼ng víi c¸c n­íc trong khu vùc vµ thËm chÝ lµ víi c¸c n­íc cã nÒn kinh tÕ ph¸t triÓn nh­ Mü, NhËt, Hµn Quèc… §©y võa lµ th¸ch ®è võa lµ ®éng lùc kÝch thÝch c¸c doanh nghiÖp ViÖt Nam ph¶i khÈn tr­¬ng n©ng cao søc c¹nh tranh c¸c s¶n phÈm cña m×nh c¶ trªn thÞ tr­êng trong n­íc còng nh­ th× tr­êng ë n­íc ngoµi. §Ó lµm ®­îc ®iÒu nµy, ViÖt Nam ph¶i thùc hiÖn ®æi míi c«ng nghÖ, trang thiÕt bÞ, n©ng cao tr×nh ®é qu¶n lÝ, tiÕp thÞ, c¶i tiÕn mÉu m·, chÊt l­îng, gi¶m gi¸ thµnh s¶n phÈm.

ViÖc ViÖt Nam tham gia c¸c tæ chøc quèc tÕ vµ khu vùc Ch©u ¸ Th¸i B×nh D­¬ng, mét khu vùc vÉn cßn chøa nhiÒu yÕu tè cña sù ph¸t triÓn n¨ng ®éng vµ ®Çy høa hÑn trong thËp kû tíi. Víi t­ c¸ch lµ mét thµnh viªn l©u ®êi cña APEC vµ WTO, lµ bªn ®èi tho¹i tÝch cùc cña ASEAN, NhËt B¶n sÏ cho ViÖt Nam ®­îc h­ëng c¸c ­u ®·i theo qui ®Þnh cña c¸c tæ chøc nµy trªn c¸c lÜnh vùc kh¸c nhau vµ còng cã ®iÒu kiÖn h¬n trong viÖc hç trî, gióp ®ì ViÖt Nam häc hái nh÷ng kinh nghiÖm xóc tiÕn nhanh h¬n qu¸ tr×nh héi nhËp khu vùc vµ quèc tÕ.

Tãm l¹i, triÓn väng hîp t¸c kinh tÕ ViÖt Nam – NhËt B¶n trong thêi gian tíi rÊt kh¶ quan. Nã phï hîp víi chiÕn l­îc më cña thÞ tr­êng t¨ng c­êng quan hÖ kinh tÕ ®èi ngo¹i trªn nguyªn t¾c ®«i bªn cïng cã lîi. Tuy nhiªn ®Ó triÓn väng hîp t¸c ®ã trë thµnh hiÖn thùc, chÝnh phñ hai n­íc cÇn cã nh÷ng nç lùc, cè g¾n h¬n n÷a trong viÖc t¹o dùng hµnh lang ph¸p lý, t¹o ®iÒu kiÖn cho doanh nghiÖp hai n­íc th©m nhËp thÞ tr­êng cña nhau, thóc ®Èy quan hÖ hîp t¸c hai bªn cïng cã lîi, cïng ph¸t triÓn.