PHƯƠng pháp tính chỉ SỐ vai trò CỦa giớI (gem) pgs. Ts. Tăng Văn Khiên Phạm Sơn Viện Khoa học Thống kê Khái niệm

Chỉ số vai trò của giới (the Gender Empowerment Measure-GEM) thường được dùng để đo sự đóng góp của nam giới và nữ giới trong lĩnh vực hoạt động chính trị và kinh tế.

Để tính toán chỉ số vai trò của giới cần có bốn nhóm chỉ tiêu sau:

a) Các chỉ tiêu phản ánh sự tham gia hoạt động kinh tế và quyền thông qua các quyết định quản lý trong lĩnh vực kinh tế.

- Tỷ lệ phần trăm nam, nữ giữ các chức vụ hành chính và cán bộ quản lý.

- Tỷ lệ phần trăm nam, nữ chia theo nghề nghiệp và trình độ kỹ thuật

b) Chỉ tiêu phản ánh sự tham gia hoạt động chính trị và hoạt động chính sách được thể hiện qua tỷ lệ nam - nữ trong nghị sĩ (quốc hội)

c) Các chỉ tiêu về dân số và lao động:

- Tỷ lệ dân số chia theo nam - nữ

- Tỷ lệ nam - nữ hoạt động kinh tế

d) Các chỉ tiêu về thu nhập

- GDP bình quân đầu người

- Tỷ lệ tiền lương của nữ so với nam

Khi tính mức bình quân chung cho các chỉ tiêu trên, dùng số bình quân hình học theo cách tính các chỉ tiêu có tác động đến quan hệ bình đẳng về giới (xem [2]).

3. Các mức giới hạn

Theo khái niệm về GEM, sự bình đẳng về vai trò của giới chỉ đạt được khi các chỉ tiêu phản ánh đề cập trong mục 2 đạt trị số 50% và người ta dùng trị số 50% làm giá trị cực đại trị số GEM bằng 0% sẽ có sự bất bình đẳng tuyệt đối (giá trị tối thiểu). Riêng đối với chỉ tiêu GDP tính bình quân đầu với mức giá trị trên là 40000 USD và giá trị dưới là 100 USD.

GEM là chỉ số phản ánh sự bất bình đẳng của nam và nữ trong các lĩnh vực hoạt động chính trị, lãnh đạo quản lý, kỹ thuật chuyên gia và thu nhập. Chỉ số bình đẳng về giới được tính theo công thức sau:

Trong đó:

EDEP₁ – chỉ số phân bố công bằng thành phần theo đại biểu trong quốc hội;

EDEP₂ – chỉ số phân bố công bằng thành phần theo vị trí lãnh đạo, quản lý, kỹ thuật, chuyên gia và kinh tế;

EDEP₃ – chỉ số phân bố công bằng thành phần theo thu nhập.

 Chỉ số phân bổ công bằng thành phần theo đại biểu trong quốc hội (EDEP₁) được tính như sau:

Với: k^f và k^m - tỷ lệ dân số nữ và nam (f – ký hiệu cho nữ và m ký hiệu cho nam và đều tính bằng số lần)

I^f và I^m - tỷ lệ nữ và tỷ lệ nam trong đại biểu trong quốc hội (khác với k^f và km, trong công thức (*) I^f và I^m được tính bằng %)

 Chỉ số phân bổ công bằng thành phần theo vị trí lãnh đạo, quản lý, kỹ thuật, chuyên gia và kinh tế (EDEP₂) được tính bằng cách bình quân số học giản đơn giữa 2 chỉ số EDEP tính riêng cho tỷ lệ nữ, nam theo lãnh đạo và quản lý và tỷ lệ nữ, nam theo vị trí kỹ thuật và chuyên gia. Từng chỉ số EDEP riêng biệt này được tính như công thức tính EDEP₁ nêu trên (*).

 Chỉ số phân bổ công bằng thành phần theo thu nhập (EDEP₃) được tính theo công thức:

; (**)

Với Hf, H^m là các chỉ số thu nhập của nữ và nam, trong công thức (**) H^f và H^m được tính bằng số lần như k^f và km

Chỉ số thu nhập ở đây về nguyên tắc chung cũng tính tương tự như chỉ số thu nhập dùng để tính chỉ số phát triển giới (GDI). Song cụ thể có khác là dựa trên giá trị không điều chỉnh và không lấy logarit. Công thức tính chỉ số thu nhập như sau:

Mức thu nhập bình quân đầu người có giá trị tối đa (max) là 40000 USD và giá trị tối thiểu (min) là 100 USD.

Như vậy, việc tính toán chỉ số bình đẳng theo giới được thực hiện theo 3 bước:

Bước 1: xác định các tỷ lệ về giới theo đại biểu trong quốc hội, theo vị trí lãnh đạo, quản lý và theo vị trí kỹ thuật và chuyên gia của nữ (I^f) và nam (I^m) và các chỉ số thu nhập của nữ (H^f), và nam (H^m),… để tính các chỉ số công bằng thành phần;

Bước 2: tính các chỉ số phân bổ công bằng thành phần EDEP1, EDEP₂ và EDEP3;

Bước 3: tính chỉ số GEM bằng cách bình quân số học giản đơn giữa 3 chỉ số phân bổ công bằng thành phần về đại diện trong quốc hội (EDEP₁), theo lãnh đạo, quản lý, kỹ thuật và chuyên gia (EDEP₂) và theo thu nhập (EDEP₃).

5. Minh hoạ phương pháp tính GEM

Ví dụ minh hoạ cho quá trình tình toán chỉ số GEM với một số chỉ tiêu qua số liệu giả định như sau:

Chỉ tiêu	Nữ	Nam
1. Tỷ lệ đại biểu trong quốc hội (%)	9,7	90,3
2. Tỷ lệ vị trí lãnh đạo và quản lý (%)	24,3	75,7
3. Tỷ lệ vị trí kỹ thuật và chuyên gia (%)	42,4	57,6
4. GDP bình quân đầu người (USD)	2556	3964
5. Tỷ lệ dân số theo giới (%)	50,9	49,1

a. Chỉ số công bằng thành phần theo đại biểu trong quốc hội (EDEP₁)

= 0,3454

- Theo vị trí lãnh đạo và quản lý ()

= 0,7291

= 0,9742

c. Chỉ số phân bổ công bằng thành phần theo thu nhập (EDEP₃)

EDEP₁

= 0,07497

GEM = (0,3454 + 0,85165 + 0,07497)

= 0,424

Cũng như tính chỉ số GDI, khó khăn của việc tính chỉ số GEM ở Việt Nam là việc bóc tách chỉ tiêu GDP bình quân đầu người cho từng giới nữ và nam. Hơn nữa, hiện nay nguồn số liệu để tính các tỷ lệ tham gia lãnh đạo và quản lý cũng như vị trí kỹ thuật và chuyên gia của riêng nữ và nam còn gặp nhiều khó khăn

[1] Phạm Sơn, Giới thiệu phương pháp tính chỉ số HDI, Thông tin Khoa học Thống kê số 2/1997