X¢Y DùNG C¸C NI£N BIÓU LÞCH Sö CñA VIÖT NAM

X¢Y DùNG C¸C NI£N BIÓU LÞCH Sö
CñA VIÖT NAM

P

KYÛ YEÁU HOÄI THAÛO QUOÁC TEÁ VIEÄT NAM HOÏC LAÀN THÖÙ BA TIEÅU BAN LÒCH SÖÛ VIEÄT NAM TRUYEÀN THOÁNG

GS.TS Lê Thành Lân^*

Theo các tiêu thức thông tin được thể hiện, về cơ bản có thể phân ra hai loại: Niên biểu lịch sử yếu lược và Niên biểu lịch sử chi tiết.

Việt Nam ta bị một ngàn năm Bắc thuộc; sau đó trong thời độc lập thì mối bang giao với nước láng giềng Trung Quốc là mật thiết và phong phú, đa dạng, nước ta lại nhiều lần phải chống trả sự xâm lược của phương Bắc; hơn nữa các cuốn cổ sử của ta thường có ghi thêm các niên hiệu của Trung Quốc; nên cần soạn thêm cả niên biểu lịch sử của Trung Quốc và niên biểu của mỗi nước đều nên có sự đối chiếu qua lại với nhau.

Từ năm 1986, chúng tôi đã đặt vấn đề cần biên soạn lại niên biểu lịch sử Việt Nam qua bài Vài ý kiến về việc biên soạn niên biểu lịch sử Việt Nam¹⁹⁷. Vào lúc đó, cuốn Niên biểu Việt Nam ¹⁹⁸ là phổ biến nhất và thuộc loại NBYL, còn cuốn Bảng đối chiếu¹⁹⁹ thuộc loại NBCT cũng được in ra với số lượng lớn. Nhưng cả hai cuốn này có nhiều nhược điểm.

Cuốn Niên biểu Việt Nam ²⁰⁰ của Vụ Bảo tồn Bảo tàng được tái bản nhiều lần, kể cả gần đây, chứng tỏ nhu cầu về loại sách này rất lớn. Nó còn được dùng làm phụ lục cho một vài cuốn sách. Tuy vậy cuốn này được soạn đã lâu, không cập nhật được những thành quả nghiên cứu mới nhất, nên có nhiều nhược điểm:

Nhược điểm lớn nhất là chỉ có năm cải nguyên, không ghi ngày tháng, đó là số liệu “thô”, không thể hiện được các trường hợp: 1) Những năm có nhiều niên hiệu, điều này thường xảy ra do cải nguyên giữa năm hay trường hợp đặc biệt như năm Ất Dậu – 1885: lúc đầu là năm Hàm Nghi của Xuất Đế (Phúc Minh – Ưng Lịch), rồi đến Hàm Nghi của Cảnh Tông (Phúc Biện – Ưng Kỳ), cuối cùng là năm Đồng Khánh Ất Dậu của Cảnh Tông. 2) Một năm với một niên hiệu nhưng trải nhiều vua; chẳng hạn năm Quý Mùi – 1883 là năm Tự Đức thứ 36: lúc đầu là vua Dực Tông (Phúc Thì – Hồng Nhậm), sau đến Dục Đức (Ưng Chân), rồi Hiệp Hoà (Phúc Thăng), cuối cùng là vua Giản Tông (Phúc Hạo – Ưng Đăng). Nhược điểm thứ hai của Niên biểu Việt Nam là đã không coi nhà Mạc từ khi có nhà Lê Trung Hưng (1533) là một triều đại nữa và chép các vua của họ vào Thế phả họ Mạc thay vì một Niên biểu nhà Mạc. Đó là theo quan điểm “chính thống” của các sử gia phong kiến. Nhược điểm thứ ba là có khá nhiều nhầm lẫn: 1) Các tên gọi Dục Đức và Hiệp Hoà (trang 31) bị ghi nhầm là niên hiệu, thực ra đó chỉ là các niên hiệu dự định dùng cho năm sau, chưa từng là một niên hiệu thực thụ; về sau được coi là tên gọi của 2 vị vua này. 2) Trịnh Cối không được xếp vào Thế phả họ Trịnh mà lại đưa sang Tên các vua và niên hiệu nhuận triều (trang 42) với một niên hiệu Trần Đức Hầu không hề tồn tại, cái tên này có thể do nhầm từ chức tước của ông là Tuấn Đức Hầu. 3) Trong Thế phả họ Nguyễn thiếu chúa Nguyễn Phúc Dương, người đã xưng làm chúa – Tân Chính vương, khi đó Nguyễn Phúc Thuần được phong lên làm Thái Thượng vương vào tháng mười một năm Bính Thân – 1776 và ông làm chúa trong 2 năm; có thể do các tác giả theo quan điểm của dòng họ Nguyễn. Năm 1806, Gia Long phong Đế cho các chúa khác, còn Nguyễn Phúc Dương chỉ được phong là Mục vương vào năm 1809. Nguyễn Phúc tộc thế phả không chép riêng một mục cho ông như các chúa khác mà chỉ chép ông vào phần gia đình của Nguyễn Phúc Ánh vào hàng anh em ở mục 11.3.3.1C²⁰¹. Đó cũng là các thiên kiến sai lầm.

Các niên biểu Tableau chronologique des dynastíes annamites²⁰⁵ của L. Cadière và Hoàng Việt Giáp Tý niên biểu²⁰⁶ của Nguyễn Bá Trác đều được soạn đã lâu, không lập thành bảng nên thông tin còn chưa chuẩn, không tiện dụng. Cuốn sau liệt kê nhiều sự kiện, kể cả sự kiện ở các nước khác trên thế giới nên khá rườm rà.

Phần niên biểu trong cuốn Lịch và niên biểu lịch sử hai mươi thế kỷ (0001 – 2010) (Lịch và niên biểu)²⁰⁷ của chúng tôi tỷ mỷ, chi tiết, cặn kẽ đến tận ngày sinh, ngày mất, ngày lên ngôi, ngày cải nguyên của các vị vua, tất nhiên là một công cụ tra cứu tốt. Nhưng vì chi tiết nên dày, lại in cùng phần lịch nên sách càng nặng, không tiện mang theo những khi điền dã và không thể lấy làm phụ lục cho một số sách cần đến niên biểu lịch sử.

Các tác giả cuốn Tiền kim loại Việt Nam²⁰⁸ và cuốn Cổ vật Việt Nam²⁰⁹ đã soạn một Niên biểu Việt Nam làm phụ lục cho sách và có nhờ chúng tôi hiệu đính. Để làm phụ lục cho hai cuốn sách đó thì có thể niên biểu đó là hợp, nhưng nó vẫn còn những nhược điểm: không có niên biểu Trung Quốc, do đó cũng không thể đối chiếu qua lại giữa niên biểu 2 nước. Về hình thức, việc đặt miếu hiệu của các vua ở cột 1 không nêu bật vai trò chính yếu của các niên hiệu.

Năm 2000, chúng tôi in cuốn Lịch và niên biểu²¹⁰, gồm 2 phần chính: lịch và niên biểu lịch sử. Ở đây, phần 2 là một NBCT với các đặc điểm:

Loại thứ nhất là bảng Các giai đoạn lịch sử và các triều đại bố trí hai hay nhiều cột song song mang tính “không gian” để biểu hiện tính đồng đại của các triều đồng thời chạy xuôi theo thời gian thể hiện tính lịch đại. Đối với Việt Nam hay Trung Quốc, chúng tôi đều xây dựng bảng này để có cái nhìn khái quát.

Nói chung là cột 1 dành cho chính triều, các cột khác dành cho các triều đồng thời, chẳng hạn thời Tam quốc: cột 1 là Nguỵ, 2 cột tiếp là Thục và Ngô. Đối với Việt Nam thời Tự chủ và Độc lập, đặc biệt là thời Nam Bắc triều và Trịnh – Nguyễn phân tranh cũng làm như vậy. Vào thời bị thuộc thì cột 1 dành riêng cho Việt Nam, ở đó ta nêu các cuộc khởi nghĩa, các phong trào, các sự kiện nổi bật; cột sau mới ghi các triều đại ngoại bang thống trị nước ta.

Loại bảng thứ hai là nội dung chính của niên biểu, chúng có hình thức nhất quán và dùng chung cho nhiều trường hợp, nói chung có dạng như ở bảng 1 và 2. Đó là thí dụ về niên biểu đầu thời Trần: Các cột từ 1 đến 7 của bảng 1 để ghi chép về Việt Nam; nội dung chính là các niên hiệu được ghi ở cột 4 bằng chữ nghiêng đậm, cột 5 ghi số năm dùng niên hiệu đó, cột 6 và 7 ghi thời điểm bắt đầu dùng niên hiệu đó. Các việc sinh, mất, nhường ngôi ở cột 4 là các tiêu chí phụ, sau này ở NBYL thì lược bỏ đi. Cột 2 và 3 ghi về các vị vua. Các cột 8 và 9 nêu ở bảng 2 là niên hiệu và triều đại của Trung Quốc được liệt kê ra để đối chiếu. Ở đó có 2 con số, cách nhau bởi dấu gạch “/”; con số đầu là niên thứ; con số thứ hai là số năm dùng niên hiệu đó hoặc số năm nhà vua tại vị. Chẳng hạn ta có dòng:

Ngay từ năm 1986, chúng tôi đã nêu ra những vấn đề cơ bản cần cho việc biên soạn lại một Niên biểu lịch sử Việt Nam sao cho chính xác và khoa học, phác ra những công việc cần làm²¹¹.

Đóng góp quan trọng nhất của chúng tôi là việc xây dựng một niên biểu mới, chính xác cho nhà Mạc. Cuốn Niên biểu Việt Nam²¹² đã sơ sót khi viết về nhà Mạc dưới dạng thế phả như thế phả họ Trịnh, họ Nguyễn. Cách làm đó là không chuẩn, đó là do ảnh hưởng của quan niệm “chính thống” của các sử gia phong kiến, với việc coi nhà Mạc là một nguỵ triều, hay dùng mỹ từ pháp thì họ gọi là nhuận triều. Ngược lại, chúng tôi đã xây dựng thành một niên biểu cho nhà Mạc.

Sử cũ thường dùng cặp từ chính triều và nhuận triều, mà từ sau mang hàm ý nguỵ triều, theo một thiên kiến có tính chính trị, nay không còn thích hợp nữa. Chúng tôi dùng cặp từ chính triều và triều đồng thời (phụ) theo vị trí và vai trò toàn diện của mỗi triều đại: kinh tế, văn hoá, giáo dục và phạm vi cai quản, trong một chừng mực nào đó có chú ý đến việc họ có giữ kinh đô Thăng Long hay không…

Nhà Mạc với 151 năm trị vì, được chia làm 3 giai đoạn: 1) Giai đoạn đầu,
6 năm, từ 1527 đến 1532, một mình cai quản đất nước. 2) Giai đoạn hai, 60 năm,
từ 1533 đến 1592 đã cai quản phần lớn đất nước trong đó có kinh đô Thăng Long, có lúc kinh tế rất thịnh vượng và phát triển, đặc biệt về văn hoá giáo dục đã tổ chức thường xuyên 3 năm một kỳ thi, tổng cộng 22 khoa thi đào tạo nhiều nhân tài cho đất nước. Giai đoạn này nhà Mạc phải được coi là chính triều; nhà Lê Trung hưng chỉ là triều đồng thời. 3) Giai đoạn ba, từ 1593 đến 1677, nhà Mạc chạy lên Cao Bằng; khi đó nhà Lê Trung hưng được xem như là chính triều, nhà Mạc chỉ là triều đồng thời. Bàn tiếp ta sẽ thấy Tây Sơn – Nguyễn Nhạc (1778 – 1793) là triều đồng thời với nhà Lê mạt, còn Quang Trung – Nguyễn Huệ (1788 – 1802) là chính triều.

Chúng tôi thấy Toàn thư và Thông sử viết về tháng sinh của Mạc Mậu Hợp khác nhau, nên đã tiến hành khảo cứu kỹ. Toàn thư chép rằng: “Tháng 12 [năm Tân Dậu, Chính Trị thứ 4 – 1561] Mạc Phúc Nguyên chết, con là Mậu Hợp lên ngôi, đổi niên hiệu là Thuần Phúc”²¹³. Thông sử chép: “Ngày mồng 7 tháng 2 niên hiệu Chính Trị thứ 7 [1564 – Giáp Tý], vợ Phúc Nguyên là Bùi Thị sinh ra Mậu Hợp”²¹⁴. Như vậy là lệch nhau 26 tháng. Để giải quyết triệt để mâu thuẫn này, chúng tôi đã dùng các minh văn trên 60 tấm bia đá ở 60 địa điểm khác nhau trải ra trong 60 năm lấy trong sách Văn bia thời Mạc²¹⁵ tạo thành một thể thống nhất không mâu thuẫn cho phép tái hiện toàn bộ các niên hiệu của nhà Mạc từ Mạc Đăng Dung đến Mạc Mậu Hợp ²¹⁶. Đây mới là một niên biểu chính xác.

Điều này còn được kiểm chứng qua niên đại các khoa thi thời Mạc ghi trong các Đăng khoa lục ²¹⁷. Thời Mạc việc thi cử được tổ chức đều đặn, cứ 3 năm một lần, nên được 22 khoa thi, kể cả năm cuối cùng, khi nhà Mạc còn ở Thăng Long. Các minh văn trên các chân đèn, trên chuôi ấn tín cũng thống nhất với văn bia và niên đại các khoa thi²¹⁸. Trên cơ sở những phát hiện đó chúng tôi xây dựng lại một Niên biểu lịch sử mới cho nhà Mạc²¹⁹. Niên biểu mới này khác niên biểu cũ xây dựng theo Toàn thư ở 8 niên hiệu, cụ thể nêu ở bảng 3.

Kết quả này còn cho thấy, Thông sử chẳng những đã viết về nhà Mạc một cách chi tiết mà còn viết đúng; Toàn thư đã viết sai.

Khác với các tác giả đi trước, đối với các niên hiệu, chúng tôi thông báo chi tiết cho đến ngày cải nguyên, vì thế có nhiều ưu điểm, khắc phục được các nhược điểm đã nêu trên ở các niên biểu trước. Một vài sai sót ở các niên biểu trước đây tưởng như là “nhỏ”, nhưng với một đòi hỏi cao về tính chính xác đối với một niên biểu lịch sử thì không thể bỏ qua được. Ta biết: Dục Đức, Hiệp Hoà không phải là niên hiệu; Trịnh Cối, Nguyễn Phúc Dương thực sự là các chúa; Niên hiệu thứ nhất của Lê Nhân Tông phải là Đại Hoà chứ không thể là Thái Hoà như chúng tôi đã bàn cặn kẽ trong nghiên cứu của mình²²⁵; vua Gia Long không có tên huý là “Cảo”²²⁶.

Các nội dung cơ bản khác của một niên biểu Việt Nam đã được chúng tôi khảo cứu dần và lần lượt công bố như: việc sắp xếp các triều đại cùng tồn tại trong không gian và thời gian vừa mang tính đồng đại vừa mang tính lịch đại²²⁷, việc xem các tước hiệu của các chúa Nguyễn tương tự như các niên hiệu nhà vua để làm mốc ghi niên đại trong Thế phả họ Nguyễn ²²⁸, khảo kỹ về các vua Nguyễn ²²⁹. Các thành quả nghiên cứu đã được đúc kết trong cuốn sách Lịch và niên biểu ²³⁰.

Chúng tôi xây dựng Niên biểu lịch sử Trung Quốc chủ yếu là dựa vào 2 cuốn sách ²³¹, để liệt kê chi tiết đến tận ngày cải nguyên và ghi chú vào từng trang lịch.

Chúng tôi hy vọng vào dịp thuận lợi sẽ tái bản có cải tiến và bổ sung cuốn Lịch và niên biểu²³² thành cuốn Lịch và niên biểu lịch sử của Việt Nam và Trung Quốc 2100 năm; ở đây không chỉ kéo dài thời gian cho hết thế kỷ XXI mà còn bổ sung lịch và niên biểu của các triều đại đồng thời khác của Trung Quốc, như nhà Thục, nhà Ngô, nhà Kim, nhà Liêu cho được toàn diện và phong phú… Công việc này đòi hỏi nhiều thời gian và sức lực. Chúng tôi cũng muốn nhân dịp đó theo đề nghị của GS. Phan Huy Lê mà sửa lại cột 7 ở bảng 1 thành cột 7 ở bảng 2, theo đó các niên hiệu có ghi rõ cả thời dụng của chúng theo năm lịch Dương để tiện dụng cho người sử dụng. Chúng tôi cũng sẽ bổ sung một số ngày cải nguyên mới truy tìm được mà trước đây chỉ mới biết đến tháng cải nguyên.

Chúng tôi đang tiến hành biên soạn một Niên biểu yếu lược của Việt Nam và Trung Quốc, phong phú về nội dung, nhất quán về hình thức. Ở đây chúng tôi muốn nêu ra mấy nét chính để xin ý kiến các nhà nghiên cứu.

Ở bảng 4, chúng tôi nêu hai đoạn trong Niên biểu nhà Nguyễn làm ví dụ về cấu trúc của NBYL mà chúng tôi đang soạn và sắp xuất bản.

Bảng 4. Niên biểu nhà Nguyễn như một ví dụ về NBYL

Trong những trường hợp riêng thì có sự thay đổi chút ít.

Đối với thời bị thuộc, cột 1 sẽ ghi “Thời đoạn”, tất nhiên nó sẽ trùng với cột 4, nhưng như thế giữ được sự nhất quán trong toàn bộ niên biểu, đảm bảo tính hệ thống. Đối với thời “Tự chủ” (0905 – 0939) thì ghi “Chức tước”, chẳng hạn đối với Khúc Thừa Dụ là “Tĩnh Hải Tiết độ sứ”. Đối với “Thế phả” thì ghi “Tước hiệu”.

Đối với triều đồng thời, chẳng hạn như nhà Lê Trung hưng (1533 – 1593) thì cột 6 và 7 sẽ ghi “Tương ứng với chính triều”, cụ thể ở đây là nhà Mạc.

Đối với các thế phả, cột 6 và 7 sẽ ghi “Tương ứng với chính triều {Mạc, Lê} và phụ triều (Lê Trung hưng)”, chẳng hạn Thế phả họ Trịnh được trích dẫn ở bảng 5.

Họ Trịnh, họ Nguyễn làm chúa, hai họ thực sự quản lý hai miền của đất nước; hoạt động của họ, hành trạng của họ có vai trò như một nhà vua. Chúng tôi cố gắng liệt kê các tước hiệu của các chúa theo thời gian vào cột 1 và xem chúng có "công dụng" gần như các niên hiệu của các vị vua để làm mốc tính niên đại. Tước hiệu của họ Trịnh thường thăng dần theo thứ bậc với các tước hiệu: Hầu, Quận công, Quốc công, Vương hai chữ, Vương một chữ; của họ Nguyễn thường thăng dần theo thứ bậc với các tước hiệu: Hầu, Quận công, Quốc công, Vương (lần đầu tiên vào năm 1744); ngoài ra các chúa Nguyễn còn được Nguyễn Phúc Khoát truy tôn vương hiệu vào năm 1744 và Gia Long truy tôn đế hiệu vào năm 1806. Căn cứ vào tước hiệu hoặc miếu hiệu của họ trong một văn bản ta có thể biết một văn bản đó được chép vào lúc nào. Các niên biểu trước đây thường bị ảnh hưởng của cách nhìn thiên kiến riêng của từng dòng họ này nên không đưa Trịnh Cối và Nguyễn Phúc Dương vào thế phả của dòng họ mình. Nay, chúng tôi đưa hai vị này vào thế phả cho đúng với sự thật lịch sử. Các thư tịch cổ khi viết về các vị chúa mà nêu chức tước nào thì ta có thể đoán định được niên đại qua chức tước đó.

Cột 1 của bảng 5 cho thấy Trịnh Kiểm (Thái Tổ) khi nắm quyền là Lạng Quận công, từ năm Kỷ Tỵ – 1569 là Thái Quốc công; Trịnh Cương (Hy Tổ) khi năm quyền là An Quốc công, từ năm Kỷ Sửu – 1709 là An Đô vương (tước vương 2 chữ), từ năm Giáp Ngọ – 1714 là An vương (tước vương 1 chữ).

Ở cột 6 và 7 dùng để đối chiếu với chính triều và cả triều vua mà nhà chúa phục vụ được in nghiêng và đặt trong ngoặc đơn. Ở đoạn trên, trước năm 1592 thì nhà Mạc là chính triều, in đứng; lúc đó chúa Trịnh phò Lê, nên nhà Lê được in nghiêng và đặt trong ngoặc đơn. Ở đoạn sau, nhà Lê mạt là chính triều nên phả này chỉ cần đối chiếu với nhà Lê mạt.

Töôùc hieäu	Soá naêm	Ngaøy AÂm naém quyeàn	Naêm Döông [töø… ñeán]	Mieáu hieäu (Teân)	Töông öùng chính trieàu {Maïc, Leâ} vaø phuï trieàu (Leâ Trung höng)
						Trieàu vua
1	2	3	4	5	6	7
Laïng Quaän coâng	25	6 AÁt Tî	1545 – 1569	Theá Toå (Kieåm)	Quaûng Hoaø 5/6	Maïc Hieán Toâng
諒 郡 公		乙 巳		世 祖 (檢)	廣 和	莫 憲 宗
					(Nguyeân Hoaø 13/16)	(Leâ Trang Toâng)
					元 和	黎 莊 宗
Thaùi Quoác coâng	1	2 Kyû Tî	1569 – 1569	Theá Toå	Suøng Khang 2/11	Maïc Maäu Hôïp
泰 國 公		己 巳		世 祖	崇 康	莫 茂 洽
					(Chính Trò 12/14)	(Leâ Anh Toâng)
					正 治	黎 英 宗
…
An Quoác coâng	1	1 Quyù Muøi	1703	Hy Toå (Cöông)	Vónh Thònh 5/16	Leâ Duï Toâng
安 國 公		癸 未		僖 祖 ( )	永 盛	黎 裕 宗
An Ñoâ vöông	6	9 Kyû Söûu	1709	Hy Toå	Vónh Thònh 5/16	Leâ Duï Toâng
安 都 王		己 丑		僖 祖	永 盛	黎 裕 宗
An vöông	16	17–9 Giaùp Ngoï	1714	Hy Toå	Vónh Thònh 10/16	Leâ Duï Toâng
安 王		甲 午		僖 祖	永 盛	黎 裕 宗
…

Каталог: jspui -> bitstream -> 123456789
123456789 -> Nguyễn Ngọc Lý Giám đốc Trung tâm Nghiên cứu về Môi trường và Cộng đồng
123456789 -> Vò Quúnh Thu Cao häc K18
123456789 -> Khoa Báo chí Đhkhxh&NV
123456789 -> Acknowledgements
123456789 -> Danh mục chữ viết tắT
123456789 -> Chương TỔng quan vật liệu mao quản trung bình (mqtb) trật tự 1 Giới thiệu chung
123456789 -> Khoa hóa họC (141 142 báo cáo)

tải về 2.63 Mb.

Chia sẻ với bạn bè của bạn: