VµI NÐT VÒ VAI TRß CñA HO¹N QUAN TRONG NGO¹I TH¦¥NG THÕ Kû XVII

VµI NÐT VÒ VAI TRß CñA HO¹N QUAN
TRONG NGO¹I TH¦¥NG THÕ Kû XVII

H

KYÛ YEÁU HOÄI THAÛO QUOÁC TEÁ VIEÄT NAM HOÏC LAÀN THÖÙ BA TIEÅU BAN LÒCH SÖÛ VIEÄT NAM TRUYEÀN THOÁNG

asuda Takashi^*

Tháng 4, Vĩnh Hựu năm thứ 5 (1739), chúa Trịnh Giang thiết lập ban Giám 監班, là một tổ chức của hoạn quan. Sự kiện này cho thấy hoạn quan chiếm vị trí chính thức với Văn thần (ban Văn) và Vũ thần (ban Vũ). Theo quan niệm Nho giáo, hoạn quan không bao giờ được coi là con người mà là một tồn tại kém hơn bình dân và kẻ vô hiếu. Nếu hoạn quan nắm quyền hành và đóng vai trò quan trọng thì đó bị coi là một kết quả thối nát của triều đình¹. Mặc dù ban Giám bị thủ tiêu năm sau nhưng sự thiết lập này là một sự kiện rất đặc biệt từ góc độ quan niệm Nho giáo nói riêng, hệ tư tưởng Đông Á nói chung.

Khoảng một trăm năm trước sự kiện này, Franois Jacobsen Visscher, một lái thương người Hà Lan báo cáo rằng: “Nước này (Đàng Ngoài) hầu hết được cai trị bằng hoạn quan” ², tháng Giêng năm 1533, tức một trăm năm trước đấy, khi nhà Lê được trung hưng lại tại nước Lào, một hoạn quan là Đinh Công chiếm vị trí cao trong triều đình, mang quan tước Thiếu uý Hưng quốc công bằng với những con cháu công thần khai quốc như Nguyễn Kim³. Đây có nghĩa là hoạn quan có căn cứ vững bền ở trong chính phủ.

Vậy hoạn quan chiếm vị trí và vai trò cụ thể như thế nào? Nghiên cứu chính trị thời Lê Trung hưng chưa được tiến hành sâu. Mặc dù những công trình nghiên cứu trước đây nhận định rằng hoạn quan đóng vai trò quan trọng trong nhiều lĩnh vực, đặc biệt là ở ngoại thương, nhưng chưa được thành công cho vị trí và vai trò của họ trong cấu trúc chính quyền.

Trong lịch sử Việt Nam, thế kỷ XVII là một thời kỳ nổi tiếng ngoại thương sầm uất. Đặc biệt là sự phồn vinh của Phố Hiến⁴. Song, nguồn sử liệu Việt Nam không có nhiều thông tin về mậu dịch bằng đường biển nói chung. Cho nên, những công trình trước kia⁵ chủ yếu dựa vào sử liệu nước ngoài, đặc biệt là sử liệu phương Tây. Việc nghiên cứu ngoại thương đối với Nhật Bản cũng mang tính chất đó, hơn nữa là thiếu khảo sát từ góc độ lịch sử Việt Nam vì hầu hết các công trình nghiên cứu đó [như Iwao năm 1966, 1972; Nagazumi năm 1992 v.v...] là nghiên cứu từ góc độ lịch sử Nhật Bản. Song những công trình nghiên cứu sử dụng sử liệu phương Tây dưới đây cho rằng hoạn quan đóng vai trò quan trọng trong ngoại thương Việt Nam, nhưng ít quan tâm đến bản thân những hoạn quan và chưa có liên hệ đầy đủ với nghiên cứu chính trị. Hơn nữa, nguồn sử liệu phương Tây có những hạn chế, nhất là liên quan đến các nhân vật.

Ở Nhật Bản, chỉ ông Wada Masahiko đã khảo sát và giới thiệu hoạt động cụ thể của các hoạn quan từ Cổ đại đến đầu nhà Nguyễn qua các chính sử Việt Nam [như công trình của Wada các năm 1976, 1977, 1978]. Giai đoạn ông Wada, nhà sử học phải dựa hoàn toàn vào chính sử. Hiện nay chúng ta thu được nguồn tài liệu nhiều hơn vì sự biến đổi tình hình sử liệu trong hai mươi năm nay, nên có thể cho phép tiến hành được sâu hơn. Bài viết này bắt đầu giới thiệu và đối chiếu những sử liệu nước ngoài và trong nước về một hoạn quan – Văn Lý hầu文理侯, sau đó khảo sát thêm hành trạng hoặc vị trí của các hoạn quan trong lịch sử chính trị nhà Lê Trung hưng thế kỷ XVII.

Văn Lý hầu là một nhân vật lịch sử đặc biệt vì thông tin về ông được tìm thấy từ các sử liệu Nhật Bản, Triều Tiên và Việt Nam. Những nhà nghiên cứu Nhật Bản đã từng khảo sát Văn Lý hầu trên sử liệu Nhật Bản. Theo đó, Văn Lý hầu kết hợp hữu nghị với một Suminokura, một thương gia lớn và nổi tiếng ở Nhật Bản. Sử liệu sớm nhất về Văn Lý hầu là Trần thức tài thư 陳職裁書 (bức thư của Trần⁶) có niên đại ngày 26 tháng 3 Hoằng Định năm thứ 6 (1605). Ông Trần là một quan viên có tước Nghĩa Lương nam 義良男 và làm việc cho Văn Lý hầu. Theo bức thư này, Văn Lý hầu xác nhận lại quan hệ với ông Suminokura và cho phép mậu dịch ở Nghệ An. Dựa vào bức thư này GS. Hayashiya nhận định, Văn Lý hầu là người phụ trách ngoại thương ở Nghệ An⁷. Bảng 1 là danh mục của quan viên bên Việt Nam trong những bức thư ngoại thương và ngoại giao giữa Nhật Bản và Việt Nam được giữ gìn tại Nhật Bản⁸. Ở tài liệu số 4 “An Nam quốc Văn Lý hầu đạt thư 「安南国文理侯 達書」”, Văn Lý hầu cứu giúp tàu đắm của Suminokura với Thư quận công (Nguyễn Cảnh Kiến) và Phò mã Quang Phú hầu⁹.

An Nam quốc Nghệ An xứ Tổng thái giám Chưởng giám sự Văn Lý hầu gửi thư cho Sozaemon, tức em trai hạm trưởng và (họ tên của mười sáu người theo sau). Tổng số bị đắm là 105 người. Vì Quan viên ở bản xứ (Nghệ An) Đại đô đường Hữu phủ Thư công, Văn Lý hầu và Phò mã quan Quảng Phú hầu đều thường muốn ban chia công đức, nên thương xót tình trạng đói ăn ở nước ngoài xa xôi đóng góp tiền và cứu giúp để đi lên kinh đô gặp vua chúa và trình bày tình trạng của mình. Đức công của Chúa to lớn cho lương thực và quần áo thì thật là hạnh phúc. Vì vậy Đại đô đường Thư công và các quan viên đóng tàu và cho phép về nước, để thoả mãn tính công đức đầu tiên. Nay gửi thư và cho phép về nước Nhật Bản. Ngày tháng hai, Hoằng Định năm thứ mười một.

Sử liệu cuối cùng có tên Văn Lý hầu là bức thư của Suminokura Haruyuki 角倉玄之 (tên khác là Hồi dịch đại sứ ty Trinh thuận Tử Nguyên 回易大使司 貞順子元) ngày mồng 3, tháng Giêng, Khánh Trường năm thứ 17 (1612) (số 5 của bảng 1) nên Văn Lý hầu trú xứ Nghệ An và phụ trách ngoại thương đối với Nhật Bản ít nhất khoảng năm 1605 – 1612. Về quan chức của Văn Lý hầu trong các sử liệu Nhật Bản (xem bảng 1) khá tương tự nhưng không ghi tên riêng.

Văn Lý hầu cũng xuất hiện trong sử liệu Triều Tiên. Đó là ghi chép của một người có tên Triệu Hoàn Bích 趙完璧, vốn là một tù nhân Triều Tiên khi Toyotomi Hideyoshi xâm lược nước này. Người này đã ba lần sang Việt Nam bằng Châu Ấn thuyền đầu thế kỷ XVII. Trong này nói rằng:

Nước An Nam cách Nhật ba vạn bảy thiên lý đường biển. Khởi từ Satsuma qua Chương Châu và Quảng Đông của Trung Quốc rồi đến huyện Hưng Nguyên (Nghệ An). Huyện này cách tám mươi lý từ kinh đô, Đông Kinh là thủ đô. Nước này bị chia hai nước, một là An Nam quốc còn một là Giao Chỉ quốc, hai bên chiến tranh chưa kết thúc.

(Ở huyện Hưng Nguyên) có một ông Văn Lý hầu Trịnh Tiễu 鄭勦 tám mươi tuổi. Nhà cửa của ông rất rực rỡ… Một ngày, Triệu Hoàn Bích đến thăm nhà ông vì ông ấy mời, mấy chục quan liêu cao cấp ăn uống. Họ rất là hiếu khách và mời ăn uống vì Triệu Hoàn Bích là người Triều Tiên… (Văn Lý hầu) lấy một cuốn sách và nói rằng: “Đây là thơ của Lý Chi Phong 李芝峯 người nước anh”. Chi Phong tức là hiệu của Lý Toái Quang. Thơ này, Lý Toái Quang gửi đến sứ thần (của Việt Nam) năm Đinh Dậu (1597) khi Lý Toái Quang đi sứ Trung Quốc¹⁰.

Văn Lý hầu ở đây tên là Trịnh Tiễu, khá già, rất giàu và có uy tín. Người giao lưu với Lý Toái Quang là Phùng Khắc Khoan, danh nhân nổi tiếng từ cuối thế kỷ XVI đến đầu thế kỷ XVII. Phùng Khắc Khoan đi sứ Bắc Kinh năm 1597 (lần đầu tiên sau khi nhà Lê thu phục Thăng Long), ông đã giao lưu với Lý Toái Quang và gửi thơ cho nhau. Lý Toái Quang hỏi chuyện Phùng Khắc Khoan để thu thông tin về Việt Nam¹¹.

Một nhân vật quan trọng đến như vậy mà lại hoàn toàn không thấy xuất hiện trong các sử sách Việt Nam như Đại Việt sử ký toàn thư. Ở đây, tôi muốn đề cập đến tấm bia Văn Lý hầu Trần công bi 文理侯陳公碑 (sau này gọi tắt Trần công bi). Thác bản của văn bia này đang được lưu trữ tại Viện Nghiên cứu Hán Nôm (ký hiệu lưu trữ: 19037). Vẫn còn chưa sáng tỏ về hiện trạng của văn bia, nhưng đó là văn bia ở nhà thờ họ Trần thuộc xã Nguyệt Âu, huyện Can Lộc, tỉnh Hà Tĩnh¹². Bia một mặt, cỡ 57 x 25cm có 22 dòng và được lập năm Hoằng Định thứ 7 (1606).

Từ đầu đến dòng thứ mười ghi lý lịch và tính tình của Văn Lý hầu. Từ dòng thứ mười ba đến thứ mười lăm là danh mục ruộng gửi cho hai ngôi chùa và sáu thôn. Sau dòng thứ mười lăm gồm những câu và minh văn khen ngợi Văn Lý hầu. Bia này ghi rõ họ của Văn Lý hầu là Trần, tên là Tịnh 姓陳名靖, chữ Tịnh được bàng và biển khắc ngược lại¹³.

“Thánh chủ khởi ở vùng phía Tây 聖主興于西土” (đầu dòng thứ tư) chắc chắn là sự phục hồi nhà Lê ở Ai Lao cuối năm 1532. Trần Tịnh tham gia trung hưng nhà Lê và tiến thân. Chính Trị năm thứ 6 (1563), ông ấy được trao chức Chưởng bạ tước Văn Lý tử và làm việc tại cung đình 正治六年、祗受掌簿 ・文理子。出入？　禁闥、在？ (dòng thứ năm). Điều này phù hợp với ghi chép của TT–A4: làm lên chức và tước của các giám ty, hộ vệ và nội ngoại quan viên theo tấu loại của Trịnh Kiểm¹⁴. Sau đó, Trần Tịnh được thăng cấp Phụng ngự Thừa chế, Tham tri Văn Lý bá đến Tổng thái giám Chưởng cung môn thừa chế Văn Lý hầu. Mặc dù chúng ta chưa tìm thấy sử liệu quan chế đầu thế kỷ XVII nhưng các quan chức Trần Tịnh thông qua hầu hết phù hợp với Duyệt tuyển thế thức lệnh 閲選体式令 được ban hành năm Vĩnh Thọ nguyên niên (1658) (xem bảng 2). Các quan chức của Trần Tịnh đều được tìm ra trong bảng 2, hơn nữa những từ Nội giám 内監 và Nội phủ 内府 cũng chỉ rõ Văn Lý hầu Trần Tịnh là một hoạn quan cao cấp.

Đến nay, tôi giới thiệu nguồn sử liệu về Văn Lý hầu của ba nước. Các thông tin về chức tước, niên đại và địa danh đều tương tự hoặc bổ sung cho nhau. Chỉ về họ tên khác nhau giữa sử liệu Việt Nam và Triều Tiên. Ghi chép Văn Lý hầu có tập thơ của Lý Toái Quang là điểm đáng chú ý. Còn soạn giả của Văn Lý hầu Trần công bi là Phùng Khắc Khoan, chính là người giao lưu với Lý Toái Quang tại Bắc Kinh. Chữ “tiễu 勦” trong Tuyển Triệu Hoàn Bích nghĩa rất xấu không được đặt tên người, nên tôi nghĩ rằng chắc có sai lầm. Vì thế mà chúng ta cần khẳng định Văn Lý hầu được chép trong sử liệu ba nước là cùng một nhân vật.

Ở mục 1, chúng ta biết được cụ thể hơn về Văn Lý hầu. Ông ấy là một hoạn quan cao cấp trú xứ Nghệ An để phát triển ngoại thương, còn có mối quan hệ với văn thần trung ương như Phùng Khắc Khoan. Tổng số ruộng đất để cho hai chùa và sáu thôn trong Trần công bi là 55 mẫu. So với sự lệ ở Kinh Bắc mà tác giả

Một ví dụ khác liên hệ giữa quyền lực chính trị và ngoại thương là Ongsjatule (Onghjatulee, Ongiatula) trong sử liệu Hà Lan. Ông có liên hệ với Wada Rizaemon 和田理左衛門, một thương gia giàu người Nhật thu lợi ích to lớn để nắm mậu dịch tơ lụa. Ongsjatule nghĩa là Ông già Tư Lễ. Tên thật của ông là Hoàng Nhân Dũng 黄仁勇, người tin cậy của chúa Trịnh Tráng đến mức được ban quốc tính là Trịnh Lãm 鄭欖, sau đó bị giết vì có âm mưu phản nghịch¹⁶. Nay tôi xin được giới thiệu một đạo sắc để bổ nhiệm có niên đại Phúc Thái năm thứ 5 (1647)¹⁷.

[01]勅特進金紫榮禄大夫・司禮[02]監少監・右題點・演派伯[03]柱國・中階・武文程。爲[04]翊雲贊治功臣・司禮監掌[05]監兼各監司事・副將・少保・[06]峻郡公鄭欖類監司、侍隨[07]謙定府、應務日久。再隨征討[08]賊各處有功、應陞左題點[09]職、可爲特進金紫榮禄[10]大夫・司禮監僉太監・左[11]題點・演派伯・柱國・中秩。故[12]勅。[13]福泰五年九月初八日[勅命／之寶]¹⁸.

Đây là đạo sắc cho Vũ Văn Trình thăng cấp đến Tư lễ giám Thiếu giám. Điểm đáng chú ý là: 1) thấy được tên Trịnh Lãm, 2) cầu “đi theo Khiêm Định phủ 謙定府 làm việc lâu dài”. Khiêm Định phủ là phủ của Trịnh Tạc lập hai năm trước đấy, đồng thời Trịnh Tạc tiến Khâm sai Tiết chế Các xứ thuỷ bộ chư dinh Chưởng quốc hành Tả tương Thái uý Tây quốc công xác lập vị trí Thế tử của Trịnh Tráng. Sau khi Trịnh Tùng trở thành Bình An vương và khai mở Vương phủ năm 1599, cơ cấu quan liêu của nhà Lê ngày càng yếu và chỉ có danh nghĩa, chúng ta đều biết. Thiết lập Lục phiên đầu thế kỷ XVIII đẩy mạnh xu hướng này. Trong tình hình này, hoạn quan nắm chặt tài chính với tư cách là quan chức của Lục phiên¹⁹. Đạo sắc này chứng tỏ hoạn quan làm việc cho phủ của vương tử, kiêm nhiệm chức vị. Mặc dầu chức năng và quyền hành cụ thể của phủ chưa rõ, những vương tộc chủ yếu là vương tử có phủ riêng và cạnh tranh nhau trong giai đoạn thế kỷ XVII²⁰. Các hạ thần văn võ và hoạn quan cũng liên hệ với vương tử, khi vương tử mà họ ủng hộ thắng lợi thì họ tiến lên trong triều đình vì “công lao khi vua ở tiềm để 潜邸之功”.

Về điểm (1), chúng ta cần khảo sát hình thức. Công văn loại này có hình thức hầu hết giống nhau và chia một số bộ phận như:

A: Họ tên và quan chức, tước vị về trước.

(B’: Họ tên của người môi giới)

B: Lý do thăng tiến

C: Quan chức, tước vị mới

D: Niên hiệu và con dấu 勅命之寶

Hình thức này hầu hết giống với trường hợp sắc phong cho thành hoàng. Trường hợp sắc để bổ nhiệm hoặc thăng tiến đôi khi được thấy B’ đứng trước B. Nhân vật ở B’ thường là đại thần như Trịnh Lãm ở trên hoặc người trong vương tộc. Ngoài ra có một tài liệu khác:

Bộ Lại (ban cấp giấy tờ này) vì nhận ơn mệnh. Ngày mồng ba, tháng năm, Vĩnh Tộ năm thứ 10 (1628), Phó quốc thuần tinh… Bùi Sỹ Lâm 裴仕林 kính vâng sắc chỉ cho Phạm Công Trứ, với Đệ tam giáp Đồng tiến sỹ xuất thân, thưởng tư tư…

(Thừa tướng Phạm công niên phả (ký hiệu Viện Hán Nôm: A.1368), phụ lộc, Thừa tướng sắc văn các đạo, Ơn mệnh)

吏部爲恩命事。永祚十年五月初三日、輔國純信叶謀佐理翊運贊治功臣・司禮監總太監掌監兼各監司事・中軍都督府左都督・少傅・岳郡公裴仕林欽奉敕旨、準本部奉賜范公著第三甲同進士出身、賞四資、欽此。…（『丞相范公年譜』（漢文・チューノム研究院蔵A.1368）附 録 丞相敕文各道 恩 命）

Đây là giấy tờ xác nhận đỗ khoa cử, hơi khác đạo sắc của Vũ Văn Trình, nhưng cùng là loại sắc để bổ nhiệm. Ở đây người môi giới là Bùi Sỹ Lâm. Ông là một hoạn quan có quyền hành rất lớn dưới Trịnh Tùng đầu thế kỷ XVII, cũng đóng vai trò quan trọng khi Trịnh Tráng kế thừa lên ngôi. Cùng với trường hợp sắc của Vũ Văn Trình, sử liệu này chứng tỏ Bùi Sỹ Lâm tham dự nhân sự toàn diện kể cả quan liêu khoa cử.

Chúng ta cũng cần chú ý rằng, đấy không có nghĩa là mọi lĩnh vực hoạt động của nhà nước đều bị hoạn quan chi phối. Thậm chí ngoại thương, chúng ta thấy được hoạt động của vương tử hoặc võ thần. Còn việc bang giao với Trung Quốc, tất cả sứ thần đều là văn thần.

Bài viết này thử phác hoạ hoạt động và vị trí của hoạn quan, cụ thể hơn qua đối chiếu nguồn sử liệu nước ngoài và trong nước hoặc sử liệu được giữ gìn ở địa phương. Nói chung, quan chức kiêm nhiệm của hoạn quan hầu hết thuộc về ban võ, khi hoạn quan tham dự chính quyền địa phương thì thấy được nhiều chức Trấn thủ hay là Lưu thủ đều thuộc về ban võ²¹. Cho nên tính chất của hoạn quan có thể gần với võ thần hơn văn thần. Còn chúng ta rất dễ phê phán hoạn quan trên sử sách, nhưng xem cụ thể hơn hoạt động của hoạn quan qua bài này, khó tìm ra sự đối lập giữa văn thần nho sỹ và hoạn quan.

Nhà Minh ở Trung Quốc cũng nổi tiếng với nạn hoạn quan độc quyền trong một thời kỳ, đối lập giữa Nội đình và Ngoại triều thật ác liệt. Còn ở nhà Lê Trung hưng thì hoạn quan dường như là thành viên chính thức của Ngoại triều.

Bảng 1: Quan viên người Việt Nam trong bức thư giữa Nhật Bản và Việt Nam

図録：Bảo tàng Yamato Bunkakan 2002

1660：詳政目品條令『国朝詔令善政』巻三、礼属上

1667：旨准許内監各員饒蔭例『国朝詔例善政』巻一、吏属

Văn Lý hầu Trần công bi

Số trong [] là số dòng. □ là chữ không rõ. Chữ trong dấu □ nghĩa là chữ được tác giả khôi phục lại. Chữ có dấu [?] là vẫn còn nghi ngờ về nhận dạng. Minh từ dòng thứ mười sáu đến dòng thứ mười chín, giữa các câu bốn chữ có chỗ để trống tương đương bốn chữ nhưng tác giả lược hết ở đây. Các dòng từ dòng thứ tư đến dòng thứ mười và dòng thứ hai mươi đài đầu một chữ.

Каталог: jspui -> bitstream -> 123456789
123456789 -> Nguyễn Ngọc Lý Giám đốc Trung tâm Nghiên cứu về Môi trường và Cộng đồng
123456789 -> Vò Quúnh Thu Cao häc K18
123456789 -> Khoa Báo chí Đhkhxh&NV
123456789 -> Acknowledgements
123456789 -> Danh mục chữ viết tắT
123456789 -> Chương TỔng quan vật liệu mao quản trung bình (mqtb) trật tự 1 Giới thiệu chung
123456789 -> Khoa hóa họC (141 142 báo cáo)

tải về 2.63 Mb.

Chia sẻ với bạn bè của bạn: