O’zbekiston respublikasi xalq ta'limi vazirligi

II.BOB. MAKTABGACHA TA'LIM TASHKILOTLARIDA 
JISMONIY TARBIYA MASHG'ULOTLARIDA 
TARBIYALANUVCHILARNING MASHQLAR YUKLAMASINI 
ME'YORDA BERISH SHAKLLARI VA FIZIOLOGIYASI 
2.1. Maktabgacha ta’lim tashkilotlari tarbiyalanuvchilarining 
anatomik fiziologik xususiyatlari. 
Bolaning organizmi tinimsiz osadi va rivojlanadi.Ontogenez jarayonida maxsus 
anatomik va funksional xususiyatlar yuzaga keladi va ular yoshga oid yoki xos 
bolgan o`zgarishlar deb atladi.Shunga mos holda,odamning hayot sikli yoq va ular 
jiddiy darajada shartlidir. 
Ammo bu davrlarni qismlarga bolish zarur,chunki bir vaqtda,lekin turli biologic 
yosh bilan tugilgan bolalar sport va mehnat yuklamalariga turlicha reaksiya qladi,bu 
paytda ularning ish qobiliyati yuqori yoki past bolishi mumkin, bu esa oz navbatida 
maktabdagi oquv tarbiyaviy jarayonlarni,uni o`rab turgan atrof muhitni tashkil 
qlishning amaliy muammolarni yechish uchun muhimdir. 
Pasportda korsatilgan yoshdan farqli olaroq,yoshlar o`rtasidagi interval bir yilga 
teng bo`lganida,odamning biologic Yoshi (yoki anatomo fiziologik yosh)odam 
hayotining bir necha yilini qamrab oladi,yani bu muddat ichida ma’lum biologic 
ozgarishlar yuz beradi. Yoshning davrlarga bolishda qanaqa va qaysi mezonlar asos 
qlib olinadi?Bu muammo boyicha bironta ham u yoki bu darajada keltirilgan fikr 
yo`q. Ayrim tadqiqotchilar davrlarga bolish uchun asos qlib jinsiy bezlarning 
yetilishini ,toqima va a’zolarning osish tezligini va tabaqalanishni olsalar,ayrimlari 
esa skletni yetilish (suyaklar Yoshi)ya’ni rentgenologik yol bilan skletdagi 
suyaklanish nuqtalarini va suyaklarni harakatsiz birikishi boshlanishini aniqlashdan 
foydalanish yoki qollashni tavsiya qladilar.Davrlarga bolishning mezoni sfatida 
markaziy asab tizimini rivojlanishini, jumladan bosh miya postlogining rivojlanish 
darajasidan ham ko’rsatgich sfatida foydalanish mumkunligini ilgari suradilar. 
Rubner o’ziningnazariyasida mezon sfatida turli yosh davrlarida energetic 
jarayonlarning xususiyatlaridan foydalanishni tavsiya etdi.Ayrim xollarda yoshni 
davrlarga bolish uchun organizm bilan atrof-muhitining oziga xos o’zaro ta’siridan 
mezon sifatida foydalaniladi. 

Yoshga oid va pedogogik psixologiyada,asosan , pedogogik mezonlarga 
asoslangan davrlashlardan foydalaniladi.Maktabgacha yoshdagi davrlar bolalar bog 
`chasidagi guruxlarga mos holda bo`linadilar.Maktab yoshi 3ta bosqichga 
bolinadi;kichik(1- snifdan 3-4-sniflargacha),o`rta(4-5snifdan 7-8 sniflargacha)va 
kata(8snifdan 9-sniflargacha) 
Hozirgi zamon fanida osish va rivojlanish davrlari hamda ularni yosh 
chegaralarining umumiy holda qabul qlingan klassifikatsiyasi yoq.Shu sababli u 
yoki bu omillar tavfsiya qlingan o’sish va rivojlanishning davrlarga bolinish 
tartibi haqida munozarali fkirlarga farqli o’laroq RFA ning bolalar va osmirlar 
fiziologiyasi insituti tomonidan bolinishi taklif qlingan va bu bosqichlar barcha 
hamdostlik mamlakatlarida keng miqyosda foydalanilmoqda va darslik sfatida 
orgatilmoqda 
Bog`cha yosh davri (3-6,7yoshgacha).Bu davrda xotira,fkirlash tassavur qilish 
protsesslari rivojlanadi,intizom paydo bo`ladi,miya po`stlog`I juda kop shartli 
bog`lanishlar vujudga kela boshlaydi.4-5 yoshli bolalarning og`irligi xar yili 1,5-2 
kg ga ortadi,bo`yining o`sishi 4-6 sm ni tashkil etadi,6-7 yoshda bo`yining osishi 
tezlashib bir yilda 8-10 sm ga yetadi,massasi 2,5 kg ga ortadi.Ko`krak aylanasiga 
qo`shiladigan uzunlik ham 1-2 smni tashkil qladi.6-7 yoshda boshning balandligi 
tana uzunligining 1/6 qismini tashkil etadi.7 yoshda umurtqa pog`onasi egiluvchan 
yumshoq bo`lib,undagi suyaklanish jarayoni hali tugallanmagan bo`ladi.6-7 yoshda 
qo`l bo`g`inlarining muskullari juda tez rivojlana boshlaydi.Ayniqsa tik turishi va 
yurishini ta`minlovchi muskullar jadal rivojlanadi.7 yoshga kelib aynan shu 
muskullarningko`ndalang kesimi boshqa muskullarga nisbatan yo`g`on bo`ladi.6 
yoshli o`g`il bolalarning ikkala qo`llarining o`rtacha kuchi 10.3kg ga, o`ng qo`liniki-
4kg,chap qo`liniki esa 2 kg ga teng bo`ladi.bolalarni 3-5 yoshlik paytlarida bosh 
miyasining massasi yangi tug`ilgan bola bosh miyasi massasidan (380-400g)3 
martagacha ortadi va 7 yoshga kelib uning vazini 120-1300 g ga yetadi.2-5 yoshda 
miyaning pyramidal hujaylralari voyaga yetgan odamlar shaklini oladi.Diqqat bilan 
eshitish va aqliy ish bajarish qobiliyati unchalik yuqori emas,5-7 yoshli bolalarda bu 
qobiliyat 15 daqiqadan oshmaydi.Maktabgacha bo`lgan davirning oxiriga kelib 

yurakning mutlaq vazini va unung o`lchami ortadi,tananing nisbiy massasi esa 
kamayadi,qon tomirlarining o`sishi davom etadi.Yurakning simpatik invervatsiyasi 
unung parasimpatik invervatsiyasining rivojlanishidan ustun bo`lganligi sababli,bu 
yoshdagi bolalarda puls katta yoshdagi odamlardan kop bo`ladi va ayniqsa u 
jismoniy ish bajarganda, kuchli hayajonlanganda aniq namoyon bo`ladi.7 yoshga 
kelib o`pka toqimlarining shakllanishi tugallanadi,nafas olish chuqurligi ortadi va 
uning chastotasi pasayadi.6-7 yoshga kirganda nafas harakatlarinig chastotasi bir 
daqiqada 20-22martani tashkil qladi.Yoso`sishi bilan o`pkaning tiriklik sig`imi ham 
orta boradiva 4 yoshda u 1110sm kvadratni tashkil qilsa,7 yoshga kelib 1300-
1400sm kv ga yetadi. 
5 yoshdan 7 yoshgacha bo`lgan davr ichida katta yarimsharlar po`stlog`ining 
jadal suratda morfofunksional yetilishi tufayli asab faoliyatining kuchi va 
harakatchanligi jiddiy ravishda ortadi.Bu yoshda bolalar o`z diqqatini 15-20va 
undan ham ortiq daqiqalar mobaynida jamlashi mumkun.So`nish va tabaqalanish 
holatlari hosil bo`lishi deyarli 2 marta tezlashadi,tormozlangan holatni ushlab turish 
davrlari ancha uzoq davom etadi. 
Kichik maktab yoshi davri(7-12)yosh.Skletining suyaklashuvi davom etadi,tana 
proportsiyasi o`zgaradi, bosh miya kata yarim sharlari ro`li,jinsiy bezlarning 
gormonal ta`siri orta boradi.Bir yilda tana uzunligi o`rtacha 4-5 smga,og`irlik 2-3 
kg, kokrak qafasi aylanasi esa 1,5-2 smga ortadi.Qol va oyoq muskullarining kuchi 
ortadi bu yosh uchun eng xarakterli belgi gavdaning yo`g`on muskullarining 
rivojlanishi hisoblanadi.9-10 yoshli bolalarning qo`l muskullari yaxshi rivojlanishni 
boshlaydi.10-11 yoshlarda bosh miya po`stlog`ining rivojlanishi,odatda voyaga 
yetgan odamniki darajasiga yetadi.Po`stloq po`stloqosti tizimlarining o`zaro 
bog`liqligibosh ro`lni egallaydi,buni esabolaning oliy asab va ruhiy funksiyalarini 
shakllanishidagi asosiy muhim omil deb qarash mumkin. 
Ammo bu davrlarni qismlarga bolish zarur,chunki bir vaqtda,lekin turli biologic 
yosh bilan tugilgan bolalar sport va mehnat yuklamalariga turlicha reaksiya qladi,bu 
paytda ularning ish qobiliyati yuqori yoki past bolishi mumkin, bu esa oz navbatida 

maktabdagi oquv tarbiyaviy jarayonlarni,uni o`rab turgan atrof muhitni tashkil 
qlishning amaliy muammolarni yechish uchun muhimdir. 

tải về 0.94 Mb.

Chia sẻ với bạn bè của bạn: