Harakatli o‘yinlar o‘z nomi bilan inson faoliyatini ta’minlovchi mazmunga
egadir. Buni eng qadimgi ajdodlarimiz ham ongli ravishda chuqur bilishgan va
amal qilishgan.
Boshda takidlanganidek kurash, ot o‘yinlari, kamondan (yoy) nayza (o‘q)
otish, nayza sanchish, kaltak, tosh va boshqa moslamalarni uloqtirib yovvoyi
hayvonlarni ov qilishgan.
Ijtimoiy tuzumlar (formatsiya) almashishi va rivojlanishi
tufayli turmush
sharoit ham o‘zgargan, rivoj topgan. Mehnat qilish, oilada bolalarni tarbiyalash, ov
qilish, dushmanlarga qarshi jang qilish va boshqa juda ko‘p sabablarga ko‘ra
harakatli o‘yinlar, turli jismoniy mashqlar maqsadli hamda keng qo‘llangan.
Jismoniy tarbiya va jismoniy madaniyatning ibtidoiy jamoa davrida paydo
bo‘lishi haqidagi N.I.Ponomarevning monografiyasida (Leningrad, 1972 y)
ta’kidlanishicha qadimgi kishilar yashash, mehnat qilish uchun tabiat bilan
qarama-qarshi turishgan. Osiyo, Yevropa qit’alarida yashagan odamlar asosan ov
bilan shug‘ullanib, turli xil harakatli o‘yinlarni kashf etishgan. Bunda
hayvonlarning hatti-harakati, tabiatdagi turli o‘zgarishlarga qiyos qilishgan.
Yovvoyi-yirtqich hayvonlardan saqlanish, ov
qilish jarayonlarida epchillik,
kuchlilik, chidamlilik kabi jismoniy sifatlar sarf-qilinishini tushungan qabila, urug‘
boshliqlari, yoshlarni maxsus tayyorlashga kirishganlar. Bunda jismonan
baquvvat, epchil kishilarni tarbiyachi yo‘liga o‘rgatib, ulardan bolalarni
tarbiyalashda foydalanilgan.
Quldorchilik tuzumi davrida mayda hunarmandchilik va keyinchalik ishlab
chiqarish rivojlangan. Natijada metall buyumlardan qilich, nayza, pichoq, bolta,
o‘roq kabi jang va mehnat qurollarini yasashgan. Ulardan turli marosimlarda o‘yin
sifatida foydalanganlar.
Ilk bor davlat paydo bo‘lgan Greklar, Rimliklar
va ularning atrofidagi
xalqlarning ijtimoiy turmush sharoitida urushlar ko‘p bo‘lganligi sababli harbiy
qurollarni yasash asosiy o‘rinda turgan. Mohirona jang qilish uchun esa askarlarni
har tomonlama jismoniy jihatdan tayyorlashgan. Jang mashqlarining ba’zi
qismlarini (element) o‘yinga aylantirib, xalq orasida keng tarkalgan.
Kadimgi Greklarning sparta tizimi,.Italiyaning Rim tizimi va shunga
uxshash tarbiya maskanlarida eng murakkab mashklar,jang amallari urgatilib,
ularni omma o‘rtasida tomosha sifatida namoyish etishgan (“Spartak”, “Geraklning
jasorati” va shunga o‘xshash kinofilmlarni eslab ko‘ring).
Feodalizm jamiyati davrida boy feodallar va dehqonlarning yumushlari
asosida turli xil yangi o‘yinlar vujudga kelgan. Ular qilichlashish, nayza uloqtirish,
kamondan o‘q otish kabi turlar bilan bir qatorda mushtlashish (boks), kurash, tosh
ko‘tarish, suvda suzish kabi o‘yinlar bilan mashg‘ul bo‘lishgan.
O‘rta asr va keyingi bir necha yuz yilliklar davrida yuqorida tilga olingan
murakkab harakatli o‘yinlar musobaqa shakliga o‘tib, kuch va matonat sinash, jang
qilish quroliga aylangan.
E’tirof
etish lozimki, har bir xalqning o‘z milliy o‘yinlari va ularni tashkil
qilish marosimlari mavjud bo‘lgan.
Arab mamlakatlarida asosan otda poyga, otni sakratish, chovg‘on o‘yinlari
milliy o‘yinlar hisoblansa, xindistonda fillar, ilonlarni tutish, ularni o‘yinga
o‘rgatish hamda chimxokkey milliy hisoblanadi. Afrika mamlakatlarida yo‘lbars
va boshqa yirtqich hayvonlarni ushlash, ularni o‘rgatish, nayza, kamondan otish
kabi turlar eng qadimgi davrdan buyon davom etib kelayotgan o‘yinlardir.
Xitoy, Yapon, Koreya, Tayvan kabi sharq mamlakatlarida o‘zlariga xos yakka
kurashlar (ushu, taekvando, karate, kikboksing va h.k)
uzoq davrlardan buyon
qo‘llanilib kelinadi.
Kavkaz xalqlarida kurash, ot o‘yinlari, chexarda va boshqa o‘yinlar mashhur
hisoblanadi.
Rossiya xalqlari yashash xududlariga qarab (shimol, sharq va janub)
chang‘ida yurish, konkida uchish, mushtlashish (boks), kurash, muzda cho‘milish,
ot, bug‘i, itlarga arava, chana qo‘shib poyga qilish kabi milliy o‘yinlar tarixi
qadimgi avlodlariga borib taqaladi.
Eslatish zarurki, qadimda o‘yin sifatida foydalangan juda ko‘p turlar
keyinchalik sportga aylanadi. Bularni Yevropada XIX asrning birinchi yarmida ilk
bor tashkil etilgan musobaqalar misolida ko‘rish mumkin. Bu faoliyatlar xalqaro
miqyosga aylanib, keyinchalik turli federatsiyalarning tuzilishiga sababchi bo‘ladi.
Shu asosda Yevropa va jahon birinchiliklari hamda olimpiya o‘yinlarining tashkil
etilishiga olib keladi.
Shunday bo‘lsada har bir mamlakatda o‘zlarining milliy harakatli o‘yinlari
mavjud. Ulardan asosan
bolalarni jismoniy tarbiyalash, bayramlarda xordiq
chiqarish, ba’zan esa musobaqa tariqasida foydalaniladi.
Takidlash lozimki, sobiq ittifoq davrida harakatli o‘yinlar asosan jismoniy tarbiya
darslaridagina keng qo‘llanilib kelingan. Shu sababdan maxsus to‘plamlar
tayyorlanib, ularda ko‘proq Rossiya va uning atrofidagi mamlakatlarning harakatli
o‘yinlari joy olgan. Shu tariqa deyarlik barcha harakatli o‘yinlar sobiq ittifoqchi
respublikalarining xalqlari orasida asosiy o‘yin bo‘lib xizmat qilib kelgan. Sir
emaski, O‘zbekistonda o‘qitilayotgan jismoniy tarbiya darslarida qo‘llaniladigan
harakatli o‘yinlarning 70-80% xorijiy mamlakatlarning (asosan Rossiya) harakatli
o‘yinlaridir. Shunday bo‘lsada o‘yinlarning mazmuni, maqsad va vazifalari
umumxalq ehtiyojiga mos kelishini inkor qilib bo‘lmaydi. Chunki ularning
mazmunida barcha jismoniy sifatlarni tayyorlashga loyiq bo‘lgan
tarbiyaviy
jarayonlar mujassamlashgan.
Xulosa qilib aytganda milliy harakatli o‘yinlar (umum ma’noda) barcha
xalqlarning ezgu-niyatlari, maqsad va vazifalarini o‘zida saqlab kelmoqda. ulardan
maqsadli foydalanish va milliy xususiyatlarga moslashtirish lozim bo‘ladi.
Chia sẻ với bạn bè của bạn: