Nnc nguyễn quang trung tiếN

Trường Đại học Khoa học Huế

Sau ngày kinh đô Huế thất thủ (5/7/1885), với địa thế hiểm trở và nhân tình thuận lợi ở vùng rừng núi phía Tây, Quảng Bình đã trở thành địa bàn xung yếu trong công cuộc kháng Pháp giành độc lập dân tộc từ sự khởi xướng của vua Hàm Nghi.

Đặc biệt, việc đứng chân lâu dài của Sơn Triều¹ chống Pháp do vua Hàm Nghi cầm đầu ở vùng thượng lưu sông Gianh trong suốt 3 năm (10/1885-10/1888) có sự đóng góp máu xương của biết bao sĩ phu, quan lại và nhân dân Quảng Bình. Nhiều thủ lĩnh nghĩa quân ở Quảng Bình đã không quản ngại tính mạng, gian khổ để xả thân giúp vua, cứu nước, bảo vệ Sơn Triều. Điều đó đã dẫn đến sự phát triển rầm rộ, sôi nổi của phong trào Cần Vương ủng hộ vua Hàm Nghi và Sơn Triều kháng Pháp trên đất Quảng Bình, biến Quảng Bình thành “Kinh đô kháng chiến” thời vua Hàm Nghi xuất bôn.

1. Vài nét về thân thế và cuộc đời của vua Hàm Nghi

Vua Hàm Nghi sinh ngày 17 tháng 6 năm Tân Mùi (3/8/1871), là con thứ năm của Kiên Thái Vương Nguyễn Phúc Hồng Cai (Hoàng tử thứ 26 của vua Thiệu Trị) và bà Phan Thị Nhàn. Anh ruột của vua Hàm Nghi là Nguyễn Phúc Ưng Kỳ (cũng gọi là Đường), tức vua Đồng Khánh (9/1885-1/1889) và Nguyễn Phúc Ưng Đăng, tức vua Kiến Phúc (12/1883-7/1884). Lúc chưa lên ngôi, vua Hàm Nghi huý là Nguyễn Phúc Ưng Lịch; sau khi lên ngôi chọn chữ thứ 5 là Minh (明) trong 20 chữ thuộc bộ Nhật ở Kim Sách làm tên.

Từ một cậu bé hoàng tộc nhưng quen sống đời dân dã ngoài kinh thành, Ưng Lịch được phái chủ chiến triều đình Huế đưa vào cung, trở thành người đại diện tối cao cho nhân dân Việt Nam đang nung nấu trong tim ý chí quyết chiến chống lại bè lũ thực dân và tay sai kể từ lễ đăng quang ngày 2 tháng 8 năm 1884.

Do mới 13 tuổi, dĩ nhiên vua Hàm Nghi chưa thể nào có được ý thức đầy đủ về thù nhà, nợ nước; cũng như chưa hiểu hết được vai trò của một vị hoàng đế trong bối cảnh đất nước bị ngoại bang xâm lược và lăm le đặt nền thống trị trên toàn quốc. Nhưng cuộc tấn công quân Pháp ở kinh thành Huế của quân đội triều Nguyễn rạng ngày 5 tháng 7 năm 1885 đã đưa đẩy vua Hàm Nghi bước vào cuộc đấu tranh chung của dân tộc, khi kinh đô Huế thất thủ vào tay quân Pháp.



Đường lên eo Lập Cập, xưa gọi là eo Lèn hay eo Ải (Ảnh 2004)

Nơi quân vua Hàm Nghi phục kích đánh quân Pháp những năm 1885-1886²

Rời kinh đô Huế, đoàn ngự giá của vua Hàm Nghi ra hành cung Quảng Trị, rồi lên thành Tân Sở phát dụ Cần Vương vào ngày 13 tháng 7 năm 1885. Từ đó cho đến khi vượt qua Lào để ra Sơn phòng Hà Tĩnh, và nhất là giai đoạn đứng chân ở miền núi Quảng Bình từ cuối tháng 10 năm 1885, vua Hàm Nghi đã chịu nhiều khổ ải vì phải luồn lách giữa núi rừng hiểm trở, giữa thời tiết cực kỳ khắc nghiệt, giữa muôn vàn thiếu thốn, bệnh tật, đói khát và tính mạng luôn bị đe doạ.



Sáng ngày 25 tháng 11 năm 1888, quân Pháp đưa vua Hàm Nghi về Lăng Cô để đi tàu vào Sài Gòn. Đến ngày 13 tháng 12 năm 1888, vua Hàm Nghi bị đưa xuống tàu mang tên Biên Hoà để vượt đại dương đi đày sang Bắc Phi.



Sau nhiều ngày lênh đênh trên biển, chiều ngày 13 tháng 1 năm 1889, Hàm Nghi đến thủ đô Alger của Algérie, lúc sắp bước qua tuổi 18. Lúc đầu, Hàm Nghi tạm trú tại Tòa nhiếp chính (L'Hôtel de la Régence), sau đó chuyển về biệt thự rừng thông (Villa des Pins) ở El Biar, cách Alger 5km.

Suốt gần một năm đầu, Hàm Nghi nhất định không chịu học hay nói tiếng Pháp và vẫn dùng khăn lượt, áo dài theo nếp cũ; mọi việc giao thiệp đều qua thông ngôn. Về sau, nhận thấy người Pháp ở Algérie thân thiện, khác với người Pháp ở Việt Nam, nên từ tháng 11 năm 1889, Hàm Nghi bắt đầu học tiếng Pháp, có thể nói và viết tiếng Pháp rất sành. Hàm Nghi cũng giao du với những trí thức Pháp và học thêm cả hội họa để vẽ tranh.

Năm 1904, Hàm Nghi kết hôn với bà Marcelle Laloe (1884-1974), con gái của Chánh án Tòa Thượng thẩm Alger và có ba người con là công chúa Như Mai (1905-1999), công chúa Như Lý/Luân (1908-2005) và hoàng tử Minh Đức (1910-1990). Ngày 14 tháng 1 năm 1944, Hàm Nghi qua đời tại Alger vì bị ung thư dạ dày, mang theo nỗi hờn vong quốc do chưa thấy được ngày độc lập của dân tộc⁶.