Mét sè nhËn xÐt vÒ §Æc ®iÓm ng÷ nghÜa
cña thµnh ng÷ tiÕng NhËt
TS. Ng« Minh Thñy
Thµnh ng÷ lµ nh÷ng côm tõ cè ®Þnh cã h×nh th¸i cÊu tróc lµ côm tõ hoÆc côm chñ- vÞ, cã tÝnh t¸i hiÖn trong lêi nãi, cã chøc n¨ng ®Þnh danh vµ cã ý nghÜa hoµn chØnh, mang tÝnh vÝ von, Èn dô, bãng bÈy. §ã lµ mét trong nh÷ng ®¬n vÞ ng«n ng÷ c¬ b¶n trong hÖ thèng c¸c ®¬n vÞ ng«n ng÷, ®ãng vai trß quan träng trong mäi ng«n ng÷ trªn thÕ giíi nãi chung vµ trong tiÕng NhËt nãi riªng. TrongtiÕng NhËt, c¸c nhµ NhËt ng÷ häc sö dông rÊt nhiÒu tªn gäi kh¸c nhau ®Ó chØ thµnh ng÷, vÝ dô nh kanyoo ku (慣用句-“qu¸n dông có”), kanyoo go (慣用語-“qu¸n dông ng÷”), seiku (成句-“thµnh có”), kaku gen (格言-“c¸ch ng«n”), kotowaza (諺-“tôc ng÷”, trong ®ã tªn gäi kanyoo ku ( 慣用句-“qu¸n dông có”) ®îc dïng phæ biÕn h¬n c¶. Trong bµi viÕt nµy, trªn c¬ së kh¶o s¸t 2001 thµnh ng÷ tiÕng NhËt th«ng dông trong cuèn tõ ®iÓn "2001日本語慣用句・英語の慣用句” (“2001 thµnh ng÷ NhËt- Anh”, Akkiyama Nobuo, Akiyama Carol, 1996), chóng t«i ®a ra mét sè nhËn xÐt vÒ ®Æc ®iÓm ng÷ nghÜa cña thµnh ng÷ tiÐng NhËt.
1. TÝnh h×nh ¶nh- Èn dô cña thµnh ng÷ tiÕng NhËt
XÐt ®Æc trng c¬ b¶n cña thµnh ng÷ lµ hÇu hÕt c¸c trêng hîp ng÷ nghÜa toµn thÓ cña thµnh ng÷ kh«ng ph¶i lµ tæng hßa ng÷ nghÜa cña c¸c yÕu tè céng l¹i th× sÏ thÊy r»ng phÇn lín thµnh ng÷ tiÕng NhËt lµ nh÷ng tËp hîp tõ cè ®Þnh cã nghÜa Èn dô. Nãi cô thÓ h¬n, trong phÇn lín c¸c trêng hîp, chÝnh b¶n th©n mçi thµnh ng÷ lµ mét tËp hîp tõ víi nghÜa Èn dô, trong ®ã nghÜa næi trªn bÒ mÆt chØ lµ h×nh thøc thÓ hiÖn, hay cã thÓ gäi lµ yÕu tè ®îc dïng ®Ó so s¸nh, cßn nghÜa Èn (tøc lµ nghÜa ë tÇng bËc thø hai) míi chÝnh lµ nghÜa thùc sù cña thµnh ng÷, vµ ®ã chÝnh lµ yÕu tè ®îc so s¸nh. VÝ dô, c¸c thµnh ng÷ 穴が開くほどみる- ana ga aku hodo miru (= “nh×n ®Õn møc c¸i lç nøt ra” = nh×n ch»m ch»m ), 掃いて捨てるほどある- haitesuteru hodo aru (= “(cã) ®Õn møc quÐt ®æ ®i”= rÊt nhiÒu), 猫の額ほど- neko no hitai hodo (= “nh c¸i tr¸n mÌo”= rÊt hÑp) ®Òu mang nghÜa Èn dô. C¸c nghÜa næi trªn “bÒ mÆt” cña thµnh ng÷ (“nh×n ®Õn møc c¸i lç nøt ra”, “cã ®Õn møc quÐt ®æ ®i”, “nh c¸i tr¸n mÌo”) chØ lµ nh÷ng yÕu tè ®îc dïng ®Ó so s¸nh hay nh÷ng yÕu tè gióp ngêi ta liªn tëng ®Õn mét ®iÒu kh¸c, vµ “®iÒu kh¸c” ®ã chÝnh lµ nghÜa thùc sù cña thµnh ng÷ (nghÜa thùc sù cña c¸c thµnh ng÷ nµy lµ “nh×n ch»m ch»m”, “(cã) rÊt nhiÒu”). Nh÷ng thµnh ng÷ mang tÝnh trùc dô (thµnh ng÷ mang tÝnh so s¸nh hiÖn) trong tiÕng NhËt kh«ng nhiÒu. Trong sè 2001 thµnh ng÷ ®îc kh¶o s¸t, chØ cã 1 trêng hîp.
Nh×n tõ ph¹m trï ®îc ph¶n ¸nh trong nghÜa gèc cña c¸c yÕu tè biÓu trng trong phÐp Èn dô cña thµnh ng÷, cã thÓ thÊy nghÜa cña thµnh ng÷ ®îc x©y dùng tõ sù liªn tëng dùa trªn c¸c yÕu tè nh hiÖn tîng tù nhiªn, ®éng vËt, ho¹t ®éng cña ®éng vËt, thùc vËt, ngêi, ho¹t ®éng cña con ngêi, vËt thÓ nh©n t¹o v.v.. Cã nghÜa lµ, nh÷ng yÕu tè thuéc thÕ giíi tù nhiªn vµ thÕ giíi con ngêi ®Òu cã thÓ trë thµnh yÕu tè biÓu trng ®Ó dùa vµo ®ã ngêi ta t¹o nªn nghÜa Èn dô cña thµnh ng÷. VÝ dô, 雨露をしのぐ生活-ame tsuyu wo shinogu seikatsu (= “cuéc sèng chÞu ®ùng ma vµ s¬ng” = cuéc sèng vÊt v¶, nghÌo nµn”), 猫またぎ- neko matagi (= “sù bíc qua cña con mÌo”= con c¸ ¬n), 水を得た魚- mizu wo eta sakana (= “con c¸ gÆp níc”= gÆp thêi c¬, ë trong ®iÒu kiÖn thuËn lîi), 木で鼻をくくるような- ki de hana wo kukuru yoo na (= “nh lµ cä mòi b»ng c¸i c©y”= céc lèc, côt lñn); 寝た子を起こす- neta ko wo okosu (= “®¸nh thøc ®øa trÎ ®ang ngñ”= khuÊy ®éng l¹i nh÷ng vÊn ®Ò ®· yªn ¾ng), 雨はれて傘を忘れる- ame harete kasa wo wasureru (“ma t¹nh th× quªn «”= khi qua khã kh¨n th× quªn hÕt nh÷ng ¬n huÖ mµ m×nh ®· nhËn ®îc tríc ®ã= vong ©n béi nghÜa/ khái vßng cong ®u«i ”).
2. C¬ chÕ h×nh thµnh nghÜa cña thµnh ng÷ tiÕng NhËt
Nh×n tõ c¬ chÕ h×nh thµnh nghÜa, thµnh ng÷ tiÕng NhËt ®îc chia thµnh c¸c nhãm nh sau:
1) Thµnh ng÷ ®îc h×nh thµnh tõ nh÷ng côm tõ tù do th«ng thêng, nhng ®îc hiÓu theo nghÜa Èn dô. Trong trêng hîp nµy, nghÜa gèc cña c¸c thµnh tè cÊu t¹o vÉn ®îc b¶o lu. VÝ dô: 油を売る- abura wo uru= “b¸n dÇu”= nãi chuyÖn tÇm phµo, t¸n gÉu; 臍を噛む- hozo wo kamu= “c¾n rèn”= hèi hËn; 足を洗う- ashi wo arau= “röa ch©n”= tõ bá, kh«ng tham gia n÷a; 頭が痛い- atama ga itai= “®au ®Çu”= lo l¾ng, suy nghÜ nhiÒu; 手を切る- te wo kiru= “c¾t tay”= ®o¹n tuyÖt; 手を出す- te wo dasu= “®a tay ra”= tham gia/ dïng vò lùc/ ¨n c¾p; 手を引く- te wo hiku= “kÐo tay”= tho¸t ra khái nh÷ng viÖc mµ m×nh bÞ dô dç tham gia/ ®o¹n tuyÖt quan hÖ; 顔に泥を塗る- kawo ni doro wo nuru= “tr¸t bïn vµo mÆt”= b«i nhä, lµm hæ thÑn= b«i gio tr¸t trÊu vµo mÆt
2) Thµnh ng÷ ®îc h×nh thµnh tõ nh÷ng kÕt hîp tõ ®Æc biÖt trong ®ã nghÜa gèc cña c¸c thµnh tè cÊu t¹o hÇu nh ®· bÞ mÊt ®i hoÆc kh«ng x¸c lËp ®îc. Trong trênghîp nµy, ngêi ta khã x¸c ®Þnh ®îc mét c¸ch chÝnh x¸c nghÜa cña tõng yÕu tè trong thµnh ng÷, mµ chØ cã thÓ hiÓu ®îc nghÜa cña c¶ thµnh ng÷ ®ã nh mét khèi v÷ng ch¾c. VÝ dô: 馬が合う- uma ga au= “ngùa hîp”= hîp nhau; 胡坐をかく- agura wo kaku= “ ngåi khoanh ch©n”=ung dung; 穴があったら入りたい- ana ga attara hairitai= “nÕu cã lç th× muèn chui xuèng”= xÊu hæ; 道草を食う- michi kusa wo kuu= “¨n cá trªn ®êng”= lµm viÖc ngoµi dù kiÕn; 大きな顔をする- ookina kao wo suru= “lµm khu«n mÆt to”= tr¬ trÏn; 顔を立てる - kao wo tateru= “dùng mÆt lªn”= kiªu h·nh; 心に留める- kokoro ni tomeru= “lu l¹i trong tim”= ®îc coi träng, ghi nhí ; 腹が立つ- hara ga tatsu= “bông dùng lªn”= tøc giËn.
3) NghÜa cña thµnh ng÷ ®îc h×nh thµnh dùa vµo c¸c yÕu tè mang tÝnh v¨n hãa
Trong nhãm thµnh ng÷ cã nghÜa ®îc h×nh thµnh tõ c¸c yÕu tè mang tÝnh v¨n hãa, ®Çu tiªn ph¶i nãi ®Õn c¸c thµnh ng÷ mµ ng÷ nghÜa cña nã ®îc h×nh thµnh dùa theo ý nghÜa cña c¸c ®éng t¸c, cö chØ cña ngêi NhËt. VÝ dô, c¸c thµnh ng÷ 頭が上がらない (atama ga agaranai= “®Çu kh«ng ngÈng lªn”=chÞu ¬n ), 頭が下がる(atama ga sagaru= “®Çu cói xuèng”= b¸i phôc)、頭が低い (atama ga hikui= “®Çu thÊp”= khiªm tèn、鼻が高い (hana ga takai= “mòi cao”= tù m·n, tù kiªu)、兜を脱ぐ(kabuto wo nugu= “th¸o mò s¾t”= chÞu thua) , 眉を潜める(mayu wo hisomeru= “lµm hÑp l«ng mµy”= khã chÞu) lµ c¸c thµnh ng÷ cã ng÷ nghÜa liªn quan ®Õn ý nghÜa cña c¸c cö chØ, ®iÖu bé cña ngêi NhËt.
Mét nhãm thµnh ng÷ kh¸c còng liªn quan ®Õn yÕu tè v¨n hãa, nhng l¹i cã ng÷ nghÜa b¾t nguån tõ c¸c phong tôc, tËp qu¸n cña ngêi NhËt. Ch¼ng h¹n, do ngêi NhËt cã tôc lÖ lµ trÎ con míi sinh ®îc ®¸nh dÊu b»ng mét chÊm xanh ë m«ng, nªn xuÊt hiÖn thµnh ng÷ 尻が青い(shiri ga aoi = “m«ng xanh”) víi ý nghÜa lµ ng©y th¬, non nít. Thµnh ng÷ 六日の菖蒲 (muika no ayame / muika no shoobu= “l¸ bå hoµng vµo ngµy mång 6”) liªn quan ®Õn phong tôc ngµy lÔ trÎ em (tríc ®©y lµ ngµy lÔ cña c¸c bÐ trai) ë NhËt: Vµo ngµy 5-5, ngêi ta tæ chøc ngµy lÔ cho c¸c bÐ trai, vµ l¸ bå hoµng lµ mét trong nh÷ng vËt dông cÇn thiÕt ®Ó lµm lÔ cÇu xin søc kháe cho c¸c em. ChÝnh v× vËy, khi sang ngµy mång 6 th× l¸ bå hoµng kh«ng cßn gi¸ trÞ n÷a, vµ thµnh ng÷ nµy cã nghÜa lµ “muén, kh«ng cã gi¸ trÞ g× n÷a”. T¬ng tù nh vËy, thµnh ng÷ 十日の菊- tooka no kiku (“hoa cóc ngµy mång 10”) còng víi ý nghÜa nh trªn, ®îc h×nh thµnh tõ phong tôc lµ vµo ngµy lÔ héi hoa cóc (ngµy 9 th¸ng 9 hµng n¨m) hoa cóc lµ mét thø kh«ng thÓ thiÕu ®îc. Thµnh ng÷ 油を売る- abura wo uru (= “b¸n dÇu”= nãi chuyÖn phiÕm) liªn quan ®Õn mét tËp qu¸n sinh ho¹t cña ngêi NhËt: vµo thêi Edo, cã nh÷ng ngêi ®i b¸n dÇu ch¶i tãc cho c¸c cung n÷ trong triÒu. Khi b¸n dÇu, ngêi ta thêng nãi chuyÖn rÊt l©u. ChÝnh v× vËy, côm tõ trªn trë thµnh thµnh ng÷ víi nghÜa: nãi chuyÖn phiÕm, bu«n chuyÖn.
Còng cã mét sè thµnh ng÷ b¾t nguån tõ c¸c tÝch cæ, truyÖn d©n gian hoÆc c¸c truyÒn thuyÕt, vÝ dô: いつぼうの争い- itsuboo no arasoi (= “trËn ®Êu gi÷a con giÏ giun vµ con trai”= ®¸nh nhau ®Ó ch¼ng thu ®îc lîi léc g× mµ l¹i ®Ó cho ngêi thø ba thu lîi) b¾t nguån tõ tÝch cæ kÓ chuyÖn con chim giÏ giun vµ con trai m¶i mª ®¸nh nhau, cuèi cïng c¶ hai ®Òu bÞ ng «ng b¾t mÊt; thµnh ng÷ 海千山千- umi sen yama sen (= “biÓn mét ngh×n nói mét ngh×n”= ngêi tõng tr¶i, hiÓu râ sù ®êi) b¾t nguån tõ tÝch cæ cho r»ng con t«m sèng ë biÓn 1 ngh×n n¨m vµ sèng ë nói 1 ngh×n n¨m th× sÏ trë thµnh con rång).
4) NghÜa cña thµnh ng÷ h×nh thµnh tõ nghÜa cña thµnh ng÷ tiÕng H¸n
Thµnh ng÷ gèc H¸n chiÕm mét vÞ trÝ t¬ng ®èi quan träng trong thµnh ng÷ tiÕng NhËt, bëi v×, còng gièng nh ViÖt Nam, NhËt B¶n ®· cã thêi kú chÞu ¶nh hëng s©u s¾c cña v¨n hãa H¸n nãi chung vµ tiÕng H¸n nãi riªng. NÕu nh suèt thêi kú B¾c thuéc tiÕng H¸n ®· chi phèi x· héi ViÖt Nam, th× ë NhËt, tõ khi ch÷ H¸n b¾t ®Çu ®îc giíi thiÖu vµo NhËt B¶n (kho¶ng thÕ kû thø I) vµ trë thµnh phæ biÕn (thÕ kû thø V) cho ®Õn nhiÒu thÕ kû sau, thËm chÝ cho ®Õn khi ngêi NhËt ®· s¸ng t¹o ra ch÷ viÕt cña hä lµ ch÷ kana, ch÷ H¸n vÉn ®ãng mét vai trß quan träng trong x· héi NhËt B¶n, ®Æc biÖt lµ trong c¸c s¸ng t¸c v¨n häc. Nh÷ng t¸c phÈm v¨n häc cæ ®iÓn cña Trung Hoa nh Kinh Thi, Sö ký T M· Thiªn, LÔ kØ, H¸n Th, T¶ truyÖn, Ngôy Th, Tam Quèc ChÝ ®îc phæ biÕn réng r·i ë NhËt B¶n, nhÊt lµ trong tÇng líp quý téc- nh÷ng ngêi ®· cã mét thêi ®ãng vai trß cùc kú quan träng trong sù ph¸t triÓn ng«n ng÷ NhËt B¶n. ChÝnh v× vËy, trong tiÕng NhËt, ngêi ta thÊy mét lo¹t nh÷ng thµnh ng÷ gèc H¸n cã nguån gèc tõ nh÷ng t¸c phÈm kinh ®iÓn nµy, nh 一日三秋ichi jitsu san shyuu (“nhÊt nhËt tam thu”= ba thu dän l¹i, Kinh thi), 九死一生kyuu shi ni ishyoo (“cöu tö nhÊt sinh”, H¸n th). Ngoµi nh÷ng thµnh ng÷ gèc H¸n cã nguån gèc tõ c¸c t¸c phÈm kinh ®iÓn, trong tiÕng NhËt cã thÓ dÔ dµng t×m thÊy rÊt nhiÒu thµnh ng÷ gèc H¸n th«ng dông kh¸c, nh 羊頭狗肉 yootoo kuniku (= “®Çu dª thÞt chã”= treo ®Çu dª b¸n thÞt chã), 一石二鳥- isseki ni choo (= “nhÊt th¹ch nhÞ ®iÓu”= “mét hßn ®¸ hai con chim”= mét mòi tªn tróng hai ®Ých/ mét c«ng ®«i viÖc), 竜頭蛇尾 - ryuutoo dabi (= “long ®Çu xµ vÜ”= “®Çu rång ®u«i r¾n”= ®Çu voi ®u«i chuét). Nh×n chung, c¸c thµnh ng÷ gèc H¸n trong tiÕng NhËt vÉn gi÷ nguyªn ®îc ng÷ nghÜa gèc cña chóng trong tiÕng H¸n. Tuy nhiªn, do ®· ®îc ®a vµo tiÕng NhËt c¸ch ®©y mét thêi gian rÊt dµi, mµ x· héi cña con ngêi th× cã “thiªn biÕn v¹n hãa”, mÆt kh¸c, do t©m lý con ngêi, hoµn c¶nh x· héi kh¸c nhau t¹o cho ngêi ta nh÷ng c¸ch lý gi¶i, vËn dông ng«n ng÷ kh¸c nhau nªn kh«ng ph¶i tÊt c¶ c¸c thµnh ng÷ gèc H¸n nµy ®Òu gi÷ nguyªn mét c¸ch chÝnh x¸c ng÷ nghÜa (hay c¸c nÐt nghÜa) ban ®Çu cña chóng. Cã mét sè thµnh ng÷ gèc H¸n trong tiÕng NhËt ®· cã sù thay ®æi vÒ nghÜa, hoÆc cã thªm mét sè nÐt nghÜa míi so víi ý nghÜa ban ®Çu.
3. Ng÷ nghÜa cña thµnh ng÷ tiÕng NhËt nh×n tõ trêng nghÜa cña toµn thÓ thµnh ng÷
Thµnh ng÷ lµ nh÷ng ®¬n vÞ ng«n ng÷ mang ®Ëm dÊu Ên cña v¨n hãa d©n téc. Nãi c¸ch kh¸c, thµnh ng÷ ph¶n ¸nh mét c¸ch s©u s¾c cuéc sèng cña con ngêi ë tõng d©n téc. ChÝnh v× vËy, cã thÓ thÊy r»ng nghÜa cña thµnh ng÷ liªn quan ®Õn mäi mÆt cña ®êi sèng con ngêi, trong ®ã chñ yÕu lµ vÒ: 1) b¶n th©n con ngêi, bao gåm c¸c ®Æc ®iÓm vÒ h×nh d¸ng (vÝ dô: 猫背- nekoze= “lng mÌo”= gï lng t«m, 目もあや- me mo aya= “m¾t còng cã hoa v¨n”= rÊt ®Ñp), tÝnh c¸ch (vÝ dô: 頭が低い- atamaga hikui= “®Çu thÊp”= khiªm tèn, 肝が大きい- kimo ga ookii= “gan to”= cøng cái, gan gãc, 心臓が弱いshizoo ga yowai= “tim yÕu”= nhót nh¸t, rôt rÌ); tr¹ng th¸i t©m lý (vÝ dô: 腹が大きい- hara ga ookii= “bông to”= tèt bông, réng lîng, 腹が黒い- hara ga kuroi= “bông ®en”= ®éc ¸c, xÊu xa; 羊のような- hitsuji no yoo na = “nh con cõu”= hiÒn lµnh); c¸c hµnh ®éng, cö chØ (vÝ dô: 口がすべる- kuchi ga suberu= “trît måm”= lì måm); 2) cuéc sèng sinh ho¹t cña con ngêi (vÝ dô: 茨の道をたどる- ibara no michi wo tadoru= “®i theo mét con ®êng ch«ng gai”= cã mét cuéc sèng kh¾c nghiÖt); 3) c¸c quan hÖ x· héi (vÝ dô:犬猿の仲- kenen no naka= “t×nh b¹n cña chã vµ khØ”= mèi quan hÖ bÊt ®ång/ kh«ng ®oµn kÕt= nh chã víi mÌo, 血を分ける- chi wo wakeru = “chia m¸u”= cïng huyÕt thèng, 気があう- ki ga au= “khÝ hîp”= hîp ý/ hßa hîp víi nhau, 五輪五常 - go rin go jyoo = “ngò lu©n ngò thêng”= 5 ®iÒu vÒ lu©n lý vµ 5 ®iÒu vÒ lÏ thêng- nh÷ng tiªu chuÈn vÒ ®èi nh©n xö thÕ); 4) lao ®éng s¶n xuÊt (vÝ dô, 五風十雨- go fuu jyuu u = “ngò phong thËp vò”= “n¨m giã mêi ma”= n¨m ngµy th× cã mét lÇn giã thæi, mêi ngµy th× cã mét lÇn ma= sù ®iÒu hßa, thanh b×nh cña thêi tiÕt ®èi víi nhµ n«ng, 首がつながる- kubi ga tsunagaru= “cæ vÉn cßn liÒn”= vÉn gi÷ ®îc c«ng viÖc; 首が飛ぶ- kubi ga tobu= “cæ bay mÊt”= mÊt viÖc/ bÞ sa th¶i); 5) chiÕn tranh (vÝ dô:千軍万馬- sen gun ban ba= “thiªn qu©n v¹n m·”= nhiÒu qu©n lÝnh, ®éi qu©n hïng hËu).
Con ngêi tån t¹i trong x· héi, kh«ng chØ cã mèi quan hÖ víi c¸c yÕu tè mang tÝnh x· héi, mµ cßn cã mèi quan hÖ chÆt chÏ víi thÕ giíi tù nhiªn xung quanh, gåm cã thÕ giíi ®éng vËt, thÕ giíi thùc vËt, c¸c yÕu tè/ hiÖn tîng tù nhiªn nh s«ng, nói, trêi, m©y, ma, giã v.v. Bëi vËy, ®iÒu ch¾c ch¾n lµ còng cã nh÷ng thµnh ng÷ nãi vÒ thÕ giíi tù nhiªn. Tuy nhiªn, trong t liÖu 2001 thµnh ng÷ tiÕng NhËt mµ chóng t«i kh¶o s¸t, nhãm thµnh ng÷ nµy kh«ng ®¸ng kÓ (chØ cã 3 thµnh ng÷ nãi vÒ thÕ giíi tù nhiªn, 狐の嫁入り- kitsune no yomeiri= “®¸m cíi cña c¸o”= ma bãng m©y; いわし雲- iwashi gumo= “®¸m m©y h×nh c¸ Xacdin”= ®¸m m©y tr¾ng vµ b«ng; 風死す- kaze shisu= “giã chÕt”= trêi mïa hÌ nãng bøc kh«ng cã mét ngän giã nµo), mÆc dï nh÷ng tõ chØ c¸c yÕu tè thuéc thÕ giíi tù nhiªn xuÊt hiÖn rÊt nhiÒu trong c¸c thµnh ng÷ ®îc kh¶o s¸t.
XÐt tõ ph¬ng diÖn tØ lÖ ph©n bè nghÜa cña toµn thÓ thµnh ng÷ theo c¸c trêng nghÜa trªn, cã thÓ thÊy trong tiÕng NhËt thµnh ng÷ tËp trung chñ yÕu vµo nhãm thµnh ng÷ nãi vÒ b¶n th©n con ngêi (gåm ®Æc ®iÓm bªn ngoµi, tÝnh c¸ch, tr¹ng th¸i t©m lý, c¸ch ®èi nh©n xö thÕ, c¸c hµnh ®éng cö chØ). Sè lîng thµnh ng÷ vÒ chiÕn tranh hoÆc liªn quan ®Õn chiÕn tranh (vÝ dô nh thµnh ng÷ 千軍万馬-sen gun ban ba= “thiªn qu©n v¹n m·”) kh«ng nhiÒu, chñ yÕu lµ nh÷ng thµnh ng÷ gèc H¸n. Trong c¸c thµnh ng÷ ®îc kh¶o s¸t, tØ lÖ ph©n bè cña thµnh ng÷ tiÕng NhËt xÐt tõ ph¬ng diÖn trêng nghÜa cña toµn thÓ thµnh ng÷ ®îc thÓ hiÖn nh trong b¶ng 1 díi ®©y.
B¶ng 1.
TØ lÖ ph©n bè cña thµnh ng÷ tiÕng NhËt xÐt tõ gãc ®é trêng nghÜa cña toµn thÓ thµnh ng÷
TT
|
Nhãm thµnh ng÷
|
Sè lîng
|
TØ lÖ
|
|
Thµnh ng÷ vÒ thÕ giíi con ngêi
|
|
Thµnh ng÷ nãi vÒ b¶n th©n con ngêi (®Æc ®iÓm vÒ h×nh d¸ng, tÝnh c¸ch, tr¹ng th¸i t©m lý, trÝ tuÖ vµ t duy v.v.)
|
1697
|
84,8 %
|
|
Thµnh ng÷ nãi vÒ cuéc sèng sinh ho¹t cña con ngêi (¨n , mÆc, ë, ®i l¹i, v.v.)
|
258
|
12,8 %
|
|
Thµnh ng÷ nãi vÒ c¸c quan hÖ x· héi
|
57
|
2,8 %
|
|
Thµnh ng÷ nãi vÒ lao ®éng s¶n xuÊt
|
38
|
1,89 %
|
|
Thµnh ng÷ nãi vÒ chiÕn tranh
|
11
|
0,54 %
|
|
C¸c thµnh ng÷ kh¸c
|
55
|
2,74 %
|
Tæng sè
|
1998
|
99,86 %
|
|
Thµnh ng÷ vÒ thÕ giíi tù nhiªn
|
|
3
|
0,14 %
|
Tæng sè
|
2001
|
~ 100 %
|
4. Ng÷ nghÜa cña thµnh ng÷ tiÕng NhËt nh×n tõ trêng nghÜa cña yÕu tè cÊu t¹o
XÐt theo trêng tõ vùng, vèn tõ trong ng«n ng÷ nµo còng cã thÓ chia thµnh hai nhãm lín lµ tõ chØ nh÷ng yÕu tè thuéc thÕ giíi tù nhiªn vµ tõ chØ nh÷ng yÕu tè thuéc thÕ giíi con ngêi. Mçi nhãm tõ nªu trªn l¹i cã thÓ chia thµnh c¸c nhãm nhá kh¸c nhau. Ch¼ng h¹n, nhãm tõ chØ c¸c yÕu tè thuéc thÕ giíi tù nhiªn cã thÓ chia thµnh c¸c nhãm lµ 1) tõ chØ con vËt; 2) tõ chØ thùc vËt; 3) tõ chØ c¸c yÕu tè/ hiÖn tîng thiªn nhiªn; 4) tõ chØ mµu s¾c; 5) tõ chØ con sè; nhãm tõ chØ c¸c yÕu tè thuéc thÕ giíi con ngêi cã thÓ chia thµnh c¸c nhãm lµ 1) tõ chØ bé phËn c¬ thÓ (gåm bé phËn c¬ thÓ cña con ngêi vµ cña c¸c nh©n vËt huyÒn tho¹i nh tiªn, bôt, phËt, thÇn, th¸nh); 2) tõ chØ c¸c ho¹t ®éng vµ t duy cña con ngêi vµ 3) tõ chØ b¶n th©n con ngêi v.v.
XÐt tõ trêng nghÜa cña c¸c yÕu tè cÊu t¹o thµnh ng÷, cã thÓ chia thµnh ng÷ tiÕng NhËt thµnh c¸c nhãm nh trªn. B¶ng 2 díi ®©y thÓ hiÖn tØ lÖ ph©n bè cña c¸c nhãm thµnh ng÷ tiÕng NhËt xÐt theo trêng nghÜa cña yÕu tè cÊu t¹o.
B¶ng 2.
TØ lÖ ph©n bè cña thµnh ng÷ tiÕng NhËt xÐt tõ gãc ®é trêng nghÜa cña yÕu tè cÊu t¹o thµnh ng÷
TT
|
Nhãm thµnh ng÷
|
Sè lîng
|
TØ lÖ
|
|
Thµnh ng÷ cã tõ chØ c¸c yÕu tè thuéc thÕ giíi con ngêi
|
|
Thµnh ng÷ cã tõ chØ bé phËn c¬ thÓ con ngêi
|
687
|
34,33 %
|
|
Thµnh ng÷ cã tõ chØ t duy vµ c¸c ho¹t ®éng cña con ngêi
|
137
|
6,85 %
|
|
Thµnh ng÷ cã tõ chØ b¶n th©n con ngêi (con ngêi hiÖn thùc vµ c¸c nh©n vËt huyÒn tho¹i)
|
84
|
4,19 %
|
|
C¸c thµnh ng÷ kh¸c
|
68
|
3,39 %
|
Tæng sè
|
976
|
~48,76%
|
|
Thµnh ng÷ cã tõ chØ c¸c yÕu tè thuéc thÕ giíi tù nhiªn
|
|
Thµnh ng÷ cã tõ chØ con vËt
|
276
|
13,79 %
|
|
Thµnh ng÷ cã tõ chØ thùc vËt
|
172
|
8,59 %
|
|
Thµnh ng÷ cã tõ chØ con sè
|
185
|
9,25 %
|
|
Thµnh ng÷ cã tõ chØ c¸c yÕu tè/ hiÖn tîng tù nhiªn
|
168
|
8,39 %
|
|
Thµnh ng÷ cã tõ chØ mµu s¾c
|
143
|
7,15 %
|
|
C¸c thµnh ng÷ kh¸c
|
81
|
4,05 %
|
Tæng sè
|
1025
|
~51,21 %
|
Tæng sè
|
2001
|
~ 100%
|
Nh trong b¶ng 2 thÓ hiÖn, xÐt tõ gãc ®é trêng nghÜa cña yÕu tè cÊu t¹o, c¸c nhãm chñ yÕu vµ chiÕm tØ lÖ cao trong thµnh ng÷ tiÕng NhËt gåm:1) thµnh ng÷ cã tõ chØ bé phËn c¬ thÓ (vÝ dô, 頭が固いatama ga katai= “®Çu cøng”= bíng bØnh; 目くそ鼻くそを笑う- mekuso hanakuso wo warau= “dö m¾t cêi dö mòi”= chª bai ngêi kh¸c khi chÝnh m×nh còng nh vËy= chã chª mÌo l¾m l«ng); 2) thµnh ng÷ cã tõ chØ con vËt (vÝ dô, 馬の耳に念仏uma no mimi ni nenbutsu= “niÖm phËt vµo tai ngùa”= ®µn gÈy tai tr©u; 馬が合うuma ga au= “ngùa hîp= hîp gu, hîp c¹; 雀の涙suzume no namida= “níc m¾t chim sΔ= rÊt Ýt/ tµi s¶n nghÌo); 3) thµnh ng÷ cã tõ chØ con sè (vÝ dô, 一線を画すissen wo kakusu= “v¹ch mét ®êng th¼ng”= lµm cho kh¸c víi nh÷ng c¸i kh¸c; 八方美人happoo bijin= “ngêi ®Ñp cña 8 ph¬ng”= ngêi cè g¾ng lµm ®Ñp lßng tÊt c¶ mäi ngêi); 4) thµnh ng÷ cã tõ chØ thùc vËt (vÝ dô, 死に花を咲かせるshi ni hana wo sakaeru= “lµm cho hoa në trong c¸i chÕt”= chÕt mét c¸ch vinh quang; 高嶺の花takane no hana = “b«ng hoa trªn ®Ønh nói cao”= nh÷ng ®iÒu kh«ng víi tíi ®îc; 泥中の蓮deichyuu no hasu= “hoa sen trong ®Çm lÇy”= nh÷ng ngêi mÆc dï ë trong hoµn c¶nh, m«i trêng xÊu xa nhng vÉn trong s¸ng, tinh kh«i); 5) thµnh ng÷ cã tõ chØ c¸c yÕu tè/ hiÖn tîng tù nhiªn (vÝ dô, 明日は明日の風が吹く- ashita wa ashita no kaze ga fuku= “ngµy mai th× cã giã cña ngµy mai thæi”= chuyÖn cña ngµy mai th× ngµy mai míi biÕt ®îc; 馬の耳に風- uma no mimi ni kaze= “giã vµo tai ngùa”= ®iÒu v« Ých= níc ®æ ®Çu vÞt; 墨と雪- sumi to yuki= “mùc vµ tuyÕt”= tr¸i ngîc nhau= nh mÆt tr¨ng víi mÆt trêi; 雨はれて笠を忘れる- ame harete kasa wo wasureru= “hÕt ma lµ quªn «”= võa qua khái khã kh¨n ®· quªn ¬n cña ngêi gióp ®ì m×nh); 6) thµnh ng÷ cã tõ chØ mµu s¾c (vÝ dô, 色を失うiro wo ushinau= “mÊt mµu”= thÊt s¾c; 色をつけるiro wo tsukeru= “phÕt mµu vµo”= u ¸i/ u ®·i; 黒字kuroji = lç/ 赤字akaji= l·i). Díi ®©y lµ mét sè ®Æc ®iÓm cña mçi nhãm thµnh ng÷ nµy,
1) Thµnh ng÷ cã tõ chØ bé phËn c¬ thÓ
Nhãm thµnh ng÷ sö dông tõ chØ bé phËn c¬ thÓ cã tØ lÖ xuÊt hiÖn cao nhÊt trong thµnh ng÷ tiÕng NhËt. Theo kh¶o s¸t cña chóng t«i, trong thµnh ng÷ tiÕng NhËt cã 60 tõ chØ bé phËn c¬ thÓ ®îc sö dông vµ mét ®Æc ®iÓm rÊt kh¸c so víi thµnh ng÷ tiÕng ViÖt thuéc nhãm nµy lµ c¸c tõ chØ bé phËn ®îc coi lµ “tôc tÜu” hÇu nh kh«ng xÊut hiÖn. Ngêi NhËt lùa chän vµ sö dông c¸c bé phËn c¬ thÓ trong thµnh ng÷ dùa vµo 4 yÕu tè sau: 1) Chøc n¨ng cña bé phËn c¬ thÓ; 2) §Æc ®iÓm cña bé phËn c¬ thÓ; 3) Phong tôc, tËp qu¸n v¨n hãa liªn quan ®Õn bé phËn c¬ thÓ; 4) H×nh dung hay quan niÖm cña con ngêi vÒ ®Æc ®iÓm cña bé phËn c¬ thÓ. VÝ dô, dùa vµo yÕu tè chøc n¨ng cña bé phËn c¬ thÓ, cã thÓ thÊy rÊt nhiÒu thµnh ng÷ liªn quan ®Õn chøc n¨ng cña ®Çu, vÝ dô nh “®Çu tèt” (頭がいいatama ga ii=th«ng minh), “®Çu cøng” (頭が固いatama ga katai=bíng bØnh), “®Çu mÒm” (頭が柔らかいatama ga yawarakai= dÔ b¶o), “®Çu ®Çn ®én” (頭が鈍いatama ga nibui= ngu ®Çn), “®Çu cò” (頭が古いatama ga furui=b¶o thñ). T¬ng tù nh vËy, tai lµ c¬ quan thÝnh gi¸c, nªn rÊt nhiÒu trêng hîp tai ®îc dïng ®Ó thÓ hiÖn nh÷ng hµnh ®éng, sù viÖc liªn quan ®Õn viÖc nghe hoÆc nghe thÊy, vÝ dô: “tai sím” (耳が早いmimi ga hayai= thÝnh tai); “cho vµo tai” (耳に入れるmimi ni ireru = th«ng b¸o, nãi cho nghe); “nghiªng tai/ híng tai ®Õn” (耳が傾けるmimi ga katamukeru = l¾ng nghe). Ph©n tÝch sù ph©n bè vÒ nghÜa cña c¸c thµnh ng÷ cã tõ chØ bé phËn c¬ thÓ trong thµnh ng÷ tiÕng NhËt cho thÊy nhãm thµnh ng÷ nµy ®îc dïng ®Ó thÓ hiÖn c¸c ng÷ nghÜa kh¸c nhau, nh hµnh ®éng cña con ngêi liªn quan ®Õn chøc n¨ng cña bé phËn c¬ thÓ ®ã, th¸i ®é, tr¹ng th¸i t×nh c¶m cña con ngêi, nhËn thøc, hiÓu biÕt cña con ngêi, ®Æc ®iÓm, ®Æc trng cña con ngêi hay sù vËt hiÖn tîng. Trong ®ã, chiÕm tØ lÖ cao nhÊt lµ nh÷ng thµnh ng÷ nãi vÒ th¸i ®é, tr¹ng th¸i t×nh c¶m cña con ngêi.
2) Thµnh ng÷ cã tõ chØ con vËt
XÐt tõ gãc ®é tõ chØ con vËt ®îc dïng trong thµnh ng÷ cho thÊy ngêi NhËt cã xu híng dïng trong thµnh ng÷ nh÷ng tõ chØ nh÷ng con vËt gÇn gòi víi m×nh. Sè lîng tõ chØ con vËt ®îc dïng trong thµnh ng÷ tiÕng NhËt lµ 74 tõ. Nh÷ng tõ chØ con vËt ®îc dïng nhiÒu nhÊt trong thµnh ng÷ tiÕng NhËt lµ c¸, chã, mÌo, ngùa, thá, s©u/ bä, bß, chuét. Cã thÓ gÆp rÊt nhiÒu thµnh ng÷ cã sö dông tõ c¸ nh 水を得た魚 mizu wo eta sakana (= “con c¸ cã níc”=ngêi ë trong hoµn c¶nh thuËn lîi, phï hîp víi m×nh), 水を離れた魚mizu wo hanareta sakana (= “con c¸ rêi níc”= ngêi ë trong hoµn c¶nh kh«ng thuËn lîi, kh«ng phï hîp víi m×nh), 猫に鰹節nekoni katsuyo bushi (= “®a c¸ tïng kh« cho mÌo”= göi trøng cho ¸c/ ®Ó mì tríc miÖng mÌo) , 俎板の鯉manaita no koi (=“con c¸ chÐp trªn thít”= c¸ n»m trªn thít). Con chã vµ con mÌo còng rÊt quen thuéc vµ quan träng ®èi víi ngêi d©n NhËt nªn chã vµ mÌo ®øng thø hai vµ thø ba xÐt theo tØ lÖ sö dông trong thµnh ng÷ cña c¸c tõ chØ con vËt: 犬畜生- inu chikushoo (=“®Þa ngôc chã”= kiÕp chã); 飼う犬に手を噛まれる- kaiinu ni te wo kamareru (=“bÞ con chã mµ m×nh nu«i c¾n vµo tay”= bÞ ph¶n béi), 犬猿の仲- kenen no naka (“t×nh b¹n cña chã vµ khØ”= mèi quan hÖ bÊt hßa= nh chã víi mÌo); 猫に小判- neko ni koban (=“®ång tiÒn vµng cho mÌo”= phÝ ph¹ng, kh«ng ®óng chç= ®µn gÈy tai tr©u, chã mÆc v¸y lÜnh); 猫の手も借りたい- neko no te mo karitai (=“muèn mîn c¶ tay mÌo”= rÊt bËn), 猫の額のよう- ne ko no hitai no yoo (“nh tr¸n mÌo”= rÊt hÑp).
3) Thµnh ng÷ cã tõ chØ con sè
C¸c tõ chØ con sè ®îc sö dông trong thµnh ng÷ tiÕng NhËt lµ nh÷ng tõ chØ c¸c con sè tù nhiªn 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8, 9, 10, 36, 50, 99, 100, 180, 300, 800, 1000, 10000 vµ c¸c tõ chØ sè lîng lµ b¸n (半- han= mét nöa) vµ lìng (両- ryoo= hai). VÝ dô: 一身同体isshin dootai (“nhÊt t©m ®ång thÓ”= hîp nhau, hiÓu nhau, th©n thiÕt);万世一系mansei ikkei (“v¹n thÕ nhÊt hÖ” = mét thÓ chÕ duy nhÊt ®îc liªn tôc duy tr× trong nhiÒu n¨m, thêng nãi vÒ c¸c gia ®×nh Hoµng téc); 八方美人 - happoo bijin (“b¸t ph¬ng mü nh©n= ngêi cè g¾ng lµm ®Ñp lßng tÊt c¶ mäi ngêi); 千客万来 senkyaku banrai (“thiªn kh¸ch v¹n lai” = rÊt nhiÒu kh¸ch ®Õn th¨m); 一口両舌ikkoo ryoozetsu (= “nhÊt khÈu lìng thiÖt= “mét måm hai lìi”= nãi lóc thÕ nµy lóc thÕ kh¸c, kh«ng nhÊt qu¸n, nãi n¨ng kh«ng thËt
Trong thµnh ng÷ tiÕng NhËt, c¸c con sè biÓu thÞ c¸c ý nghÜa kh¸c nhau, vµ thêng lµ cã mét vµi ý nghÜa nµo ®ã ®· trë thµnh gÇn nh lµ quy íc, ch¼ng h¹n nhÊt th× thêng biÓu thÞ sè Ýt, sù ®ång nhÊt, c¸i toµn bé, mêi (thËp), tr¨m, ngh×n, v¹n th× biÓu thÞ sè nhiÒu, vÝ dô: 千軍万馬sen gun ban ba = “thiªn qu©n v¹n m·”= nhiÒu qu©n lÝnh, ph¬ng tiÖn chiÕn ®Êu), 一朝一夕- icchoo isseki (“mét sím mét chiÒu”= trong mét thêi gian ng¾n). Tuy vËy, còng cã nh÷ng con sè mµ tïy vµo tõng hoµn c¶nh hoÆc tuú vµo tõng con sè mµ nã kÕt hîp khi dïng trong thµnh ng÷, ý nghÜa cña chóng thay ®æi, ch¼ng h¹n con sè 3 (tam) trong thµnh ng÷ 三日天下- mikka tenka (“thiªn h¹ ba ngµy”) biÓu thÞ sè Ýt, nhng trong trêng hîp thµnh ng÷ 再三再四saisan saishi (“t¸i tam t¸i tø”) th× l¹i biÓu thÞ sè nhiÒu.
4) Thµnh ng÷ cã tõ chØ thùc vËt
Thµnh ng÷ cã tõ chØ thùc vËt còng chiÕm mét sè lîng ®¸ng kÓ trong thµnh ng÷ tiÕng NhËt. Mét thiªn nhiªn phong phó víi mu«n vµn c©y cèi ®· ®Ó dÊu Ên kh¸ ®Ëm nÐt trong thµnh ng÷ tiÕng NhËt. B¶n th©n nguêi NhËt rÊt yªu thiªn nhiªn, nghÖ thuËt c¾m hoa ikebana, nghÖ thuËt trång c©y c¶nh bonsai chÝnh lµ mét nÐt ®Æc trng vÒ lßng yªu c©y cá cña ngêi NhËt. Trong c¸c lo¹i c©y cèi, hoa, l¸, hoa (花-hana)lµ yÕu tè hay ®îc dïng nhÊt, vµ thêng biÓu trng cho c¸i ®Ñp. Cã thÓ thÊy rÊt nhiÒu thµnh ng÷ liªn quan ®Õn hoa: 話に花が咲いているhanashi ni hana ga saiteiru (= “hoa në trong cuéc nãi chuyÖn”= nãi chuyÖn r«m r¶); 旗と散るhana to chiru (= “r¬i cïng víi hoa”= chÕt trÎ); 花を咲かせるhana wo sakaseru (=“lµm hoa në”= thµnh c«ng); 花を持たせるhana wo motaseru (= “cho cÇm hoa” = lµm cho ngêi kh¸c h·nh diÖn).
Bªn c¹nh hoa, c©y (木- ki) còng ®îc dïng nhiÒu trong thµnh ng÷ tiÕng NhËt, vµ tîng trng cho sù sinh s«i n¶y në, søc m¹nh, sù phån thÞnh v.v.. VÝ dô: 金のなる木- kane no naru ki (= “c¸i c©y trë thµnh tiÒn”= nguån sinh lêi mét c¸ch dÔ dµng/ mét vËt mµ sö dông theo c¸ch nµo còng cho rÊt nhiÒu tiÒn); 生木を裂く- nama ki wo saku (= “b¨m n¸t mét c©y ®ang sèng”= chia rÏ ®«i vî chång hoÆc ®«i nam n÷ ®ang rÊt yªu nhau).
Kh«ng chØ lµ c©y nãi chung, mµ tõ chØ tõng bé phËn cña c©y còng ®îc dïng nhiÒu trong thµnh ng÷: 枝葉末節 shiyoomassetsu (= “nh¸nh cuèi cïng cña cµnh l¸”= nh÷ng phÇn ngoµi lÒ ch¸n ng¾t, kh«ng liªn quan g× ®Õn träng t©m c¶); 根が生えるne ga haeru (= “rÔ mäc ra”= ë l©u, ngåi l©u ë mét vÞ trÝ nµo ®ã); 根掘り葉掘りnehori hahori (= “rÔ bÞ bíi lªn, l¸ bÞ bíi lªn”= mäi thø, kÓ c¶ nh÷ng thø nhá nhÊt); 根も葉もないne mo ha mo nai (= “c¶ rÔ c¶ l¸ ®Òu kh«ng cã”= kh«ng cã c¨n cø) ; 蓮っ葉hasuppa (= “l¸ sen”= ngêi con g¸i cã phÈm h¹nh xÊu).
Ngoµi c¸c tõ chØ thùc vËt nªu trªn, trong thµnh ng÷ tiÕng NhËt cßn xuÊt hiÖn mét sè tõ kh¸c, nh bôi rËm ( 藪- yabu), khoai (芋- imo), d©y khoai lang (芋づる- imo duru), qu¶ bÝ (瓜- uri), h¹t dÎ (栗- kuri), c©y ngu bµng (ごぼう- goboo), h¹t kª (粟awa), cá (草- kusa). VÝ dô: 藪の医者=yabu no isha (= “b¸c sü bôi rËm”= b¸c sü kÐm cái= “lang b¨m”) ; 藪の棒yabu no boo (= “c¸i gËy nh« lªn tõ bôi rËm”= ®iÒu ®ét ngét); 芋づる式にimo duru shiki ni (= “theo kiÓu d©y khoai lang”= nhiÒu thø cã quan hÖ m¾t xÝch víi nhau, lÊy ®îc c¸i nµy sÏ lÊy ®îc nh÷ng c¸i kh¸c); 芋を洗うように- imo wo arau yoo ni (= “nh röa khoai”= rÊt nhiÒu, rÊt ®«ng); 瓜二つ- uri futatsu (= “qu¶ bÝ c¾t lµm ®«i”= rÊt gièng nhau); 火中の栗を拾う- kachuu no kuri wo hirou (= “nhÆt h¹t dÎ trong löa”= lµm nh÷ng ®iÒu nguy hiÓm cho m×nh ®Ó mang lîi Ých cho ngêi kh¸c); ごぼう抜き- goboo nuki (= “kÐo c©y ngu bµng”= lÊy tõng c¸i mét ra, kÐo tõng ngêi mét ra); 濡れ手で粟nure te de awa (= “h¹t kª bèc b»ng tay ít”= lîi Ých cã ®îc mét c¸ch dÔ dµng, kh«ng hÒ mÊt c«ng søc); nashi no tsubute (= “nÐm viªn ®¸ nhá vµo qu¶ lª”= ch¼ng cã ®éng tÜnh g×); 草木も靡くkusaki mo nabiku (= “c©y cá còng lay ®éng”= cã søc m¹nh vò b·o); 草葉の陰 kusaba no kage (= “bãng cña l¸ cá”= thÕ giíi bªn kia= suèi vµng);道草を食う- michi kusa wo kuu (= ¨n cá trªn ®êng= lµm mét viÖc ngoµi kÕ ho¹ch).
5) Thµnh ng÷ cã tõ chØ c¸c yÕu tè, hiÖn tîng tù nhiªn
Nh÷ng tõ chØ yÕu tè, hiÖn tîng tù nhiªn nh trêi, biÓn, nói, rõng, s«ng, níc, m©y, ma, giã, s¬ng, sÊm sÐt ... còng ®îc sö dông trong thµnh ng÷ tiÕng NhËt kh¸ nhiÒu. VÝ dô, 上の空- uwa no sora (= “bÇu trêi trªn cao”= l¬ ®·ng, kh«ng tËp trung= trªn chÝn tÇng m©y); 海を山にする- umi wo yama ni suru (= “lµm biÓn thµnh nói”= lµm mét c«ng viÖc qu¸ khã hoÆc kh«ng thÓ thµnh hiÖn thùc ®îc); 海も見えぬに船用意-umi mo mienu ni fune yooi (= “chuÈn bÞ thuyÒn khi vÉn cha nh×n thÊy biÕn”= lµm/ chuÈn bÞ tríc mét ®iÒu g× ®ã); 犬の川端歩き- inu no kawa hashi aruki (“con chã ®i ®Õn ®Çu s«ng”= lµm mét viÖc mµ kh«ng thÓ ®Õn ®Ých ®îc); 魚と水- sakana to mizu (= “c¸ vµ níc”= hai yÕu tè cã mèi quan hÖ g¾n bã, kh«ng thÓ thiÕu nhau); 雲霧となる- kumo kiri to naru (= “trë thµnh m©y vµ s¬ng mï”= chÕt vµ tan thµnh m©y khãi); 空知らぬ雨sora shiranu ame (=“trËn ma mµ trêi kh«ng biÕt”=níc m¾t); 雷が落ちる- kaminari ga ochiru (“sÊm sÐt ®æ xuèng”= gµo thÐt)
Trong c¸c tõ chØ yÕu tè tù nhiªn ®îc dïng trong thµnh ng÷ tiÕng NhËt, trêi thêng biÓu trng cho nh÷ng g× xa x«i, kh«ng thùc tÕ (vÝ dô: 足を空に- ashi wo sora ni= “ch©n ®Ó trªn trêi”= ë trong t©m tr¹ng thÊp thám, håi hép, kh«ng b×nh th¶n); giã biÓu trng cho søc m¹nh hoÆc nh÷ng g× kh«ng râ rµng, vÝ dô: 風にそよぐ葦kaze ni soyogu ashi (= “c©y lau xµo x¹c tríc giã”= kh«ng cã chÝnh kiÕn, bÞ cuèn theo quyÒn lùc hoÆc dßng ch¶y cña x· héi);風の前の塵- kaze no mae no chiri (= “h¹t bôi tríc giã”= th©n phËn bÐ nhá, yÕu ®uèi tríc mét søc m¹nh to lín hoÆc trong t×nh tr¹ng nguy hiÓm).
6) Thµnh ng÷ cã tõ chØ mµu s¾c
Nãi ®Õn c¸c tõ chØ mµu s¾c ®îc sö dông trong thµnh ng÷ tiÕng NhËt, ®Çu tiªn ph¶i kÓ ®Õn tõ mµu (色iro) nãi chung. Cã thÓ gÆp rÊt nhiÒu thµnh ng÷ cã sö dông tõ mµu, vÝ dô: 色男- iro otoko (“ngêi ®µn «ng mµu s¾c”= ngêi ®µn «ng ®Ñp/ ngêi yªu); 色女- iro onna (“ngêi phô n÷ mµu s¾c”= ngêi phô n÷ gîi c¶m/ ngêi phô n÷ ®a t×nh/ ngêi yªu). Ngoµi tõ mµu (色iro), nh÷ng tõ chØ mµu s¾c chñ yÕu ®îc sö dông trong thµnh ng÷ tiÕng NhËt lµ ®á (赤- aka, vÝ dô: 赤くなるakaku naru= “®á lªn/ trë nªn ®á”= ®á mÆt v× xÊu hæ), tr¾ng (白- shiro, vÝ dô: 紺屋の白袴kooya no shirobakama= “c¸i quÇn tr¾ng cña ngêi thî nhuém”= chuyÖn ngêi cã chuyªn m«n nhng l¹i kh«ng sö dông chuyªn m«n ®ã cho b¶n th©n m×nh); xanh (青い- aoi, vÝ dô:青くなるaoku naru= “trë nªn xanh/ thµnh mµu xanh”= mÆt t¸i ®i v× lo l¾ng, sî h·i hoÆc c¨ng th¼ng); ®en (黒星kuro boshi= “ng«i sao ®en”= thua cuéc); vµng (黄色/黄色いkiiro/ kiiroi , vÝ dô: 黄色い声-kiiroi koe = “giäng mµu vµng”= giäng the thÐ/ giäng kim). Ngoµi ra, cßn mét sè mµu kh¸c nh mµu bä hung (玉虫色-tamamushi iro= “mµu cña con bä hung”= sù m¬ hå, kh«ng râ rµng); mµu hoa hång (ばら色- barairo = “mµu hoa hång”= s¸ng sña).
Trong thµnh ng÷ tiÕng NhËt, mçi mµu s¾c cã mét ý nghÜa biÓu trng kh¸c nhau, vÝ dô mµu ®á thêng biÓu trng cho sù nguy hiÓm (赤信号- aka shingo= “®Ìn ®á”= nguy hiÓm/ b¸o ®éng; 赤字- akaji= “ch÷ ®á”= thua lç), mµu xanh thÓ hiÖn sù non nít, cha thuÇn thôc, cha chÝn muåi, ng©y th¬ (尻が青い- shiri ga aoi= “m«ng xanh”= ng©y th¬, non nít; 青臭い- aokusai= “mïi xanh”= Êu trÜ; 青田買い-aotagai = “mua c¸nh ®ång cßn xanh”= tuyÓn dông nh©n viªn khi cßn lµ sinh viªn; 青二才- ao nisai = “hai tuæi xanh”= cßn non nít, cha cã kinh nghiÖm).
Trªn ®©y chóng t«i ®· giíi thiÖu mét c¸ch tãm t¾t nh÷ng ®Æc ®iÓm chÝnh vÒ ng÷ nghÜa cña thµnh ng÷ tiÕng NhËt tõ 4 ph¬ng diÖn lµ 1) tÝnh h×nh ¶nh- Èn dô cña thµnh ng÷ tiÕng NhËt, 2) c¬ chÕ h×nh thµnh nghÜa cña thµnh ng÷ tiÕng NhËt, 3) ng÷ nghÜa cña thµnh ng÷ tiÕng NhËt nh×n tõ trêng nghÜa cña toµn thÓ thµnh ng÷ vµ 4) ng÷ nghÜa cña thµnh ng÷ tiÕng NhËt nh×n tõ trêng nghÜa cña yÕu tè cÊu t¹o. Thµnh ng÷ nãi chung vµ ng÷ nghÜa cña thµnh ng÷ nãi riªng lµ mét ®Ò tµi réng. §Ó cã mét bøc tranh toµn c¶nh kh¾c häa ®îc mét c¸ch s©u s¾c vµ chi tiÕt c¸c ®Æc trng vÒ ng÷ nghÜa cña thµnh ng÷ tiÕng NhËt, cÇn mét sù nghiªn cøu c«ng phu vµ toµn diÖn h¬n. Chóng t«i hi väng r»ng ®ã sÏ lµ nh÷ng vÊn ®Ò ®îc gi¶i quyÕt trong c¸c c«ng tr×nh nghiªn cøu tiÕp theo.
Tµi liÖu tham kh¶o
NguyÔn ThÞ BÝch Hµ (1997), MÊy nÐt kh¸i qu¸t vÒ vèn tõ tiÕng NhËt hiÖn ®¹i- nguån gèc- ®Æc ®iÓm cÊu t¹o, B¸o c¸o khoa häc t¹i héi th¶o “Nghiªn cøu so s¸nh ®èi chiÕu c¸c ng«n ng÷’, §¹i häc KHXH vµ NV, §HQG Hµ Néi.
Hoµng V¨n Hµnh (2004) Thµnh ng÷ häc tiÕng ViÖt, NXB Khoa häc X· héi, Hµ Néi.
NguyÔn Xu©n Hoµ (1981), “Thö bµn vÒ quan niÖm x¸c ®Þnh ®¬n vÞ thµnh ng÷ trong tiÕng ViÖt” // Gi÷ g×n sù trong s¸ng cña tiÕng ViÖt vÒ mÆt tõ ng÷, NXB Khoa häc x· héi, Hµ Néi.
NguyÔn V¨n Khang (1994), “B×nh diÖn v¨n ho¸, x· héi - ng«n ng÷ häc cña c¸c thµnh ng÷ gèc H¸n trong tiÕng ViÖt” // V¨n ho¸ d©n gian, (1).
NguyÔn V¨n Khang (chñ biªn), Hoµng Anh Thi, Lª Thanh Kim (2000), Tõ ®iÓn NhËt- ViÖt: C¸c tõ H¸n trong tiÕng NhËt, NXB ThÕ giíi, Hµ Néi.
TrÇn S¬n (1995), Kh¶o s¸t líp tõ H¸n- NhËt th«ng dông (cã ®èi chiÕu víi H¸n- ViÖt), LuËn ¸n phã tiÕn sü ng÷ v¨n, §¹i häc KHXH vµ NV, §¹i häc QG Hµ Néi.
NguyÔn ThÞ T©n (2003), Thµnh ng÷ gèc H¸n trong tiÕng ViÖt, LuËn ¸n tiÕn sü, ViÖn Ng«n ng÷ häc, Hµ Néi.
NguyÔn ThÞ ViÖt Thanh (2000), “VÒ mét sè ph¬ng thøc cÊu t¹o tõ ghÐp trong tiÕng NhËt”// Kû yÕu Héi th¶o quèc tÕ ng«n ng÷ häc Pan- Seatisc, Thµnh phè Hå ChÝ Minh.
Ng« Minh Thñy (2004), “Mét sè vÊn ®Ò vÒ thµnh ng÷ vµ thµnh ng÷ häc tiÕng NhËt”// Ng«n ng÷ (4).
Ng« Minh Thñy (2006 ), §Æc ®iÓm cña thµnh ng÷ tiÕng NhËt (trong sù liªn hÖ víi thµnh ng÷ tiÕng ViÖt), LuËn ¸n tiÕn sÜ, ViÖn Ng«n ng÷ häc, Hµ Néi.
TrÇn ThÞ Chung Toµn (2003), “H×nh vÞ trong tiÕng NhËt”// Ng«n ng÷ (1).
Akiyama Nobuo, Akiyama Carol (1996), 『2001日本語慣用句・英語慣用句』Baron`s Educational Series, New York. Akiyama Nobuo, Akiyama Carol (1996), 2001 thµnh ng÷ NhËt- Anh, Baron`s Educational Series, New York.
秋元美晴(2002)『よくわかる語彙』アルク.
Akimoto Miharu (2002), Tõ vùng häc, Aruku.
国広哲弥(1985)「慣用句論」『言語学』1号 .
Kunihiro Tetsuya (1985), “Lý luËn vÒ thµnh ng÷”// Ng«n ng÷ häc (1)
宮地裕(1977)「慣用句解説」『慣用句の意味と用法』、明治書院.
Miyaji Yutaka (1982) “Gi¶i thÝch vÒ kh¸i niÖm thµnh ng÷”// ý nghÜa vµ c¸ch sö dông cña thµnh ng÷, Meiji Shoin.
村木新次郎(1985)、「慣用句・機能動詞結語・自由な結語」『言語学』1号. Muraki Shinjiroo (1985). “Thµnh ng÷, côm ®éng tõ chøc n¨ng vµ côm tõ tù do” // Ng«n ng÷ häc (1).
Chia sẻ với bạn bè của bạn: |