MỤc lục error: Reference source not found danh mục các bảng biểU 3 danh mục các hình 4

Các làng nghề truyền thống ở Việt Nam đã và đang có nhiều đóng góp cho GDP của đất nước nói chung và đối với nền kinh tế nông thôn nói riêng. Nhiều làng nghề truyền thống hiện nay đã được khôi phục, đầu tư phát triển với quy mô và kỹ thuật cao hơn, hàng hóa không những phục vụ nhu cầu trong nước mà còn cho xuất khẩu với giá trị lớn.

Tuy nhiên, một trong những thách thức đang đặt ra đối với các làng nghề là vấn đề môi trường và sức khỏe của người lao động, của cộng đồng dân cư đang bị ảnh hưởng nghiêm trọng từ hoạt động sản xuất của các làng nghề.

Những năm gần đây, vấn đề này đang thu hút sự quan tâm của Nhà nước cũng như các nhà khoa học nhằm tìm ra các giải pháp hữu hiệu cho sự phát triển bền vững các làng nghề. Đã có nhiều làng nghề thay đổi phương thức sản xuất cũng như quản lý môi trường và thu được hiệu quả đáng kể. Song, đối với không ít làng nghề, sản xuất vẫn đang tăng về quy mô, còn môi trường ngày càng ô nhiễm trầm trọng.

Dương Liễu là một trong những vùng trọng điểm CBNSTP của Hà Nội. Song, hiện tại khu vực này đang bị ô nhiễm môi trường nghiêm trọng do các hoạt động sản xuất CBNSTP, đặc biệt là ô nhiễm nguồn nước thải và rác thải. Các giải pháp đã áp dụng cho Dương Liễu chưa giúp cải thiện được tình hình do lượng thải ngày càng lớn.

Bởi vậy học viên đã chọn đề tài: “Đánh giá hiện trạng ô nhiễm môi trường phục vụ phát triển bền vững làng nghề chế biến thực phẩm Dương Liễu, huyện Hoài Đức, thành phố Hà Nội” làm đề tài cho luận văn tốt nghiệp.

- Thu thập, xử lý và phân tích các tài liệu về các đặc điểm cơ bản về tự nhiên cũng như kinh tế xã hội của địa bàn nghiên cứu. Tìm hiểu cụ thể hiện trạng sản xuất của làng nghề và xác định các nhân tố ảnh hưởng tới môi trường làng nghề.

- Tiến hành lấy mẫu và phân tích các mẫu nước, khí và rác tại làng nghề và lập bảng kết quả.

- Phân tích, đánh giá hiện trạng ô nhiễm môi trường (nước thải, rác thải) làm cơ sở đề xuất các giải pháp bảo vệ, cải thiện môi trường theo hướng phát triển bền vững.

- Xác định được thực trạng ô nhiễm môi trường làng nghề Dương Liễu: Đề tài không chỉ xác định cụ thể nguồn gây ô nhiễm và đánh giá hiện trạng ô nhiễm môi trường làng mà còn phân chia các mức độ ô nhiễm khác nhau trên không gian của làng nghề hiện nay. Đó là cơ sở quan trọng giúp ích cho việc thực hiện các giải pháp giảm thiểu ô nhiễm.

- Đề xuất một số giải pháp nhằm cải thiện và bảo vệ môi trường của làng nghề, gồm:

+ Giải pháp quy hoạch không gian sản xuất gắn với bảo vệ môi trường: Với hai hình thức đó là quy hoạch tập trung và quy hoạch phân tán. Định hướng những đối tượng nào nên đưa vào khu sản xuất tập trung và ổn định lại những hộ sản xuất phân tán cho phù hợp.

+ Đề xuất các giải pháp thu gom và xử lý rác thải, nước thải.

+ Chú trọng giải pháp nâng cao năng lực quản lý môi trường gắn với sự tham gia của cộng đồng trên cơ sở tìm hiểu rõ về hiện trạng sản xuất, hiện trạng môi trường của khu vực và thu thập một số ý kiến của cộng đồng.

+ Một số giải pháp khác: Đổi mới kỹ thuật, công nghệ…

5. Ý nghĩa khoa học và thực tiễn của đề tài

- Các kết quả nghiên cứu của đề tài về điều kiện tự nhiên, kinh tế xã hội, hiện trạng xản xuất, hiện trạng ô nhiễm môi trường của làng nghề và một số giải pháp đề xuất là tài liệu tham khảo có giá trị cho công tác quản lý môi trường của làng nghề Dương Liễu.

- Việc nghiên cứu lý luận và gắn với thực tiễn của vùng nhằm hướng tới những giải pháp mang tính khả thi sẽ có những ý nghĩa đáng kể cho định hướng quy hoạch làng nghề nhằm bảo vệ môi trường.

- Qua đề tài này, học viên sẽ tích lũy được thêm nhiều kiến thức cũng như các bài học kinh nghiệm có liên quan đến việc đánh giá tác động môi trường, xác định mức độ ô nhiễm môi trường, quy hoạch bảo vệ môi trường, kiến thức về làng nghề cũng như các phương pháp nghiên cứu khoa học…

Nội dung chính của luận văn gồm 3 chương:

Trên thế giới, từ những năm đầu của thế kỷ XX cũng có một số công trình nghiên cứu có liên quan đến làng nghề như: “Nhà máy làng xã” của Bành Tử (1922); “Mô hình sản xuất làng xã” và “Xã hội hóa làng thủ công” của N.H.Noace (1928). Năm 1964, tổ chức WCCI (World crafts council International – Hội đồng Quốc tế về nghề thủ công thế giới) được thành lập, hoạt động phi lợi nhuận vì lợi ích chung của các quốc gia có nghề thủ công truyền thống. [Ngô Trà Mai, 2008]

Đối với các nước châu Á, sự phát triển kinh tế làng nghề truyền thống là giải pháp tích cực cho các vấn đề kinh tế xã hội nông thôn. Thực tế nhiều quốc gia trong khu vực có những kinh nghiệm hiệu quả trong phát triển làng nghề, điển hình là Trung Quốc, Nhật Bản, Hàn Quốc, Ấn Độ, Thái Lan. Trung Quốc sau thời kỳ cải cách mở cửa năm 1978, việc thành lập và duy trì Xí nghiệp Hương Trấn, tăng trưởng với tốc độ 20 – 30 % đã giải quyết được 12 triệu lao động dư thừa ở nông thôn. Hay Nhật Bản, với sự thành lập “Hiệp hội khôi phục và phát triển làng nghề truyền thống” là hạt nhân cho sự nghiệp khôi phục và phát triển ngành nghề có tính truyền thống dựa theo “Luật nghề truyền thống”…[Trần Minh Yến, 2003]

Đối với các làng nghề CBNSTP, ở các nước châu Á như Thái Lan, Malaysia, Trung Quốc…đã đặc biệt chú trọng tới các nghề chế biến tinh bột. Theo tác giả Jesuitas của Thái Lan (1996), việc sử dụng phương pháp xử lý hiếu khí bằng bể Acroten đối với nước thải chứa nhiều tinh bột thì lượng hữu cơ theo COD có thể giảm tới 70%.

Một số nước đã sử dụng bể Biogas, tận dụng bã thải trong sản xuất tinh bột để sản xuất khí sinh học, phục vụ cho các hoạt động khác (như chạy động cơ diezel). Theo các tác giả Thery và Dang (1979); sau này là Chen và Lee (1980), Trung Quốc đã sử dụng hơn 7 triệu bể lên men CH₄ , trong đó có khoảng 20.000 bể lớn tạo khí chạy động cơ điezel khí sinh học với khoảng 4.000.10⁶ m³ khí/năm [Nguyễn Thị Kim Thái, 2004].

Đặc biệt, “việc sử dụng cộng đồng như những nhà quản lý môi trường không chính thức và tính cộng đồng là công cụ bảo vệ môi trường đã được thực hiện thành công ở một số nước trong khu vực và thế giới bằng các hình thức khác nhau” [Đặng Đình Long, 2005]. Cũng theo Đặng Đình Long, các nghiên cứu của World Bank đã chứng minh rằng, “dựa trên sức ép của cộng đồng, cộng với việc tăng cường năng lực của các cơ quan quản lý môi trường có thể cải thiện được lượng phát thải tại các cơ sở gây ô nhiễm”.

Một số quốc gia đã thực hiện thành công cách quản lý này như: Côlômbia, Trung Quốc, Hàn Quốc, Philippin, Băng-la-đét, Malaysia, In-đô-nê-xia… với phương pháp cho điểm đơn giản để dân chúng nhận rõ cơ sở nào tuân thủ các tiêu chuẩn chống ô nhiễm của quốc gia và địa phương; cơ sở nào không tuân thủ. Trung Quốc đã cho phép tính các loại phí ô nhiễm dựa trên sự thảo luận của cộng đồng. Mức định giá phí ô nhiễm dựa trên mức độ ô nhiễm, mức dân cư phải hứng chịu hậu quả của ô nhiễm, mức thu nhập bình quân… Cùng với đó, chính phủ nước này cũng thường xuyên nâng cao năng lực của cộng đồng trong nhận thức và hành động giải quyết các vấn đề môi trường địa phương.

Ở In-đô-nê-xia, dưới áp lực của cộng đồng địa phương bằng việc phát đơn kiện các cơ sở sản xuất gây ô nhiễm, qua đó chính phủ và các cơ quan kiểm soát ô nhiễm làm trung gian đứng ra giải quyết, buộc các cơ sở gây ô nhiễm phải đền bù cho cộng đồng và có những giải pháp giảm thiểu ô nhiễm [Đặng Đình Long, 2005]…

Như vậy, cần thiết có sự phối hợp giữa Nhà nước, Xã hội dân sự và cộng đồng trong quản lý môi trường cũng như giải quyết xung đột môi trường. Đây là giải pháp mang tính bền vững cho sự phát triển của xã hội.

b. Việt Nam

Ở Việt Nam, vấn đề làng nghề được đề cập đến qua nhiều thời kỳ, với những khía cạnh và các mục đích khác nhau.

Và nhiều công trình khác của nhiều tác giả như: “Phát triển làng nghề truyền thống ở nông thôn Việt Nam trong thời kỳ Công nghiệp hóa, hiện đại hóa” [Trần Minh Yến, 2003], Làng Đại Bái – Gò đồng Bắc Ninh [Đỗ Thị Hào, 1987]; “Về hai làng nghề truyền thống Phú Bài và Hiền Lương” [Bùi Thị Tân, 1999]…

Nhìn chung các tác giả đã làm rõ về khái niệm, lịch sử phát triển, đặc điểm, thực trạng sản xuất và xu hướng phát triển của các làng nghề.

Cuốn sách “Làng nghề Việt Nam và môi trường”, [Đặng Kim Chi và nnk, 2005]: Đây là một công trình nghiên cứu tổng quát nhất về vấn đề làng nghề và thực trạng ô nhiễm môi trường các làng nghề hiện nay. Tác giả đã nêu rõ từ lịch sử phát triển, phân loại, các đặc điểm cơ bản làng nghề cũng như hiện trạng kinh tế, xã hội của các làng nghề Việt Nam hiện nay. Cùng với đó là hiện trạng môi trường các làng nghề (có phân loại cụ thể 5 nhóm ngành nghề chính). Qua đó cũng nêu rõ các tồn tại ảnh hưởng tới phát triển kinh tế và bảo vệ môi trường của làng nghề, nêu dự báo phát triển và mức độ ô nhiễm đến năm 2010, một số định hướng xây dựng chính sách đảm bảo phát triển làng nghề bền vững và đề xuất các giải pháp cải thiện môi trường cho từng loại hình làng nghề của Việt Nam.

Qua nghiên cứu của tác giả, "100% mẫu nước thải ở các làng nghề được khảo sát có thông số vượt tiêu chuẩn cho phép. Môi trường không khí bị ô nhiễm có tính cục bộ tại nơi trực tiếp sản xuất, nhất là ô nhiễm bụi vượt tiêu chuẩn cho phép (TCCP) và ô nhiễm do sử dụng nhiên liệu than củi. Tỷ lệ người dân làng nghề mắc bệnh cao hơn các làng thuần nông, thường gặp ở các bệnh về đường hô hấp, đau mắt, bệnh đường ruột, bệnh ngoài da. Nhiều dòng sông chảy qua các làng nghề hiện nay đang bị ô nhiễm nặng; nhiều ruộng lúa, cây trồng bị giảm năng suất do ô nhiễm không khí từ làng nghề".

Nghiên cứu của PGS.TS Đặng Kim Chi cùng các cộng sự tại 3 làng nghề Bắc Ninh cho thấy môi trường xung quanh các làng nghề đã bị ô nhiễm ngày càng trầm trọng. Tại làng nghề sản xuất giấy Dương Ổ (Phong Khê – Bắc Ninh): nồng độ CO cao hơn 5mg/l so với TCCP (28 – 36 mg/l). Bụi ở khu vực dân cư có nồng độ cao hơn TCCP từ 1,3 đến 3 lần. CO tại khu vực sản xuất cao gấp 2 lần TCCP, tiếng ồn cao hơn TCCP từ 3 – 10 dbA; tại làng nghề tái chế sắt thép Đa Hội: Không khí xung quanh khu vực hộ gia đình sản xuất cao lớn hơn TCCP 12 lần, tiếng ồn lớn hơn 28 lần TCCP, bụi hơn 6 lần, nhiệt độ lớn hơn nhiệt độ không khí từ 4 – 5 ⁰C; làng nghề tái chế nhựa Minh Khai: nồng độ bụi lớn hơn TCCP 1h và 24h là 1- 4 lần và 3 - 6 lần, nồng độ HCl cao hơn TCCP 1,6 lần. [Lê Đức Thọ, 2008]

Bên cạnh đó còn có rất nhiều các công trình nghiên cứu của các tác giả khác về tình trạng môi trường và sức khỏe tại các làng nghề:

Nghiên cứu về “Những vấn đề về sức khỏe và an toàn trong các làng nghề Việt Nam”, các tác giả Nguyễn Thị Hồng Tú, Nguyễn Thị Liên Hương, Lê Vân Trình (2005) đã nêu một số nét về lịch sử phát triển làng nghề Việt Nam. Môi trường và sức khoẻ người lao động. An toàn sản xuất làng nghề, các biện pháp phòng ngừa. Chăm sóc và nâng cao sức khoẻ cho người lao động làng nghề.

Cuốn “Nghiên cứu nguy cơ sức khoẻ ở các làng nghề tại một số tỉnh phía Bắc và giải pháp can thiệp” [Nguyễn Thị Liên Hương, 2006] cho thấy tình trạng sức khỏe các làng nghề phía Bắc đều trong tình trạng báo động. Tỷ lệ người lao động có phương tiện bảo hộ đạt TCVSLĐ thấp (22,5%); 100% các hộ sản xuất CBLT-TP nước thải không qua xử lý, đổ thẳng ra cống rãnh. Nồng độ các chất khí gây ô nhiễm trong môi trường (H₂S, NH₃…) có đến 3/5; 1/5 mẫu không đạt yêu cầu. Tỷ lệ người mắc bệnh hô hấp chiếm 34,7%, bệnh về da chiếm tới 37,3%...

Tại các làng nghề tái chế có mức độ ô nhiễm cao và mức độ ô nhiễm nghiêm trọng. Qua nghiên cứu của Phan Thúy Yến và các cộng sự tại làng nghề tái chế chì Đông Mai (Hưng Yên) cho thấy kết quả xét nghiệm đối với người lao động: ALA/niệu > 10mg/l chiếm tới 67%; những người có số lượng hồng cầu giảm chiếm 19,4%; những người mắc bệnh do nhiễm chì chiếm 67,7%. Hay đối với các làng nghề Bắc Ninh, điển hình như làng nghề Phong Khê, Phú Lâm có khoảng 50 xí nghiệp, với 70 phân xưởng sản xuất, khối lượng hàng hóa từ 18.000 đến 20.000 tấn sản phẩm/năm, nhưng đồng thời thải vào môi trường 1.200 đến 1.500 m³ nước thải/ngày với hàm lượng coliform lớn hơn TCCP hơn 100 lần. (nước thải có chứa chủ yếu là xút, thuốc thẩy, phèn kép, nhựa thông, phẩm màu). [Lê Đức Thọ, 2008]

Ngoài ra còn có nhiều nghiên cứu khác về các khu vực làng nghề địa phương như nghiên cứu về môi trường lao động một số các làng nghề Nam Định của Trần Văn Quang và các cộng sự (2001); Nghiên cứu về môi trường, sức khỏe làng nghề chế biến thuốc nam Thiết Trụ (Hưng Yên) của Đan Thị Lan Hương [Lê Đức Thọ, 2008]…

Những đề tài này nhìn chung đã giải quyết được vấn đề lý luận cơ bản về các làng nghề, hiện trạng và xu hướng phát triển, vấn đề ô nhiễm môi trường và một số giải pháp. Nhưng các đề tài đi sâu vào một làng nghề nào đó thì hầu như chưa nghiên cứu một cách toàn diện nhất. Mỗi khu vực làng nghề có những điều kiện và thực tế khác nhau cho sự phát triển và bảo tồn. Hơn nữa, mỗi khu vực bị ô nhiễm cũng có những nguồn gây ô nhiễm không giống nhau, vì vậy việc nghiên cứu cụ thể, chi tiết để có thể đánh giá toàn diện về tiềm năng, thực trạng cũng như xu hướng của các làng nghề có ý nghĩa quan trọng cả về khoa học và thực tiễn.

Tổng quát nhất có lẽ phải đề cập đến cuốn “Làng nghề Việt Nam và môi trường” của Đặng Kim Chi và các cộng sự. Dựa trên cơ sở đã nghiên cứu tổng quan về đặc điểm cũng như thực trạng sản xuất, hiện trạng môi trường các làng nghề, tác giả đã đi đến các giải pháp chung nhất cho từng loại hình làng nghề. Ở đây cũng đề cập đến việc định hướng xây dựng một số chính sách đảm bảo phát triển làng nghề bền vững (như các chính sách về hỗ trợ tài chính, chính sách về thị trường, về cơ sở hạ tầng, giáo dục môi trường…). Qua đó đề xuất các giải pháp, nhìn chung tập trung vào hai nhóm chính là giải pháp kỹ thuật và giải pháp quản lý nhằm giảm thiểu ô nhiễm môi trường cho các làng nghề. Các giải pháp này được đề cập cụ thể hơn trong “ĐTNC cơ sở khoa học và thực tiễn cho việc xây dựng các chính sách và biện pháp giải quyết vấn đề môi trường ở các làng nghề Việt Nam” (KC.08.09, 2005), cụ thể là các “Tài liệu hướng dẫn áp dụng các giải pháp cải thiện môi trường” cho các làng nghề nhựa; chế biến nông sản, thực phẩm; thủ công mỹ nghệ; dệt nhuộm.

Các nghiên cứu của Nguyễn Thị Liên Hương, Trần Minh Yến, Đặng Vân Trình… đã nêu trên đều có đề cập đến các giải pháp can thiệp.

Ngoài những giải pháp về kỹ thuật (sản xuất sạch hơn và sử dụng công nghệ xử lý chất thải) thì trong công tác quản lý môi trường, các nhà nghiên cứu hiện đang lưu ý đến một số giải pháp có tính khả thi và có hiệu quả trong điều kiện của Việt Nam hiện nay đó là giải pháp có sự tham gia của cộng đồng và phát triển làng nghề gắn với phát triển du lịch. Về khía cạnh này có một số nghiên cứu, bài viết điển hình như: “Sổ tay hướng dẫn xây dựng kế hoạch phát triển làng nghề sử dụng phương pháp có sự tham gia của cộng đồng” [Bùi Đình Toái, Nguyễn Thị Thu Quế, 2005]; “Môi trường làng nghề với việc phát triển du lịch bền vững” [Lê Hải, 2006]; “Phát triển bền vững du lịch làng nghề sinh thái – văn hóa” [Nguyễn Thị Anh Thu, 2005); Đặc biệt trong đó có nghiên cứu về “Tính cộng đồng và xung đột môi trường tại khu vực làng nghề ở đồng bằng sông Hồng, thực trạng và xu hướng biến đổi” [Đặng Đình Long, 2005]. Nghiên cứu đã đề cập đến tình trạng xung đột môi trường hiện nay tại các làng nghề Việt Nam, nhất là khu vực Đồng bằng sông Hồng. Các tác giả đã nêu cơ sở lý luận của việc nghiên cứu mối quan hệ giữa tính cộng đồng với xung đột môi trường tại khu vực nông thôn Đồng bằng sông Hồng và đã đi đến những kết luận khá rõ ràng có liên quan như: chất lượng môi trường tại các làng nghề hiện nay là rất xấu; nhận thức đối với việc bảo vệ môi trường của cộng đồng còn hạn chế; Tâm lý phổ biến của chính quyền và cộng đồng trước thực trạng ô nhiễm là sự trông chờ vào các cấp cao hơn, chưa có ý thức tự giác; mô hình ứng xử cơ bản của người dân đối với vấn đề môi trường là không biết làm gì và không có những hành vi cụ thể để bảo vệ môi trường….

Theo kết quả khảo sát của các tác giả tại 3 làng nghề điển hình thì tỷ lệ những ý kiến trông chờ sự giải quyết ô nhiễm vào Nhà nước chiếm tới 56,6%; giải pháp nâng cao nhận thức môi trường chiếm 14,8%; thông cảm và cùng người sản xuất xử lý ô nhiễm chỉ có 8,5%, đặc biệt ý kiến nếu không xử lý ô nhiễm thì ngừng sản xuất chỉ có 1,1% [Đặng Đình Long, 2005]. Qua đó cho thấy rằng ý thức của cộng đồng trong vấn đề phát triển kinh tế gắn với môi trường còn nhiều hạn chế, vấn đề xung đột môi trường có nguy cơ khá cao và phức tạp.

Việt Nam cũng đang có nhiều cố gắng trong việc tiếp thu kinh nghiệm của các nước đi trước trên thế giới và trong khu vực trong lĩnh vực quản lý môi trường. Đối với môi trường làng nghề, năm 2005 Bộ Tài nguyên và Môi trường phối hợp với Ngân hàng thế giới (WB) cùng với Bộ Môi trường Hàn Quốc tổ chức Hội thảo áp dụng kinh nghiệm Hàn Quốc trong quản lý môi trường các làng nghề truyền thống Việt Nam.

Tại hội thảo, các nhà nghiên cứu Việt Nam đã nêu rõ hiện trạng ô nhiễm môi trường làng nghề và giới thiệu nghiên cứu điển hình “Cải thiện môi trường làng nghề Vạn Phúc”. Các chuyên gia về môi trường của Hàn Quốc đã trao đổi về kinh nghiệm, định hướng quản lý môi trường nông thôn và giới thiệu công nghệ môi trường của Hàn Quốc. [www.isge.monre.gov.vn, 30/1/2005]

Hơn nữa, kể từ khi Hiệp hội làng nghề Việt Nam được thành lập (2005) cho đến nay đã có nhiều chương trình hoạt động cụ thể nhằm cải thiện về mặt chính sách, ủng hộ về nguồn vốn, nâng cao kinh nghiệm quản lý, mở rộng thị trường, tạo thương hiệu cho các sản phẩm, quan tâm đến vấn đề môi trường các làng nghề…, khuyến khích cho các làng nghề phát triển về nhiều mặt.

Hà Nội là một trong những tỉnh có hoạt động làng nghề phát triển điển hình ở khu vực đồng bằng sông Hồng. Sau khi mở rộng, Hà Nội có hoảng 1.275 làng nghề, trong đó có 226 làng nghề được UBND TP công nhận với các tiêu chí của làng nghề. Với vai trò và hiện trạng của các làng nghề như hiện nay, thành phố cũng như nhiều tác giả đã có những bài viết và các đề tài nghiên cứu về hoạt động làng nghề, về thực trạng sản xuất, những khó khăn hiện tại và xu hướng, kiến nghị… Ví dụ như: “Phát triển một số làng nghề truyền thống trong quá trình công nghiệp hóa, hiện đại hóa ở vùng ven thủ đô [Mai Thế Hởn, 1998]”; “Nghiên cứu xác lập cơ sở khoa học cho quy hoạch bảo vệ môi trường một số làng nghề tỉnh Hà Tây” [Ngô Trà Mai, 2008]. “Một số vấn đề bức xúc về môi trường làng nghề Hà Tây” [Phùng Thanh Vân, 2009]; “Bộ ba làng nghề bất lực trước ô nhiễm môi trường” [www.isge.monre.gov.vn , 8/2007]…

Đề tài nghiên cứu của Sở NN & PTNT Hà Nội về “Đánh giá thực trạng và đề xuất chính sách phát triển một số làng nghề nông thôn ngoại thành Hà Nội”: Đề cập đến những vấn đề có tính lý luận về ngành nghề và làng nghề ở nông thôn, các nhân tố ảnh hưởng đến sự phát triển làng nghề. Phân tích thực trạng làng nghề và sự tác động của chính sách đến phát triển ngành nghề nông thôn ở ngoại thành Hà Nội giai đoạn 1995 – 2000, trong đó nhấn mạnh các giải pháp chính sách phát triển ngành nghề. [Trần Minh Yến, 2003]

Các bài viết đã nêu được khái quát quy mô và sản phẩm chủ yếu của các làng nghề Hà Nội. Nhất là đề cập nhiều đến tình trạng ô nhiễm môi trường của các làng nghề. Tuy nhiên đi sâu vào một khu vực nhỏ thì chưa cụ thể, nhất là những giải pháp phù hợp với điều kiện thực tiễn của một khu vực làng nghề.

Trong bối cảnh mới Hà Nội mở rộng như hiện nay và với sự chuẩn bị đón đại lễ 1000 năm Thăng Long và năm du lịch quốc gia năm 2010, Trung tâm Thông tin và xúc tiến du lịch Hà Nội vừa đề xuất với Ủy ban nhân dân thành phố về việc bảo vệ môi trường tại các làng nghề, phố nghề.

Theo đó, ngành du lịch Hà Nội sẽ tiến hành khảo sát, lựa chọn các phố nghề, làng nghề đủ các tiêu chuẩn về: Sản phẩm tiêu biểu, hạ tầng cơ sở vật chất, văn minh giao tiếp, môi trường cảnh quan để xây dựng các điểm du lịch. Tiếp đến, các địa phương sẽ áp dụng công nghệ sản xuất sạch, ứng dụng các hệ thống xử lý chất thải và xây dựng quy chế bảo vệ môi trường tại các điểm du lịch phố nghề, làng nghề.

Đây là một đề xuất hay và cần thiết để cải thiện tình trạng ô nhiễm môi trường, hạ tầng cơ sở không đảm bảo và giao thông chật chội đang diễn ra phổ biến tại các làng nghề. Bởi hiện nay du lịch làng nghề, phố nghề Hà Nội trở thành một trong 7 tour du lịch đặc sắc, hấp dẫn du khách nhân Đại lễ 1000 năm Thăng Long – Hà Nội và Năm du lịch quốc gia 2010.

Đối với khu vực làng nghề xã Dương Liễu, hiện đã có công trình nghiên cứu của trường đại học tổng hợp (cũ) năm 1996: “Nghiên cứu xử lý nước thải của làng nghề Dương Liễu”; hay “Khảo sát điều kiện lao động và bước đầu áp dụng giải pháp can thiệp tại làng nghề chế biến lương thực xã Dương Liễu”. Các nghiên cứu cũng tập trung vào vấn đề ô nhiễm của làng nghề, song vẫn chưa có những giải pháp thỏa đáng và hiện nay mức độ ô nhiễm vẫn ngày càng nghiêm trọng hơn [Nguyễn Thị Kim Thái, 2004]

Gần đây có bài nghiên cứu khoa về “Hiện trạng sức khỏe môi trường làng nghề chế biến thực phẩm Dương Liễu, Hoài Đức, Hà Tây” [Phạm Thị Linh, 2007]. Báo cáo cũng tập trung vào hiện trạng sản xuất CBNSTP của làng nghề, một số nguyên nhân gây ô nhiễm, phân tích tình trạng ô nhiễm và có đưa ra một số giải pháp giảm thiểu ô nhiễm. Nhìn chung báo cáo đã phác thảo được thực trạng ô nhiễm môi trường tại Dương Liễu song việc đánh giá mức độ ô nhiễm chưa cụ thể.

Tóm lại, thực tiễn các làng nghề Việt Nam còn có nhiều bất cập. Các sản phẩm truyền thống của chúng ta không những là những mặt hàng có giá trị kinh tế cao, tạo công ăn việc làm cho nhiều lao động nông thôn, giảm thiểu thời gian nông nhàn, mà còn có ý nghĩa văn hóa dân tộc sâu sắc. Việt Nam cũng có nhiều tiềm năng cho phát triển các nghề truyền thống như nguồn lao động khéo léo, giàu kinh nghiệm, nguồn nguyên liệu phong phú… Song tốc độ phát triển các làng nghề như hiện nay chưa tương xứng với tiềm năng, đặc biệt hiện trạng môi trường và trình độ công nghệ cũng như thực trạng quản lý môi trường hiện tại là một thách thức lớn đối với việc bảo tồn và phát triển bền vững các nghề truyền thống của nước ta.

Từ xa xưa, người nông dân Việt Nam đã biết sử dụng thời gian nông nhàn để sản xuất những sản phẩm thủ công, phi nông nghiệp phục vụ cho nhu cầu đời sống như: các công cụ lao động nông nghiệp, giấy, lụa, vải, thực phẩm qua chế biến… Các nghề này được lưu truyền và mở rộng qua nhiều thế hệ, dẫn đến nhiều hộ dân có thể cùng sản xuất một loại sản phẩm. Bên cạnh những người chuyên làm nghề, đa phần lao động vừa sản xuất nông nghiệp, vừa làm nghề, hoặc làm thuê (nghề phụ). Nhưng do nhu cầu trao đổi hàng hóa, các nghề mang tính chất chuyên môn sâu hơn, được cải tiến kỹ thuật hơn và thường được giới hạn trong quy mô nhỏ (làng), dần dần tách hẳn nông nghiệp để chuyển hẳn sang nghề thủ công. Như vậy, làng nghề đã xuất hiện.

Có rất nhiều ý kiến và quan điểm khác nhau khi đề cập đến tiêu chí để một làng ở nông thôn được coi là một làng nghề. Nhưng nhìn chung, các ý kiến thống nhất ở một số tiêu chí sau:

- Giá trị sản xuất và thu nhập của từ phi nông nghiệp ở làng nghề đạt trên 50% so với tổng giá trị sản xuất và thu nhập chung của làng nghề trong năm; hoặc doanh thu hàng năm từ ngành nghề ít nhất đạt trên 300 triệu đồng, hoặc:

- Số hộ và số lao động tham gia thường xuyên hoặc không thường xuyên, trực tiếp hoặc gián tiếp đối với nghề phi nông nghiệp ở làng ít nhất đạt 30% so với tổng số hộ hoặc lao động ở làng nghề có ít nhất 300 lao động.

- Sản phẩm phi nông nghiệp do làng sản xuất mang tính đặc thù của làng và do người trong làng tham gia.

Theo Báo cáo môi trường quốc gia năm 2008, tiêu chí công nhận làng nghề gồm có 3 tiêu chí sau:

- Có tối thiểu 30% tổng số hộ trên địa bàn tham gia các hoạt động ngành nghề nông thôn.

- Hoạt động sản xuất kinh doanh ổn định tối thiểu 2 năm tính đến thời điểm đề nghị công nhận.

- Chấp hành tốt chính sách Pháp luật của Nhà nước [www.isge.monre.gov.vn].

b. Vai trò của các làng nghề truyền thống.

Với hơn 2000 làng nghề trong cả nước, gồm 11 nhóm ngành nghề, sử dụng hơn 10 triệu lao động, đóng góp hơn 40 ngàn tỷ đồng cho thu nhập quốc gia… các làng nghề truyền thống đã và đang đóng một vai trò quan trọng đối với sự phát triển kinh tế xã hội Việt Nam, đặc biệt là khu vực kinh tế nông thôn:

- Sản xuất tiểu thủ công nghiệp tận dụng nguồn nguyên liệu phong phú với giá thành rẻ. Các nghề truyền thống chủ yếu sử dụng các nguyên liệu sẵn có trong nước, vốn là các tài nguyên thiên nhiên điển hình của miền nhiệt đới: tre nứa, gỗ, tơ tằm, các sản phẩm của nông nghiệp nhiệt đới (lúa gạo, hoa quả, ngô, khoai, sắn…), các loại vật liệu xây dựng…

- Mặt khác, sản phẩm từ các làng nghề không chỉ đáp ứng các thị trường trong nước với các mức độ nhu cầu khác nhau mà còn xuất khẩu sang các thị trường nước bạn với nhiều mặt hàng phong phú, có giá trị cao. Trong đó, điển hình nhất là các mặt hàng thủ công mỹ nghệ (hiện nay, mặt hàng này xuất khẩu đạt giá trị gần 1 tỷ USD/năm). Giá trị hàng hóa từ các làng nghề hàng năm đóng góp cho nền kinh tế quốc dân từ 40 – 50 ngàn tỷ đồng. Góp phần chuyển dịch cơ cấu kinh tế, đẩy nhanh quá trình CNH - HĐH nông thôn.

- Đặc biệt, phát triển các nghề truyền thống đang góp phần giải quyết công ăn việc làm cho hơn 11 triệu lao động chuyên và hàng ngàn lao động nông nhàn ở nông thôn, góp phần nâng cao thu nhập cho người dân.

- Hơn nữa, nhiều làng nghề hiện nay có xu hướng phát triển theo hướng phục vụ các dịch vụ du lịch. Đây là hướng đi mới nhưng phù hợp với thời đại hiện nay và mang lại hiệu quả kinh tế cao, đồng thời có thể giảm thiểu tình trạng ô nhiễm môi trường, nâng đời sống vật chất và tinh thần cho người dân, phục vụ mục tiêu phát triển bền vững.

Làng nghề với những hoạt động và phát triển đã có những tác động tích cực và tiêu cực đến nền kinh tế, đời sống xã hội và môi trường với những nét đặc thù rất đa dạng. Vấn đề phát triển và môi trường của các làng nghề hiện nay đang có nhiều bất cập và đang được chú ý nghiên cứu. Muốn có được những kết quả nghiên cứu xác thực, đúng đắn và có thể quản lý tốt các làng nghề thì cần có sự nhìn nhận theo nhiều khía cạnh, nhiều góc độ khác nhau đối với làng nghề. Bởi vậy, hệ thống phân loại các làng nghề dựa trên các số liệu thông tin điều tra, khảo sát là cơ sở khoa học cho nghiên cứu, quản lý hoạt động sản xuất cũng như việc quản lý, bảo vệ môi trường làng nghề. Cách phân loại làng nghề phổ biến nhất là phân theo loại hình sản xuất, loại hình sản phẩm. Theo cách này có thể phân thành 6 nhóm ngành sản xuất gồm:

+ Ươm tơ, dệt vải và may đồ da.

+ Chế biến lương thực thực phẩm, dược liệu.

+ Tái chế phế liệu (giấy, nhựa, kim loại…).

+ Thủ công mỹ nghệ, thêu ren.

+ Vật liệu xây dựng, khai thác và chế tác đá.

+ Nghề khác (mộc gia dụng, cơ khí nhỏ, đóng thuyền, quạt giấy, đan vó, lưới..).

Ngoài ra còn có thể phân loại theo quy mô sản xuất (lớn, nhỏ, trung bình); phân loại theo nguồn thải và mức độ ô nhiễm; theo lịch sử phát triển; theo mức độ sử dụng nguyên liệu, theo thị trường tiêu thụ sản phẩm hoặc theo tiềm năng tồn tại và phát triển…

d. Vài nét về lịch sử phát triển của làng nghề.

Sự phát triển của các làng nghề Việt Nam đã trải qua những giai đoạn khác nhau, gắn với những cung bậc thăng trầm của lịch sử. Đặc biệt, từ giai đoạn đổi mới nền kinh tế đến nay, dưới tác động to lớn của sự biến đổi nền kinh tế trong nước cũng như trên toàn thế giới, sự phát triển của các làng nghề cũng có những thay đổi lớn, có những thành công mới nhưng cũng có không ít những vấn đề nan giải.

Xuất hiện từ rất lâu đời (điển hình như các làng nghề ở Hà Tây (cũ), Bắc Ninh, Hưng Yên, có từ thời nhà Lê, Nhà Lý). Các làng nghề nông thôn đã có những bước đánh dấu khá rõ nét trong lịch sử kinh tế xã hội Việt Nam. Vượt lên các nhu cầu về nông nghiệp, các sản phẩm như: đồ sành sứ, đồ gốm, vải vóc, đồ ăn, đồ thờ cúng, hàng mỹ nghệ, giấy… đã được chế biến phục vụ cho nhu cầu đời sống hàng ngày, phục vụ cho đời sống tâm linh, cho việc học tập, cho đời sống văn hóa và cho cả xuất khẩu.

Làng nghề trước Cách mạng tháng Tám đã khá phong phú, đa dạng, nó được hình thành từ các nghề cũ và một số nghề mới được phát triển nhằm đáp ứng thị trường luôn thay đổi phức tạp (nhìn chung không khác lắm so với các nghề đương thời). Thời gian này, nghề dệt lụa (Hà Đông) đã có những bước tiến xa hơn, trở thành nghề thủ công xuất khẩu và tạo công ăn việc làm cho số lượng lao động lớn.

Từ sau Cách mạng tháng Tám đến nay, có thể chia lịch sử phát triển của làng nghề thành các giai đoạn sau:

- Giai đoạn 1954 – 1978: Do chính sách Công nghiệp hóa, ưu tiên phát triển công nghiệp nặng, khuyến khích các thợ thủ công tham gia vào các Hợp tác xã. Tại một số làng nghề đã xuất hiện những HTX tiểu thủ công nghiệp, chủ yếu sản xuất các mặt hàng xuất khẩu sang các nước XHCN, với các hàng hóa chính là hàng thủ công mỹ nghệ. Do đó, chủng loại, số lượng và giá trị hàng hóa được quyết định bởi đường lối, chính sách của Nhà nước. Cũng chính trong giai đoạn này, nhiều làng nghề đã bị mai một.

- Giai đoạn 1978 – 1985: Kinh tế chính trị thế giới có nhiều biến động, cùng với sức ép về dân số và sự cấm vận của Mỹ kinh tế Việt Nam đã lâm vào giai đoạn khủng hoảng, đời sống của nhân dân gặp rất nhiều khó khăn. Sự suy sụp của hệ thống bao cấp đã khiến các hộ nông dân và tiểu thủ công nghiệp buộc phải tìm đường cải thiện cuộc sống theo con đường tự phát. Nhiều làng nghề đã được khôi phục lại nhằm đáp ứng nhu cầu rất thấp của nhân dân.

- Giai đoạn 1986 – 1992: Đây là giai đoạn quan trọng đối với sự phát triển của làng nghề, nó được đánh dấu bằng sự chuyển đổi từ cơ chế quản lý bao cấp sang cơ chế thị trường. Các chính sách kinh tế, đặc biệt là chính sách đổi mới quản lý trong nông nghiệp và phát triển các thành phần kinh tế đã có tác động mạnh mẽ đến sự phát triển kinh tế nông nghiệp, nông thôn nói chung và với làng nghề nói riêng. Trong giai đoạn này, nhiều làng nghề truyền thống đã được khôi phục và phát triển, mở rộng quy mô sản xuất, đầu tư vốn, kỹ thuật, hình thành nhiều cơ sở kinh doanh mới, thu hút ngày càng nhiều lao động, tăng dần sản lượng và kim ngạch xuất khẩu… Điển hình như làng gốm Bát Tràng, gốm Đồng Nai, chạm khắc Hà Tây, thêu ren Thái Bình…

Các sản phẩm truyền thống của làng nghề Việt Nam đã được tiêu thụ khá ổn định ở các thị trường Đông Âu và Liên Xô, kim ngạch xuất khẩu hàng thủ công mỹ nghệ đạt trên 246 triệu rúp [Đặng Kim Chi, 2005]. Tuy vậy, do biến động của nền kinh tế thế giới, mà xuất phát từ sự sụp đổ của mô hình CNXH của Liên Xô và Đông Âu, sản xuất của các làng nghề bị đình trệ do thị trường tiêu thụ không còn như trước nữa, số lao động trong các làng nghề giảm nhanh chóng.

- Giai đoạn từ năm 1993 đến nay: Do tìm được hướng đi mới cho các sản phẩm của làng nghề và cho nền kinh tế Việt Nam nói chung mà nền kinh tế Việt Nam bước sang một giai đoạn mới. Sự hội nhập nền kinh tế thế giới, cùng với thời kỳ dỡ bỏ sự cấm vận của Mỹ, sự hợp tác kinh tế và thị trường của Việt Nam không ngừng được mở rộng. Nhiều làng nghề đã khôi phục nhanh chóng, trong đó nhiều làng vẫn duy trì được cả nghề nghiệp và mặt hàng truyền thống (như làng Chạm bạc Đồng Xâm, làng nghề thêu Quất Động, làng gốm Bát Tràng…). Hơn nữa nhiều làng nghề mới đã được hình thành (Làng gỗ Đồng Kỵ, gạch ngói Hương Canh…).

Cho đến nay, cả nước có 2.017 làng nghề dải khắp cả 3 miền Bắc, Trung, Nam, trong đó tập trung phần lớn ở vùng Đồng bằng sông Hồng. Các làng nghề thu hút hơn 10 triệu lao động, nâng cao thu nhập cho người dân, cải thiện đáng kể đời sống cho một bộ phận dân cư khu vực nông thôn. Hiện nay, Nhà nước có nhiều chính sách nhằm khuyến khích làng nghề phát triển, đặc biệt từ khi Hiệp hội làng nghề Việt Nam được thành lập (2005), đã có nhiều chương trình, chính sách nhằm bảo tồn, thúc đẩy sự phát triển làng nghề. Tuy nhiên, nhiều làng nghề có nguy cơ lâm vào tình trạng suy thoái do nhiều nguyên nhân khác nhau (do bế tắc về thị trường, do bị cạnh tranh, do thiếu vốn để cải tiến sản xuất, gây ô nhiễm môi trường…). Để giải quyết những khó khăn này, cần có cái nhìn tổng quan về làng nghề và gắn với thực trạng kinh tế xã hội trong nước và thế giới nói chung.

e. Một số đặc điểm của làng nghề Việt Nam hiện nay

Theo thống kê, hiện trong cả nước có 13% số hộ nông dân chuyên sản xuất nghề, 27% số hộ nông dân tham gia sản xuất nghề, thu hút hơn 29% lực lượng lao động ở nông thôn. Các làng nghề hoạt động với các hình thức khá đa dạng: Trong tổng số 40.500 cơ sở sản xuất ở các làng nghề có 80,1% là các hộ cá thể, 5,8% theo hình thức Hợp tác xã và 14,1% thuộc các dạng sở hữu khác [Đặng Kim Chi, 2005]. Làng nghề Việt Nam có một số đặc điểm cơ bản là:

Với các chỉ tiêu đã đề ra, cho nay, Việt Nam có khoảng 2017 làng nghề, thuộc 11 nhóm ngành nghề khác nhau, trong đó gồm 1,4 triệu hộ tham gia sản xuất (cả hộ kiêm), thu hút hơn 11 triệu lao động. Nhiều tỉnh có số lượng các làng nghề lớn như Hà Tây (cũ) với 280 làng nghề, Bắc Ninh (187), Hải Dương (65), Hưng Yên (48)… với hàng trăm ngành nghề khác nhau, phương thức sản xuất đa dạng. Tuy nhiên, sự phân bố và phát triển các làng nghề lại không đồng đều trong cả nước. Các làng nghề ở miền Bắc phát triển hơn ở miền Trung và miền Nam, chiếm gần 70% số lượng các làng nghề trong cả nước (1594 làng nghề), trong đó tập trung nhiều nhất và mạnh nhất là ở vùng đồng bằng sông Hồng. Miền Trung có khoảng 111 làng nghề, còn lại ở miền Nam hơn 300 làng nghề [Hiệp Hội làng nghề Việt Nam, 2009].