SINH THÁI HỌC VỚI QUẢN LÝ TÀI NGUYÊN ĐẤT

5.2.3.2. Hai tai họa lớn nhất của trái đất

Hiện tượng sa mạc hóa làm giảm khả năng sinh học (do lý hóa tính của đất bị thay đổi), giảm năng suất và sinh khối của sinh vật trên các vùng đất. Khả năng chăn nuôi động vật giảm dẫn đến giảm khả năng và tiền đồ sinh sống của con người. Thế giới hiện có 32 quốc gia có nguy cơ sa mạc hóa. Hiện nay sa mạc hóa đang đe dọa 39 triệu ha chiếm 26,3% diện tích đất tự nhiên, với 850 triệu người. Trung bình hàng năm có 9 triệu ha đất bị sa mạc hóa, trong đó sa mạc hóa lớn nhất thế giới là sa mạc Xahara dài 5000 km, rộng 1500 km, hiện còn đang lan rộng ra xung quanh hàng trăm km² (sa mạc này nằm ở Bắc Phi thuộc lãnh thổ của 3 nước Tuynidi, Angêri và Marốc). Vùng sa mạc này có thời tiết rất khắc nghiệt, nắng, nóng và khô hạn, lượng mưa ở đây chưa bao giờ vượt quá 50mm/năm. Hàng năm 3,5 tỷ tấn bụi vào khí quyển, thiệt hại 48 tỷ đô la Mỹ trên thế giới.

Ở vùng Đông Nam Á và Thái Bình Dương, sa mạc hóa cũng đang đe dọa Ấn Độ, trung Quốc và Băng La Đét… Dự báo đến năm 2015 có 1/3 diện tích đất châu Á và 2/3 diện tích đất châu Phi không thể sản xuất được.

(2) Xói mòn đất

Khái niệm: Xói mòn đất là hiện tượng lớp đất mặt màu mỡ bị cuốn đi do gió ở vùng khí hậu khô, hoặc do nước chảy ở vùng khí hậu ẩm.

- Hàng năm xói mòn trên thế giới đã làm bào trôi đất xuống các con sông xấp xỉ 15 tỷ tấn. Trong đó nặng nhất là Ấn Độ mỗi năm có 6 tỷ tấn đất mất đi cùng với 6 triệu tấn dinh dưỡng cuốn trôi theo. Trung Quốc xói mòn mất 5 tỷ tấn đất/năm. Mỗi năm thế giới có khoảng 6 triệu ha đất một thời rất màu mỡ bị biến thành các hoang mạc và 21 triệu ha biến thành đất không có năng suất kinh tế, trong khi phải mất một thế kỷ đất mới được phong hóa cho độ dày là 1cm.

- Do xói mòn, đất trôi xuống các con sông làm cho nước sông có độ đục rất cao, ảnh hưởng lớn đến hoạt động của các sinh vật thủy sinh. Một số con sông (do phù sa, đất cát…) có độ đục lớn vào mùa mưa như:

+ Sông Hoàng Hà (TQ) 1m³ nước lắng đọng tới 35,5kg đất cát

+ Sông Colorado (Mỹ) 27,5kg

+ Sông Hồng (VN) 15,0kg

5.2.4. Tài nguyên đất Việt Nam

5.2.4.1. Một vài nét chung về tài nguyên đất Việt Nam (tự học)

Với tỷ lệ tăng dân số của Việt Nam hiện nay là 1,8-1,9%, bình quân một năm dân số Việt Nam tăng trên 1 triệu người trong khi vốn đất của Việt Nam chỉ có hạn. Chất lượng đất và diện tích đất trồng trọt trên đầu người giảm sút nghiêm trọng. Đất nông nghiệp vẫn còn có thể tăng bằng cách sử dụng triệt để những vùng đất chưa sử dụng. Tuy nhiên, trong số 10.667.577 ha đất chưa sử dụng có 7.505.562 ha là đất đồi núi, 709.528 ha đất ở đồng bằng và 1.772.900 ha là sông suối, núi đá. Phần lớn đất chưa sử dụng này nằm ở vùng địa hình dốc, đất khô cằn, rắn, chua và nghèo dinh dưỡng.

Các dẫn liệu về sử dụng đất ở nước ta cho thấy:

- Quỹ đất ít, chỉ số bình quân đất đai tính theo đầu người rất thấp và có xu thế ngày càng giảm, đặc biệt là đất nông nghiệp;

- Hiệu quả sử dụng đất thấp, mới đạt 1,6 lần, trong khí đó khả năng cho phép 1,9 lần;

- Diện tích đất một vụ còn nhiều (chiếm 27% đất trồng cây hàng năm);

- Năng suất của đa số cây trồng chính còn thấp;

- Có tới 3/4 diện tích đất là trung du và đồi núi.

Ở Việt Nam, đất nông nghiệp chiếm 25,4% diện tích đất tự nhiên, song bình quân/đầu người chỉ có 0,103ha. Tỷ lệ này sẽ hạ thấp hơn nữa trong những năm sắp tới do chuyển sang mục đích sử dụng khác, do dân số còn tăng nhanh, đồng thời diện tích đất thuận lợi cho sản xuất nông nghiệp rất hạn chế và có nhiều nguy cơ bị thoái hóa, rửa trôi, ô nhiễm… Số lượng điều tra trong nhiều năm cho thấy hầu hết các loại đất tốt đã được khai thác. Muốn khai hoang mở rộng diện tích đất nông nghiệp mà không phạm vào đất rừng phải chấp nhận nhiều khó khăn trong việc khai phá cũng như sử dụng đất.

5.2.4.2. Những vấn đề đất trung du, miền núi

Ở Việt Nam, diện tích đất có khả năng sản xuất nông - lâm nghiệp chủ yếu là đất dốc ở các vùng xa xôi hẻo lánh, do vậy phương hướng chung của việc mở rộng diện tích đất canh tác của ta là ở các tỉnh trung du và miền núi. Hiện nay, nạn phá rừng ở các vùng miền núi ngày càng tăng làm cho diện tích đất trống đồi núi trọc tăng, gây nên hiện tượng thoái hóa đất. Đồng thời với tập quán canh tác du canh du cư của đồng bào các dân tộc ít người đã làm cho tài nguyên đất ở vùng miền núi bị đe dọa lớn. Hiện nay, miền núi còn có hơn 1 triệu ha đất canh tác theo phương thức du canh (trồng cây 1-2 năm rồi bỏ đi, vài năm sau lại quay lại) và hơn 2 triệu gia đình còn sống du canh, du cư (di chuyển cả nhà ở và nương rẫy). Do canh tác theo phương thức này nên từ rừng gỗ quý trở thành đất trống trọc rất nhanh chóng theo chu trình: Rừng gỗ quý  gỗ tạp  tre nứa  cây bụi  trảng cỏ  đất trống trọc. Chu kỳ này chỉ xảy ra từ 50-100 năm, song muốn có rừng gỗ quý từ đất trống trọc phải mất từ 20-50 nghìn năm. Cũng do phương thức sản xuất du canh (đốt rừng làm rẫy) nên lớp mùn trên mặt bị đốt cháy, đất không còn tơi xốp, mất khả năng giữ nước, giữ độ phì, dễ bị xói mòn nặng nên chỉ sau 3 năm là đất kiệt quệ.

Ở Việt Nam trên những vùng đồi trọc, 1 ha sau một năm bị xói mòn bào trôi từ 200-400 tấn đất, trong đó có 6-10 tấn mùn, quy ra đạm urê vào khoảng 150-250kg (Chu Công Hùng, 1996). Nguyên nhân chính của xói mòn chủ yếu là do lượng mưa lớn tập trung, (ở Việt Nam lượng mưa tới 2000-3000mm/năm, lại tập chung khoảng 85% vào 6 tháng mùa mưa), cùng với đặc điểm của đất miền núi là đất dốc nên xói mòn xảy ra rất mạnh. Chính vì vậy Handson (1956) đã nói: “Ở tất cả mọi nơi, xói mòn đất đang đe dọa sự phồn vinh và ở một số nơi nó đe dọa cả sinh mạng của nhân loại”.

Elesson (người Anh) đã nói: Sức tàn phá gây ra xói mòn chủ yếu là do xung lực của hạt mưa đập vào đất, xung lực đó tương đương với 12 máy kéo cùng làm việc một lúc. Xung lực đó đã làm tách hạt đất, chuyển hạt đất và lắng đọng đất vào nơi nhất định. Nếu mặt đất có tán cây che phủ thì mưa không rơi trực tiếp xuống đất, dòng chảy bị ngăn cản bởi thân, gốc, rễ và lớp thảm mục trên mặt đất, giảm thiểu được cường độ xói mòn. Vì vậy, ở các vùng mưa nhiều chỉ có mô hình sản xuất nông lâm nghiệp kết hợp mới giữ được cân bằng sinh thái, sử dụng hợp lý tài nguyên đất và đảm bảo cho đất có sự che phủ an toàn sinh thái (33%). Ở miền núi Việt Nam còn rất nhiều vấn đề bất cập trong sử dụng đất- một nguồn tài nguyên quý giá này. Tổng thống Rudoven (1938) đã nói “Một dân tộc tàn phá đất đai tức là họ đang tự tàn phá mình”.

5.2.4.3. Sự thoái hóa đất ở Việt Nam

Cũng như con người, đất được coi là “vật thể sống” nó đòi hỏi phải luôn được quan tâm, chăm sóc, nếu không đất cũng bị thoái hóa theo thời gian.

Khái niệm: Thoái hóa đất là quá trình mất đi độ phì nhiêu mầu mỡ, đất tàn lụi về chất lượng.

Có nhiều nguyên nhân làm cho đất thoái hóa, song những nguyên nhân chủ yếu là:

- Nguyên nhân làm thoái hóa đất ở Việt Nam

+ Sa mạc hóa: Ở vùng miền trung từ Quảng Bình đến Bình Thuận, có 7,85 triệu ha chiếm 28% diện tích cả nước là sa mạc hóa.

+ Xói mòn: Cường độ xói mòn ở đất dốc có cây lâu năm và cây ngắn ngày có luân canh hợp lý đã được nhiều tác giả kết luận: Trên đất trồng cây lâu năm bình quân hàng năm bị bào trôi từ 0,2-0,3cm đất/năm, nhưng đối với đất trồng cây ngắn ngày con số này là 1,5-2,5cm/năm. Hiện nay toàn quốc có xấp xỉ 1 triệu ha đất đang bị xói mòn, trong đó 0,5 triệu ha đất xói mòn mạnh trơ sỏi đá.

+ Rửa trôi: Là hiện tượng đất bị mất đi các dinh dưỡng, các nguyên tố khoáng (Ca, Ng và K…) theo chiều sâu làm cho đất bạc màu. Vùng Bắc Ninh, Bắc Giang, Vĩnh Yên, Phúc Yên, Thái Nguyên và Bắc Kạn… có diện tích đất bạc màu rất lớn do bị rửa trôi mạnh. Hiện nay toàn quốc có 2,06 triệu ha đất xám bạc màu đang canh tác.

+ Quá trình axít hóa thứ sinh: Trong quá trình sản xuất nông nghiệp, nhiều diện tích đất ngày càng chua do sử dụng quá nhiều phân khoáng. Về mặt lý thuyết, một số phân bón có thể làm cho đất chua thêm như bón liên tục các loại phân có gốc SO₄^-2 hoặc Cl^‑, các gốc axít này kết hợp với nước tạo nên các axít làm đất chua. Phân supelân còn có hàm lượng axít dư cũng làm đất bị chua. Ngoài ra đất chua còn do bị rửa trôi và do cây lấy đi các chất kiềm của đất mà không được bù đắp lại một cách hợp lý. Thường cây trồng có năng suất càng cao thì đất càng bị chua nhiều.

+ Các quá trình khác:

Quá trình úng và ngập: Ở nước ta có 30% diện tích đồng bằng sông Hồng bị úng ngập thường xuyên (đồng bằng sông Hồng Việt Nam ≈ 30.000 km²) làm cho các sinh vật đất không hoạt động được;

Quá trình cát bay: Các dòng cát ướt và khô đưa vào đất làm thoái hóa đất. Hiện tượng này chủ yếu xảy ra ở vùng ven biển miền Trung Thuận Hải, Nghĩa Bình;

Ngoài ra đất còn bị một số loài cỏ dại phá hủy gây thoái hóa mạnh, nhất là cỏ tranh sinh trưởng mạnh vào 2 thời kỳ (tháng 4,5 và tháng 8,9 hàng năm).

5.2.4.4. Ô nhiễm đất ở Việt Nam

Khái niệm: Ô nhiễm đất là tất cả các hiện tượng làm thay đổi chất lượng của môi trường đất, làm cho đất giảm khả năng sản xuất, không phù hợp với sự sinh trưởng của cây trồng và sinh vật đất.

Khi đất bị ô nhiễm, một số nguyên tố vi lượng, siêu vi lượng có tính độc hại có thể theo dây chuyền dinh dưỡng tích lũy trong nông sản phẩm gây tác hại cho động thực vật và con người.

Có 3 nguyên nhân chính làm ô nhiễm đất:

+ Tác động của các quá trình sản xuất nông nghiệp: Do sử dụng phân tươi chưa ủ, sử dụng nhiều phân khoáng, thuốc BVTV làm thay đổi thành phần và tính chất của đất, làm đất nhiễm khuẩn hoặc trai cứng, đặc biệt là khi bón phân không tính toán đến lượng cây sử dụng. Đối với thuốc BVTV khi sử dụng nó xâm nhập vào đất và tồn tại ở các dạng tự do, liên kết với chất hữu cơ hoặc chất khoáng, có loại thuốc trừ sâu (đã cấm sử dụng) có thời gian bán phân hủy rất dài từ 10-20 năm như DDT, 666. Ngoài ra các loại thuốc BVTV đã cấm sử dụng nhưng người nông dân vẫn lạm dụng như Monitor, Wofatox ... Khi đất bị nhiễm độc, cỏ và cây trồng sẽ bị nhiễm độc làm trâu bò và các sinh vật khác cũng bị nhiễm độc do ăn thức ăn có độc tố, con người cũng bị nhiễm độc thông qua con đường tích tụ học. Thực tế qua nghiên cứu ở Nhật Bản người ta thấy trong sữa mẹ cũng có đồng phân ß và ¥ của DDT và 666, nó sẽ gây ra nhiều bệnh tật cho người và gia súc (xơ cứng động mạch, nhồi máu cơ tim, ung thư…).

Trong sản xuất nông nghiệp cũng có trường hợp do vỡ đê nước biển tràn vào, hoặc do khai thác quá mức nước ngầm làm cho nước biển ngấm vào. Hiện tượng này chủ yếu xảy ra ở vùng ven biển do một số hệ sinh thái bị phá vỡ. Do người sản xuất sử dụng nước tưới lấy từ nước thải của các nhà máy, xí nghiệp, hoặc cống rãnh của thành phố, có chứa muối mặn lâu ngày làm cho đất dần dần hóa mặn, đây cũng là hiện tượng ô nhiễm đất.

+ Tác hại của các quá trình sản xuất công nghiệp thông qua các chất thải khác nhau như: rắn, lỏng, khí, các nguyên tố As, Hg, Pb, F… tùy thuộc vào từng loại mà chúng có những tác động khác nhau vào môi trường đất. Đặc biệt chú ý hàm lượng của các chất kim loại màu có khả năng gây độc hại rất lớn đối với đất.

+ Do chất thải sinh hoạt của con người, bình quân một ngày đêm con người thải ra từ 1,5-2,0kg chất thải. Đặc biệt là các vùng đô thị, khu công nghiệp có dân cư đông đúc, những nơi có bãi rác chưa được xử lý, bãi rác chưa đúng quy cách, trong quá trình phân rã chất hữu cơ có thể sinh ra một số chất gây ô nhiễm đất.

Trong thực tế ô nhiễm đất, nước và không khí có quan hệ chặt chẽ không tách rời nhau.

- Các tác nhân gây ô nhiễm đất (tự học)

+ Tác nhân sinh học: Gây ô nhiễm đất bằng số lượng và sản phẩm của các sinh vật đất. Số lượng sinh vật đất chỉ cho phép ở mức độ nhất định, vượt quá số lượng cho phép sẽ gây ảnh hưởng cho đất. Sản phẩm tiết ra của chúng hoặc sản phẩm chúng phân hủy cũng chỉ cho phép ở mức độ có hạn, vượt quá giới hạn cho phép sẽ dẫn đến làm ô nhiễm đất.

Ví dụ: Giun sống trong đất với số lượng cho phép sẽ làm cho đất tơi xốp, có độ thoáng khí. Nếu vượt quá mức cho phép chất thải của chúng sẽ có thể gây ô nhiễm đất làm cho con người bị viêm da. Đối với các vi sinh vật trong đất có mầm mống từ gia súc (trong phân tươi và nước tiểu của con người và gia súc) cũng có thể làm ô nhiễm đất và có khả năng lan truyền sang người như bệnh viêm da do giun, bệnh nhiễm trùng Toxocara ở phân chó… Một số vi khuẩn kị khí trong phân gây nhiễm trùng huyết rất nguy hiểm như các bệnh nấm, da liễu, uốn ván…

+ Các chất hóa học: Các chất rắn, lỏng, khí… được thải ra từ sản xuất công nghiệp, nông nghiệp và sinh hoạt, tùy theo mức độ lan tỏa mà gây ô nhiễm đất.

+ Các yếu tố vật lý: Do tác động của nhiệt độ, các chất có hoạt tính phóng xạ… làm cho đất bị ô nhiễm.

- Một số biện pháp phòng tránh ô nhiễm đất (tự học)

+ Áp dụng các biện pháp làm sạch cơ bản (gặn, lắng) chất thô rắn, phân hủy chúng. Dùng các biện pháp khác nhau như hóa học, sinh học để hòa tan các chất hữu cơ có thể và gây kết tủa các chất không hòa tan, tách chúng khỏi chất thải trước khi thải vào môi trường đất.

+ Khử chất thải rắn bằng biện pháp thích hợp (đốt cháy ở nhiệt độ cao, nghiền hoặc cô đặc) nhằm tách chúng ra khỏi chất thải tránh ô nhiễm đất.

+ Tập chung thải bỏ các chất thải ở các khu vực qui định, có biện pháp xử lý thích hợp đối với từng loại chất thải.

+ Xử lý hợp lý và nâng cao hiệu quả của các chất hóa học sử dụng trong nông nghiệp. Nên dùng phân hữu cơ (phân chuồng, phân xanh, phân rác) đã được ủ hoai mục, bón phân cân đối và hợp lý.

5.2.4.5. Chiến lược sử dụng đất lâu dài

Để sử dụng đất như một tài nguyên tái tạo, lâu bền cần chú ý:

- Điều tra cơ bản phải đi trước một bước, thực tế có tới 3/4 dự án, chương trình phát triển nông nghiệp bị thất bại do không chú ý vấn đề điều tra cơ bản, vì không biết loại đất phù hợp cho cây trồng gì. Do vậy phải sắp xếp tầm quan trọng của từng vùng và từng vị trí của đất để bố trí sử dụng cho hợp lý. Có các mẫu hình sản xuất chặt chẽ tùy thuộc vào từng vùng khác nhau. Kết hợp hài hòa giữa nông lâm nghiệp, chăn nuôi gia súc để tạo ra sự cân bằng sinh thái. Sử dụng cây rừng không chỉ bảo vệ cho nông nghiệp mà còn là bà đỡ của nông nghiệp.

- Trong việc sử dụng đất nông nghiệp, thâm canh tăng vụ là công tác quan trọng. Do diện tích đất canh tác của ta còn ít, dân số ngày càng tăng, để đảm bảo an ninh lương thực và nhu cầu cho xuất khẩu gạo, cần tăng hệ số sử dụng đất lên tới khả năng cho phép từ 1,7-1,9 lần (hiện nay bình quân cả nước 1,6 lần). Trong đó vùng đồng bằng sông Hồng đã đạt 1,9 lần, song Tây Nguyên, đồng bằng sông Cửu Long mới là 1 lần, nhiều tỉnh miền núi là 1,1 lần. Trong thâm canh, sử dụng phân vô cơ một cách hợp lý, tiến tới giảm thiểu đến mức thấp nhất việc sử dụng phân vô cơ, tăng cường sử dụng phân hữu cơ để tránh ô nhiễm, thoái hóa đất và duy trì sức sản xuất của đất. Ngoài phân bón hợp lý cần chú trọng khâu thủy lợi đồng thời tìm ra các nhân tố sinh thái hạn chế cho từng loại đất để có biện pháp xử lý thích hợp.

- Xác định nhóm cây trồng hợp lý. Trong khi chưa đủ sức cải tạo đất thì biện pháp tốt nhất là chọn nhóm cây trồng phù hợp với nhau và chọn cây trồng phù hợp với đất. Đất nào cây ấy, đất mặn trồng cói, đất chua trồng chè, dứa, đất phèn trồng tràm… Các loại đất úng, lụt, hạn hán, xói mòn thường xảy ra mạnh nhất ở một thời điểm trong năm thì có thể tránh bằng cách dùng các kỹ thuật canh tác khác nhau tùy thuộc vào điều kiện của từng nơi (ruộng bậc thang, mô hình SALT…). Ví dụ: Xói mòn thường xảy ra mạnh vào các tháng 7 và 8 thì ta tính toán sẽ phủ xanh kín đất vào thời điểm đó. Đất bãi lụt vào các tháng 6 và 7, ta bố trí cây và thu hoạch trước tháng 6. Hoặc ở tỉnh Minh Hải đất úng có thể làm 1 vụ lúa + 1 vụ tôm (cá), chọn giống lúa có loại hình cao cây chịu úng như V15, C180…).

- Kết hợp vừa sử dụng vừa cải tạo đất và thông qua sử dụng để cải tạo đất. Ví dụ: Đất vừa khai hoang lấn biển xong còn mặn nhiều thì trồng cói, vài 3 năm đỡ mặn thì trồng lúa chịu mặn, khi đất không còn mặn ta trồng lúa mới có năng suất cao.

- Kết hợp khai hoang mở rộng diện tích canh tác với việc phân bố lại lao động trong phạm vi cả nước. Bảo vệ đất đã khai hoang, nâng cao hiệu quả sử dụng đồng thời tạo mọi điều kiện phát triển vốn đất rừng. Hiện nay, nước ta bình quân 257 người/km², song ở các tỉnh Thái Bình, Nam Định tập trung 1600 người/km², trong khi đó ở Gia Lai, Kon Tum bình quân chỉ có 27 -35 người/km². Diện tích đất nông nghiệp bình quân cả nước là 0,103ha/người, song Thái Bình chỉ có 707m²/người. Tỉnh Minh Hải cũ bình quân 3083m²/người. Như vậy, việc phân bố lại lao động trong phạm vi cả nước là điều rất cần thiết nhằm điều hòa lao động, sử dụng tối ưu nguồn lợi tự nhiên.

- Trồng cây lâu năm bước đầu chưa khép kín tán nên trồng xen cây họ đậu để tăng cường dinh dưỡng cho đất, có điều kiện che phủ, bảo vệ đất trồng, đồng thời chính cây họ đậu đã làm nhiệm vụ xới xáo sinh vật học, cung cấp thêm đạm cho đất.

- Bảo vệ và khai thác triệt để những vùng đất màu mỡ đồng thời có kế hoạch chặt chẽ trong việc cải tạo đất xấu. Ví dụ: Đồng bằng sông Hồng và đồng bằng sông Cửu Long chiếm 2/3 diện tích đất trồng lúa. Năm 1976-1986 2 tỉnh Thái Bình và Hưng Yên đã để mất 10-15% diện tích đất canh tác (370.000ha). Diện tích này tương đương với đất canh tác của 3 tỉnh Thanh Hóa, Nghệ An và Hà Tĩnh cộng lại.

- Tăng cường công tác pháp luật về ruộng đất, quản lý chặt vốn đất dùng cho nông nghiệp. Nghiên cứu chế độ sở hữu đất đai cho hợp lý.

Каталог: files -> users
users -> ĐỀ CƯƠng chi tiết học phần thông tin chung học phần
users -> Mã môn học: fec321 được soạn với mục đích giảng dạy và tham khảo cho sinh viên ngành
users -> Chư­ơng 1 những vấN ĐỀ chung về thưƠng hiệU
users -> MỤc lục trang Lời nói đầu

tải về 3.98 Mb.

Chia sẻ với bạn bè của bạn: