LÕÌi nóI ÐÂÌU

Trong ðó:

N: MâÞu sôì cuÒa tyÒ lêò baÒn ðôÌ

M: TyÒ lêò thêÒ hiêòn sôì km/1cm

ƒ´k: Sai sôì trung phýõng vêÌ viò trí cuÒa ðôìi týõòng trên baÒn ðôÌ so võìi thýòc ðiòa (ðõn viò mm).

mk và md: Sai sôì trung phýõng khi xác ðiònh toaò ðôò các ðiêÒm riêng biêòt và khoaÒng cách giýÞa chúng trên baÒn ðôÌ (ðõn viò:m)

q: Mâòt ðôò các ðôìi týõòng trên thýòc ðiòa ðýõòc ðiònh viò theo ðiêÒm (sôì ðôìi týõòng trên 100 km2 thýòc ðiòa).

n0: TaÒi troòng baÒn ðôÌ tính theo ðôìi týõòng ðiêÒm (sôì ðôìi týõòng trên 100 cm2).

p: Ðôìi týõòng diêòn tích nhoÒ nhâìt trên thýòc ðiòa (km2)

P: Diêòn tích nhoÒ nhâìt trên baÒn ðôÌ týõng ýìng võìi p (cm2).

Khi lýòa choòn tyÒ lêò baÒn ðôÌ ngýõÌi ta thýõÌng phaÒi cãn cýì theo muòc ðích ý nghiÞa baÒn ðôÌ, yêu câÌu ðôò chính xác khi ðo ðaòc trên baÒn ðôÌ, mýìc ðôò ðâÌy ðuÒ khi truyêÌn ðaòt, thêÒ hiêòn ðôìi týõòng týÌ thýòc têì lên baÒn ðôÌ.

Sau khi ðã choòn ra môòt sôì tyÒ lêò có thêÒ ðáp ýìng võìi các yêu câÌu trên, thông thýõÌng ngýõÌi ta seÞ choòn tyÒ lêò lõìn nhâìt trong các tyÒ lêò ðã choòn vì tyÒ lêò này cho nhiêÌu ýu ðiêÒm hõn so võìi tyÒ lêò nhoÒ hõn.

Trong môòt sôì trýõÌng hõòp cuò thêÒ viêòc lýòa choòn tyÒ lêò baÒn ðôÌ còn câÌn xem xét cuò thêÒ vùng lãnh thôÒ (Thêì giõìi, châu luòc, ðâìt nýõìc, vùng, khu výòc,..) ðýõòc giõìi haòn cuò trong khung baÒn ðôÌ (kích thýõìc ðã ðiònh trýõìc). Ðãòc biêòt là ðôìi võìi sêri baÒn ðôÌ, tâòp baÒn ðôÌ.

Ngoài các yêìu tôì kêÒ trên khi lýòa choòn tyÒ lêò baÒn ðôÌ ngýõÌi ta cuÞng phaÒi tính ðêìn týõng quan cuÒa baÒn ðôÌ câÌn thiêìt kêì võìi các baÒn ðôÌ cùng loaòi, týõng týò; tính ðêìn các yêìu tôì nhý:

- Hiêòu quaÒ kinh têì liên quan ðêìn kích thýõìc giâìy in baÒn ðôÌ.

- KhaÒ nãng cuÒa máy in ôìp sét (kích thýõìc khuôn in).

- GiaÒm ðêìn mýìc nhoÒ nhâìt khi chia baÒn ðôÌ ra làm nhiêÌu maÒnh (sôì maÒnh baÒn ðôÌ ít nhâìt).

b. Lýòa choòn phép chiêìu baÒn ðôÌ:

Viêòc lýòa choòn phép chiêìu cho baÒn ðôÌ câÌn lâòp phuò thuôòc vào nhiêÌu yêìu tôì, ðãòc biêòt là nhýÞng yêìu tôì sau:

- Muòc ðích, ý nghiÞa và ðãòc ðiêÒm sýÒ duòng baÒn ðôÌ.

- Ðãòc ðiêÒm, ðãòc tính không gian cuÒa vùng lãnh thôÒ baÒn ðôÌ câÌn thêÒ hiêòn: kích thýõìc, hình daòng và viò trí ðiòa lý cuÒa lãnh thôÒ.

Yêu câÌu biêìn daòng nhoÒ nhâìt (thýõÌng ðýõòc ðãòt ra yêu câÌu cõ baÒn khi lýòa choòn phép chiêìu trong môn hoòc “Toán baÒn ðôÌ”) chiÒ có ý nghiÞa quyêìt ðiònh ðôìi võìi các baÒn ðôÌ mà trên ðó thýòc hiêòn, sýÒ duòng các công viêòc ðo ðaòc baÒn ðôÌ, trong môòt sôì trýõÌng hõòp cuò thêÒ ðó là baÒn ðôÌ ðiòa hình.

Ðôi khi ngýõÌi ta chiÒ câÌn có sýò phân bôì biêìn daòng có lõòi cho ngýõÌi sýÒ duòng vào muòc ðích nào ðó.

Lýòa choòn phép chiêìu và tính toán lýõìi toaò ðôò cho lýõìi chiêìu baÒn ðôÌ vêÌ nguyên tãìc là bãìt buôòc phaÒi có trong quy trình thành lâòp baÒn ðôÌ mõìi. Nhýng trên thýòc têì có môòt sôì loaòi baÒn ðôÌ, viêòc này có thêÒ ðõn giaÒn hõn và xét trong týÌng trýõÌng hõòp cuò thêÒ. Thí duò ðôìi võìi baÒn ðôÌ ðiòa hình cuÒa môÞi quôìc gia thýõÌng ðýõòc thành lâòp trên 1 phép chiêìu xác ðiònh phù hõòp võìi ðãòc ðiêÒm cuÒa quôìc gia ðó (õÒ Viêòt Nam là phép chiêìu Gauss-Cruger, UTM và hiêòn nay là phép chiêìu VN-2000). Ðôìi võìi các baÒn ðôÌ chuyên ðêÌ, ða sôì sýÒ duòng phép chiêìu cuÒa baÒn ðôÌ tý liêòu ¨C ðó là baÒn ðôÌ ðiòa hình, baÒn ðôÌ ðiòa lý chung. BõÒi vâòy viêòc lýòa choòn phép chiêìu baÒn ðôÌ, trên thýòc têì chiÒ thýòc hiêòn ðôìi võìi các baÒn ðôÌ tyÒ lêò nhoÒ và mõìi làm lâÌn ðâÌu. Ðôìi võìi các baÒn ðôÌ này cuÞng câÌn haòn chêì môòt sôì lýõòng các phép chiêìu výÌa ðuÒ dùng.

Trong môòt sôì trýõÌng hõòp khi công viêòc ðo ðaòc trên baÒn ðôÌ không ðòi hoÒi ðôò chính xác cao (chiêÌu dài, diêòn tích „T 1%; góc „T1%) thì sai sôì cho phép có thêÒ lõìn hõn và nhý vâòy ðôÌng thõÌi có thêÒ có nhiêÌu phép chiêìu ðáp ýìng yêu câÌu cuÒa baÒn ðôÌ câÌn lâòp.

Ðãòc biêòt ðôìi võìi baÒn ðôÌ treo týõÌng, quaÒng cáo không thýòc hiêòn các công viêòc ðo ðaòc trên baÒn ðôÌ thì sai sôì biêìn daòng vêÌ chiêÌu dài và diêòn tích cho phép „T10%.

Vâìn ðêÌ khó khãn và phýìc taòp nhâìt chiÒ là lýòa choòn phép chiêìu cho baÒn ðôÌ thêì giõìi và các baÒn ðôÌ có muòc ðích chuyên dùng trên vùng lãnh thôÒ lõìn.

ÐêÒ giaÒi quyêìt vâìn ðêÌ này câÌn nãìm výÞng khaÒ nãng áp duòng toán baÒn ðôÌ hiêòn ðaòi và phýõng tiêòn, công nghêò mõìi.

c. Lýòa choòn và trình bày lýõìi toaò ðôò, lýõìi chiêìu baÒn ðôÌ.

BaÒn ðôÌ là mô hình ghi laòi viò trí không gian cuÒa ðôìi týõòng trong hêò toaò ðôò ðã ðýõòc lýòa choòn. Hêò toaò ðôò này câÌn có lýõìi ðýõÌng toaò ðôò câÌn thiêìt cho xác ðiònh toòa ðôò ðiêÒm bâìt kyÌ trên baÒn ðôÌ. BaÒn ðôÌ không có lýõìi toaò ðôò không thêÒ goòi là baÒn ðôÌ.

Trên baÒn ðôÌ ðiòa lý ngýõÌi ta thýõÌng sýÒ duòng hêò toaò ðôò ðiòa lý ðêÒ xác ðiònh viò trí các ðiêÒm, ðôìi týõòng trên bêÌ mãòt trái ðâìt týõng ðôìi so võìi bêÌ mãòt elípxôit ).

ÐêÒ xác ðiònh toaò ðôò ðiòa lý ngýõÌi ta thýõÌng dùng lýõìi chiêìu baÒn ðôÌ. Lýõìi chiêìu baÒn ðôÌ là hình aÒnh cuÒa phép chiêìu baÒn ðôÌ ðýõòc thêÒ hiêòn thông qua lýõìi ðýõÌng kinh tuyêìn và viÞ tuyêìn.

Mâòt ðôò và mýìc ðôò thêÒ hiêòn các ðýõÌng kinh, viÞ tuyêìn phuò thuôòc vào ðãòc ðiêÒm baÒn ðôÌ và ðãòc ðiêÒm sýÒ duòng baÒn ðôÌ. Thí duò: Trên baÒn ðôÌ ðiòa hình khái quát, tyÒ lêò 1:1.000.000, cýì cách 10 laòi thêÒ hiêòn môòt ðýõÌng kinh tuyêìn, viÞ tuyêìn. ÕÒ tyÒ lêò 1:500.000 các ðýõÌng kinh tuyêìn cách nhau 30’, các ðýõÌng viÞ tuyêìn cách nhau 20’.

Mâòt ðôò cuÒa lýõìi toaò ðôò trên baÒn ðôÌ tyÒ lêò nhoÒ còn chiòu aÒnh hýõÒng cuÒa các yêìu tôì khác nhý: daòng phép chiêìu, sôì ðôò làm tròn sôì, daòng baÒn ðôÌ,...

Thí duò: KhoaÒng cách giýÞa các ðýõÌng kinh tuyêìn và viÞ tuyêìn trên lýõìi chiêìu baÒn ðôÌ nhý sau:

BaÒn ðôÌTyÒ lêò baÒn ðôÌ1:1.000.0001:500.000

1:2.500.0001:5.000.0001:7.500.0001:10.000.000

1:15.000.000ÐêÒ bàn30’10204050Treo týõÌng10204 ¨C 60 80100 Ðôìi võìi baÒn ðôÌ hàng haÒi ðýõòc thành lâòp õÒ phép chiêìu ðôÌng góc Mercator, khoaÒng cách giýÞa các viÞ ðôò sao cho trong giõìi haòn tyÒ lêò theo kinh tuyêìn (m) không thay ðôÒi.

Khi ðó, sai sôì ðôò dài õÒ khung trên cuÒa baÒn ðôÌ „T 0.2mm. Ngoài ra ðêÒ thuâòn tiêòn cho xác ðiònh toòa ðôò, phýõng hýõìng, ðánh giá khoaÒng cách, diêòn tích... Ðãòc biêòt là cho muòc ðích quân sýò, trên baÒn ðôÌ ðiòa hình thýõÌng có thêm lýõìi toaò ðôò vuông góc (lýõìi km), phép chiêìu hình truò ngang ðôÌng góc là phép chiêìu cuÒa baÒn ðôÌ. Trên các baÒn ðôÌ này, lýõìi toaò ðôò ðiòa lý chiÒ ðýõòc thêÒ hiêòn trên khung baÒn ðôÌ. Còn trên baÒn ðôÌ chiÒ có lýõìi toaò ðôò vuông góc. Kích thýõìc cuÒa các ô lýõìi này phuò thuôòc vào tyÒ lêò baÒn ðôÌ.

1:25.000 ¨C 4cm

1:50.000 ¨C 2cm

1:100.000 ¨C 2cm

Trên các baÒn ðôÌ chuyên dùng còn có các ðýõÌng khác nhý: ðýõÌng ðãÒng týÌ (trên baÒn ðôÌ hàng haÒi)...

d. Soaòn thaÒo sõ ðôÌ bôì cuòc baÒn ðôÌ:

Trên sõ ðôÌ bôì cuòc thýõÌng bao gôÌm:

1- Xác ðiònh ranh giõìi, giõìi haòn vùng lãnh thôÒ baÒn ðôÌ và viò trí týõng ðôìi cuÒa nó so võìi khung baÒn ðôÌ.

2- Sýò phân bôì, bôì trí tên goòi baÒn ðôÌ, tyÒ lêò baÒn ðôÌ, baÒng chú giaÒi, các khái niêòm bôÒ sung hôÞ trõò, các ðôÌ thiò biêÒu ðôÌ và các baÒn ðôÌ phuò (nêìu thâìy câÌn)...

Muòc ðích chính cuÒa công viêòc soaòn thaÒo sõ ðôÌ bôì cuòc baÒn ðôÌ là:

- ÐaÒm baÒo cho baÒn ðôÌ có bôì cuòc mang tính khoa hoòc thýòc tiêÞn.

- Thuâòn tiêòn cho sýÒ duòng baÒn ðôÌ.

- Ðáp ýìng yêu câÌu và tính thâÒm myÞ cho baÒn ðôÌ.

- Ðáp ýìng yêu câÌu kyÞ thuâòt (kích thýõìc giâìy in, kích thýõìc và khaÒ nãng cuÒa máy in ôìp sét...).

Thiêìt kêì sõ ðôÌ bôì cuòc baÒn ðôÌ là làm baÒn maket, sõ ðôÌ bôì cuòc cho tõÌ baÒn ðôÌ, trên ðó chiÒ ra:

- Kích thýõìc tõÌ baÒn ðôÌ

- Khung baÒn ðôÌ (kích thýõìc khung trong, khung ngoài)

- Viò trí lãnh thôÒ baÒn ðôÌ

- Phân bôì viò trí tên baÒn ðôÌ, baÒng chú giaÒi,...

- Môòt sôì thông tin vêÌ cõ sõÒ saÒn xuâìt baÒn ðôÌ, ngýõÌi chiòu trách nhiêòm xuâìt baÒn, nãm xuâìt baÒn,...

- Kích thýõìc, tyÒ lêò sõ ðôÌ bôì cuòc tôìt nhâìt là bãÌng tyÒ lêò baÒn ðôÌ câÌn lâòp, cuÞng có thêÒ nhoÒ hõn 1.5 ¨C 2 lâÌn.

ÐêÒ giaÒi quyêìt nhiêòm vuò này không chiÒ võìi các tõÌ baÒn ðôÌ riêng mà câÌn cho các baÒn ðôÌ nhiêÌu tõÌ và xêri baÒn ðôÌ, tâòp baÒn ðôÌ.

* Sõ ðôÌ bôì cuòc cho baÒn ðôÌ 1 tõÌ riêng leÒ có mâìy daòng chính sau:

- Tâìt caÒ các yêìu tôì chính trong sõ ðôÌ bôì cuòc (lãnh thôÒ baÒn ðôÌ, tên goòi baÒn ðôÌ, tyÒ lêò, chú giaÒi,...) ðêÌu nãÌm trong khung baÒn ðôÌ (Hình 6.1).

- Trong khung baÒn ðôÌ chiÒ thêÒ hiêòn lãnh thôÒ và nôòi dung còn các yêìu tôì khác nhý: baÒng chú giaÒi, tyÒ lêò, tên baÒn ðôÌ,... bôì trí ngoài khung baÒn ðôÌ (Hình 6.2).

Hình 6.1 Hình 6.2 (T 92_GT TK&BT BÐ)

- ÐêÒ ðaÒm baÒo tính kinh têì (kích thýõìc giâìy in...) sõ ðôÌ bôì cuòc ðýõòc thêÒ hiêòn õÒ daòng phá khung (môòt phâÌn vùng lãnh thôÒ baÒn ðôÌ výõòt ra ngoài khung).
Hình 6.3 (T 93- GT TK và BTBÐ)

- Trong khung baÒn ðôÌ, ngoài viêòc thêÒ hiêòn vùng lãnh thôÒ cách biêòt võìi lãnh thôÒ chính, hoãòc dùng môòt sôì baÒn ðôÌ phuò khác ðêÒ tãng thêm thông tin, hôÞ trõò nôòi dung cho baÒn ðôÌ chính.

- Trong môòt sôì trýõÌng hõòp do hình aÒnh lãnh thôÒ ngýõÌi ta có thêÒ phaÒi xoay khung baÒn ðôÌ theo hýõìng cuÒa lãnh thôÒ.

ÐêÒ có sõ ðôÌ bôì cuòc baÒn ðôÌ hõòp lý, tôìi ýu khi thiêìt kêì, ngýõÌi ta thýõÌng phaÒi làm nhiêÌu maket týõng ýìng võìi môÞi phýõng án, sau ðó mõìi so sánh và lýòa choòn ra sõ ðôÌ bôì cuòc tôìi ýu, hõòp lý.

* Sõ ðôÌ bôì cuòc ðôìi võìi baÒn ðôÌ nhiêÌu tõÌ:

Khi vùng lãnh thôÒ ðýõòc thêÒ hiêòn õÒ tyÒ lêò cho trýõìc không thêÒ ðãòt trên môòt tõÌ giâìy thì ngýõÌi ta phaÒi chia baÒn ðôÌ ra nhiêÌu maÒnh.

Cách chia maÒnh baÒn ðôÌ có nhiêÌu cách khác nhau, nhýng phôÒ biêìn nhâìt là chia maÒnh theo hêò thôìng kinh ðôò, viÞ ðôò và chia vuông góc.

TuyÌ thuôòc vào diêòn tích lãnh thôÒ, baÒn ðôÌ có thêÒ chia ra vài maÒnh nhýng cuÞng có thêÒ là hàng trãm thâòm chí hàng nghìn maÒnh. Thí duò nhý võìi baÒn ðôÌ ðiòa hình cuÒa các quôìc gia rôòng lõìn nhý Nga, Trung Quôìc, Âìn Ðôò,...

Bôì cuòc và trình bày cuÒa các tõÌ cho môÞi loaòi baÒn ðôÌ laòi có chuâÒn khác nhau.

Ví duò ðôìi võìi baÒn ðôÌ thêì giõìi tyÒ lêò 1:25.000.000 có sõ ðôÌ bôì cuòc chuâÒn cho các tõÌ theo hình 6.6.

Ðôìi võìi baÒn ðôÌ treo týõÌng nhiêÌu tõÌ ðýõòc dán, ghép võìi nhau thì chúng thýõÌng ðýõòc chia vuông góc (dýòa theo kích thýõìc cuÒa tõÌ giâìy in, cuÒa máy in ôìp sét) sao cho sôì tõÌ ít nhâìt nhýng dêÞ dán, ghép.

Hình 6.6 (T96_GT TK & BTBÐ)

Nhiêòm vuò chi maÒnh baÒn ðôÌ seÞ phýìc taòp hõn nêìu baÒn ðôÌ có 2 muòc ðích là: Treo týõÌng và ðêÒ baÒn khi làm viêòc trên týÌng tõÌ cuÒa baÒn ðôÌ.

Cùng môòt baÒn ðôÌ cuÞng có thêÒ có nhiêÌu phýõng án thiêìt kêì sõ ðôÌ bôì cuòc cho tiêòn sýÒ duòng. Thí duò xem các hình dýõìi ðây:

Hình 6.7 (T95_GT TKêì)

Ðôìi võìi các tõÌ baÒn ðôÌ nhiêÌu tõÌ yêu câÌu võìi phâÌn tiêìp biên không nhoÒ hõn 10 cm võìi baÒn ðôÌ hàng haÒi, 2 cm võìi baÒn ðôÌ ðiòa hình.

* Ðôìi võìi baÒn ðôÌ nãÌm trong tâòp baÒn ðôÌ, Alas:

Sõ ðôÌ bôì cuòc cuÒa chúng phaÒi tuân thuÒ nãÌm trong giõìi haòn kích thýõìc ðã xác ðiònh cuÒa tâòp baÒn ðôÌ, Alas.

Khi thiêìt kêì chúng phaÒi tính ðêìn:

- Hêò thôìng tyÒ lêò ðã xác ðiònh cho tâòp baÒn ðôÌ;

- NêÌn cõ sõÒ ðiòa lý chung cho các baÒn ðôÌ cùng loaòi (cho các baÒn ðôÌ chuyên ðêÌ);

- Sôì lýõòng baÒn ðôÌ trong Atlas, tâòp baÒn ðôÌ;

- Yêu câÌu kyÞ thuâòt in âìn (võìi các baÒn ðôÌ trên 1 trang, trên 2 trang).

Hình 6.8: Sýò phân bôì baÒn ðôÌ trên 2 trang trong Alas (T96_ GT TKÊì)

3. Soaòn thaÒo nôòi dung baÒn ðôÌ

a. Xác ðiònh các yêìu tôì nôòi dung baÒn ðôÌ

Xác ðiònh các yêìu tôì nôòi dung baÒn ðôÌ là công viêòc quan troòng cuÒa thiêìt kêì BaÒn ðôÌ. ÐêÒn giaÒi quyêìt nhiêòm vuò này câÌn phaÒi thôìng kê các yêìu tôì nôòi dung baÒn ðôÌ và tiêìn hành phân loaòi chúng; lýòa choòn các phýõng pháp thêÒ hiêòn chúng; ðãòt các chiÒ tiêu, ðiònh mýìc tôÒng quát hoá nôòi dung; thiêìt kêì hêò thôìng ký hiêòu týõng ýìng võìi nôòi dung baÒn ðôÌ ðã xác ðiònh; phân vùng ðiòa lý, phân vùng lãnh thôÒ; tiêìn hành làm các thýÒ nghiêòm, mâÞu baÒn ðôÌ trên các vùng ðãòc trýng cho baÒn ðôÌ...

Ý týõÒng chiÒ ðaòo taòo ra nguyên tãìc cõ baÒn cuÒa nôòi dung baÒn ðôÌ là:

- HiêÒu và coi baÒn ðôÌ ðiòa lý nhý các mô hình không gian thýòc têì và hêò thôìng dâÞn giaÒi nôòi dung cuÒa chúng bãÌng hình aÒnh.

- Nghiên cýìu và tôÒng kêìt, thôìng kê týÌng phâÌn cuÒa mô hình baÒn ðôÌ ðêÒ chiÒ ra các ðãòc trýng quan troòng nhâìt và môìi liên hêò cuÒa chúng.

Hêò thôìng dâÞn giaÒi xem xét các ðôìi týõòng nôòi dung baÒn ðôÌ nhý hêò thôìng ðiòa lý võìi mýìc ðôò phýìc taòp khác nhau và không gian cuÒa chúng ðýõòc xác ðiònh trong týÌng hêò thôìng cuò thêÒ. Nó liên quan và ðýõòc xác ðiònh theo muòc ðích cuÒa baÒn ðôÌ. MôÞi hêò thôìng nôòi dung có thêÒ ðýõòc thêÒ hiêòn bãÌng các mô hình khác nhau. ÐêÒ ðaòt ðýõòc hình aÒnh tôÒng hõòp ðâÌy ðuÒ cuÒa mô hình baÒn ðôÌ ngýõÌi ta thýòc hiêòn viêòc chuyêÒn vêÌ týÌng yêìu tôì cuÒa mô hình lên baÒn ðôÌ.

Thí duò trên baÒn ðôÌ caÒnh quan có thêÒ bao gôÌm các yêìu tôì nêÌn ðiòa châìt, ðiòa hình, nýõìc, thôÒ nhýõÞng, thýòc vâòt và môòt sôì yêìu tôì kinh têì xã hôòi khác. TýÌ ðây ta có thêÒ thâìy rãÌng baÒn ðôÌ caÒnh quan tyÒ lêò nhoÒ thýõÌng ðýõòc thành lâòp týÌ kêìt quaÒ tôÒng hõòp các baÒn ðôÌ chuyên ngành, chuyên ðêÌ.

BaÒn ðôÌ mà nôòi dung cuÒa nó chiÒ có ðôòc nhâìt môòt yêìu tôì (ðiòa hình hoãòc thuyÒ vãn) là râìt hiêìm có.

Thông thýõÌng nôòi dung cuÒa baÒn ðôÌ bao gôÌm nhiêÌu yêìu tôì týò nhiên và kinh têì xã hôòi. Các yêìu tôì này có môìi liên hêò mâòt thiêìt võìi nhau.

Nôòi dung cuÒa baÒn ðôÌ ðiòa lý chung thýõÌng ðýõòc khái quát và lâìy làm nêÌn “Cõ sõÒ ðiòa lý” cho các baÒn ðôÌ chuyên ðêÌ, chuyên môn.

Các yêìu tôì nêÌn cõ sõÒ ðiòa lý có ý nghiÞa:

- Dùng ðêÒ ðiònh viò, ðiònh hýõìng khi sýÒ duòng baÒn ðôÌ.

- Làm cõ sõÒ ðêÒ dýòa vào ðó thành lâòp các nôòi dung chuyên ðêÌ.

- BôÒ trõò cho viêòc giaÒi thích, làm rõ các quy luâòt phân bôì, biêìn ðôÒi các ðôìi týõòng, hiêòn týõòng baÒn ðôÌ.

Ðôìi võìi baÒn ðôÌ chuyên ðêÌ, chuyên ngành ðãòc biêòt câÌn có nhýÞng nêÌn cõ sõÒ khác ðêÒ có thêÒ tính ðýõòc các ðãòc trýng cuÒa hiêòn týõòng baÒn ðôÌ và các ðãòc ðiêÒm vùng lãnh thôÒ.

ÐêÒ xác ðiònh môòt cách tôìi ýu các yêìu tôì nôòi dung baÒn ðôÌ câÌn thýòc hiêòn phân tích môòt cách hêò thôìng các yêìu tôì nôòi dung ðãòc biêòt quan troòng theo muòc ðích, ý nghiÞa baÒn ðôÌ.

b. Lýòa choòn cách phân loaòi, các ðãòc ðiêÒm và chiÒ sôì cuÒa nôòi dung baÒn ðôÌ

VêÌ nguyên tãìc phân loaòi nôòi dung baÒn ðôÌ ðýõòc thýòc hiêòn theo nguyên tãìc týÌ chung ðêìn riêng, týÌ khái quát ðêìn chi tiêìt

Ví duò:

Sýò phân loaòi các yêìu tôì nôòi dung týò nhiên, kinh têì xã hôòi còn phaÒi týõng ýìng võìi nhiêòm vuò cuÒa khoa hoòc týò nhiên và xã hôòi. ÐiêÌu này càng quan troòng hõn ðôìi võìi các baÒn ðôÌ chuyên ðêÌ, chuyên ngành.

Thông thýõÌng các ðôìi týõòng, yêìu tôì nôòi dung ðýõòc phân loaòi theo nôòi dung. Có nghiÞa là dýòa vào hình daòng, ðãòc ðiêÒm, tính châìt, câìu trúc mà ngýõÌi ta nhóm các yêìu tôì gâÌn giôìng nhau, có các ðãòc ðiêÒm chung vào môòt nhóm.

Ví duò: Nhóm lõìp thuyÒ vãn gôÌm các ðôìi týõòng nhý: sông týò nhiên 1 nét; sông týò nhiên có nýõìc theo mùa, ðýõÌng mép nýõìc, ðýõÌng bõÌ biêÒn, ðôò cao mýòc nýõìc,....

Nhóm lõìp ðiòa hình gôÌm: ðýõÌng bình ðôò cõ baÒn, ðýõÌng bình ðôò phuò, châìm ðiêÒm ðôò cao, sýõÌn ðâìt dôìc ðýìng, bãi cát phãÒng,...

Theo ý nghiÞa khoa hoòc và thýòc têì ngýõÌi ta nhóm các yêìu tôì nôòi dung theo ðiêÌu kiêòn phát sinh, nguôÌn gôìc hoãòc quá trình hình thành và phát triêÒn.

Yêìu tôì chính xác ðiònh sýò lýòa choòn nguyên tãìc phân loaòi là muòc ðích ý nghiÞa baÒn ðôÌ câÌn lâòp.

Mýìc ðôò chi tiêìt cuÒa phân loaòi phuò thuôòc vào mýìc ðôò tôÒng quát hoá baÒn ðôÌ (phuò thuôòc vào tyÒ lêò baÒn ðôÌ). Nói chung, tyÒ lêò baÒn ðôÌ có liên quan chãòt cheÞ võìi mýìc ðôò phân loaòi hêò thôìng ðiòa lý.

Các baÒn ðôÌ phân tích ðôi khi chiÒ thêÒ hiêòn môòt vài tính châìt, khía caònh cuÒa hiêòn týõòng nôòi dung baÒn ðôÌ mà không câÌn quan tâm ðêìn các môìi liên hêò khác, võìi các ðôìi týõòng khác, thí duò trên baÒn ðôÌ khí hâòu, thõÌi tiêìt chiÒ thêÒ hiêòn nhiêòt ðôò hoãòc lýõòng mýa.

Ðãòc ðiêÒm cuÒa baÒn ðôÌ là các ðãòc ðiêÒm ðãòc trýng cho nôòi dung chính cuÒa baÒn ðôÌ. Nó xuâìt phát và ðýõòc xác ðiònh týÌ tên goòi cuÒa baÒn ðôÌ.

ÐôÌng thõÌi võìi viêòc xác ðiònh trong kêì hoaòch biên tâòp các nôòi dung baÒn ðôÌ, ngýõÌi ta thýõÌng ðãòt ra các phýõng pháp thêÒ hiêòn nôòi dung này. Các phýõng pháp thêÒ hiêòn nôòi dung có thêÒ ðôòc lâòp dùng cho týÌng loaòi nôòi dung nhýng cuÞng có thêÒ kêìt hõòp nhiêÌu phýõng pháp ðêÒ thêÒ hiêòn các nôòi dung phýìc taòp (mang caÒ ðãòc tính sôì lýõòng và châìt lýõòng). Viêòc lýòa choòn phýõng pháp thêÒ hiêòn nôòi dung câÌn tính ðêìn:

+ Ðãòc ðiêÒm sýÒ duòng baÒn ðôÌ và các yêu câÌu võìi nó.

+ ÐaÒm baÒo cho baÒn ðôÌ ðýõòc thêÒ hiêòn bãÌng các thông tin cho trýõìc.

+ Hài hoà, phù hõòp võìi các nôòi dung khác cuÒa baÒn ðôÌ và võìi các baÒn ðôÌ khác cùng loaòi.

+ Ðãòc ðiêÒm phân bôì các hiêòn týõòng, ðôìi týõòng (dâÌy ðãòc, raÒi rác, ðiònh viò theo ðýõÌng, tuyêìn hay theo ðiêÒm,...).

+ Dung lýõòng nôòi dung baÒn ðôÌ (sôì lýõòng ðôìi týõòng, hiêòn týõòng và các chiÒ sôì cuÒa chúng).

+ Sýò phân chia nôòi dung theo ý nghiÞa cuÒa chúng (chính, phuò theo các chiÒ sôì ðãòc trýng).

+ Theo khaÒ nãng in âìn baÒn ðôÌ.

Ðôìi võìi các baÒn ðôÌ có muòc ðích sýÒ duòng khác nhau thì viêòc thiêìt kêì trình bày màu sãìc ðôÌng thõÌi có tính ðêìn các ðãòc ðiêÒm sinh hoòc và tâm sinh lý ngýõÌi sýÒ duòng baÒn ðôÌ. Màu sãìc dùng ðêÒ in baÒn ðôÌ có nhiêÌu loaòi, nhiêÌu ðãòc ðiêÒm cho khaÒ nãng kêìt hõòp màu taòo ra các nêÌn mâÌu baÒn ðôÌ, mõÒ ra khaÒ nãng thêÒ hiêòn nôòi dung baÒn ðôÌ bãÌng các màu sãìc khác nhau (ðãòc biêòt trên các baÒn ðôÌ chuyên ðêÌ). Khi thiêìt kêì baÒn ðôÌ chuyên ðêÌ, nhýÞng baÒn ðôÌ ðýõòc thành lâòp lâÌn ðâÌu, býõìc ðâÌu tiên là soaòn thaÒo nôòi dung baÒn ðôÌ - ðây là sýò trình bày các khái niêòm hiêÒu biêìt vêÌ chuyên ðêÌ, ðêÌ tài baÒn ðôÌ. NhýÞng khái niêòm này ðýõòc trình bày bõÒi sýò kêìt hõòp cuÒa các nhà chuyên môn chuyên ngành và các nhà baÒn ðôÌ. Trong trýõÌng hõòp nhý vâòy thýõÌng phaÒi làm mâÞu phác thaÒo, makét thýÒ nghiêòm, mâÞu thiêìt kêì trích maÒnh.

Khi thiêìt kêì nôòi dung cho các baÒn ðôÌ õÒ các daòng khác nhau (baÒn ðôÌ ðiòa hình, ðiòa lý chung, chuyên ðêÌ, chuyên môn) thì cuÞng có các ðãòc ðiêÒm khác nhau riêng biêòt. Nôòi dung và trình bày baÒn ðôÌ ðiòa hình ðã ðýõòc xác ðiònh ðâÌy ðuÒ và chi tiêìt. ÐiêÌu này có thêÒ nhâòn thâìy rõ ràng trong quy phaòm và hêò thôìng ký hiêòu quy ýõìc cho dùng baÒn ðôÌ ðiòa hình. Khi thiêìt kêì loaòi này câÌn chú ý tõìi ðãòc ðiêÒm ðiòa lý vùng lãnh thôÒ và ðãòc ðiêÒm cuÒa các tý liêòu baÒn ðôÌ.

Khi thiêìt kêì baÒn ðôÌ ðiòa lý chung câÌn chú ý ðêìn các yêu câÌu: Trên các baÒn ðôÌ này phaÒi thêÒ hiêòn toàn bôò các yêìu tôì ðiòa lý và kinh têì xã hôòi. Nhýng mýìc ðôò ðâÌy ðuÒ và chi tiêìt nôòi dung cuÒa các baÒn ðôÌ này phuò thuôòc vào nhiêÌu yêìu tôì: muòc ðích, ý nghiÞa, ðêÌ tài, tyÒ lêò. ÐêÒ giaÒi quyêìt nhiêòm vuò này ngýõÌi ta ðãòt ra nguyên tãìc choòn loòc và khái quát các ðôìi týõòng (xem phâÌn tôÒng quát hoá nôòi dung baÒn ðôÌ).

Khi thiêìt kêì nôòi dung baÒn ðôÌ chuyên ðêÌ, chuyên môn, sýò xác ðiònh mýìc ðâÌy ðuÒ và chi tiêìt hình aÒnh ðôìi týõòng, hiêòn týõòng trên các baÒn ðôÌ này là môòt trong nhýÞng ðãòc tính, ðãòc trýng cuÒa thiêìt kêì baÒn ðôÌ chuyên ðêÌ. Mýìc ðôò ðâÌy ðuÒ và chi tiêìt nôòi dung các baÒn ðôÌ này nhiêÌu hay ít phuò thuôòc vào ðãòc ðiêÒm cuÒa các ðôìi týõòng câÌn thêÒ hiêòn, nguôÌn tý liêòu baÒn ðôÌ, phýõng pháp thêÒ hiêòn và hêò thôìng ký hiêòu quy ýõìc. Trên các baÒn ðôÌ này có ðôìi týõòng ðýõòc thêÒ hiêòn ðâÌy ðuÒ, chi tiêìt (theo ðêÌ tài), nhýng có ðôìi týõòng ðýõòc thêÒ hiêòn râìt mõÌ nhaòt hoãòc không thêÒ hiêòn. Ví duò khi thiêìt kêì baÒn ðôÌ hành chính ¨C chính triò, ðôìi týõòng chính cuÒa nôòi dung baÒn ðôÌ là ðýõÌng vùng lãnh thôÒ. Sau ðó là các ðôìi týõòng thuyÒ vãn, giao thông võìi nhýÞng nét chính. Trên baÒn ðôÌ kinh têì - xã hôòi (loaòi tra cýìu), nôòi dung chính là các ðiêÒm dân cý, giao thông ðýõÌng sá. Hêò thuyÒ vãn và ðiòa hình chiÒ ðóng vai trò nêÌn caÒnh quan chung. Ðiòa hình chiÒ thêÒ hiêòn bãÌng võÌn bóng ðiòa hình mà không thêÒ hiêòn bãÌng các ðýõÌng bình ðôò.

Thiêìt kêì baÒn ðôÌ du liòch thì nôòi dung chính là các yêìu tôì, ðôìi týõòng vêÌ du liòch. Phuò thuôòc vào thêÒ loaòi baÒn ðôÌ cuò thêÒ mà các giai ðoaòn thiêìt kêì baÒn ðôÌ có thêÒ ðõn giaÒn hay khó khãn, chi tiêìt.

Hiêòn nay các baÒn ðôÌ có thêÒ chia làm 2 nhóm:

1- BaÒn ðôÌ khoa hoòc - kyÞ thuâòt (KHKT)

2- BaÒn ðôÌ phôÒ thông (PT).

BaÒn ðôÌ khoa hoòc ¨C kyÞ thuâòt dùng ðêÒ giaÒi quyêìt công viêòc cuò thêÒ trong môòt liÞnh výòc khoa hoòc kyÞ thuâòt. Ðó là các baÒn ðôÌ ðiòa hình, các baÒn ðôÌ chuyên ðêÌ.

BaÒn ðôÌ phôÒ thông dùng cho quaÒng ðaòi quâÌn chúng phuòc vuò cho moòi ðôìi týõòng sýÒ duòng. Các baÒn ðôÌ này dùng ðêÒ truyêÌn ðaòt các thông tin chung nhâìt vêÌ týò nhiên, kinh têì - xã hôòi.

Xu hýõìng hiêòn nay, các baÒn ðôÌ khoa hoòc ¨C kyÞ thuâòt thýõÌng ðýõòc thiêìt kêì và thành lâòp võìi sýò sýÒ duòng công nghêò thông tin tin hoòc hiêòn ðaòi ðêÒ quaÒn lý và khai thác thông tin baÒn ðôÌ nhanh chóng và chính xác.

Ðôìi võìi loaòi baÒn ðôÌ phôÒ thông thì ðòi hoÒi vêÌ ðôò chính xác và mýìc ðôò ðâÌy ðuÒ, chi tiêìt kém hõn nhýng nó yêu câÌu dêÞ xem, dêÞ ðoòc. Khi xác ðiònh nôòi dung baÒn ðôÌ câÌn tính ðêìn các ðãòc ðiêÒm cuÒa ðôìi týõòng câÌn thêÒ hiêòn. Ðó là các ðãòc ðiêÒm vêÌ câìu trúc ðôìi týõòng, tính lôgic không gian, chýìc nãng cuÒa ðôìi týõòng.

Khi thiêìt kêì baÒn ðôÌ là ta lâòp ra các mô hình baÒn ðôÌ, do ðó câÌn lýòa choòn, xác ðiònh các thông sôì, ðõn viò ðo ðêÒ thêÒ hiêòn các ðãòc tính sôì lýõòng, châìt lýõòng cuÒa ðôìi týõòng, hiêòn týõòng baÒn ðôÌ. Sýò lýòa choòn này phuò thuôòc vào các nhân tôì nhý muòc ðích baÒn ðôÌ, ðêÌ tài baÒn ðôÌ, câìu trúc không gian và ðiònh viò cuÒa ðôìi týõòng, nguôÌn tý liêòu dùng ðêÒ thành lâòp baÒn ðôÌ.

Ðãòc tính sôì lýõòng thông tin baÒn ðôÌ có thêÒ thêÒ hiêòn thông qua chiÒ sôì tuyêòt ðôìi hay týõng ðôìi.

Muòc ðích thiêìt kêì baÒn ðôÌ là: choòn ra phýõng pháp thêÒ hiêòn baÒn ðôÌ; thiêìt kêì hêò thôìng ký hiêòu quy ýõìc và baÒng chú giaÒi baÒn ðôÌ nhãÌm thêÒ hiêòn tôìt nhâìt nôòi dung baÒn ðôÌ.

c. ChiÒ dâÞn tôÒng quát hoá nôòi dung baÒn ðôÌ

Trong quá trình thành lâòp baÒn ðôÌ, sýò sáng taòo khoa hoòc cuÒa nhà baÒn ðôÌ ðýõòc thêÒ hiêòn rõ ràng, maònh meÞ trong tôÒng quát hoá và soaòn thaÒo hêò thôìng ký hiêòu baÒn ðôÌ.

Nhiêòm vuò tôÒng quát hoá baÒn ðôÌ ðýõòc thýòc hiêòn chuÒ yêìu õÒ 2 giai ðoaòn:

- ÕÒ giai ðoaòn thiêìt kêì là soaòn thaÒo ra các chiÒ dâÞn tôÒng quát hoá nôòi dung (phân loaòi ðôìi týõòng, ðãòt chiÒ tiêu lýòa choòn lâìy boÒ,...); chiÒ dâÞn các phýõng pháp và phýõng tiêòn thêÒ hiêòn.

- ÕÒ giai ðoaòn thành lâòp là thýòc hiêòn các chiÒ dâÞn ðã nêu trong thiêìt kêì kyÞ thuâòt baÒn ðôÌ ðêÒ ðýa lên baÒn gôìc các nôòi dung ðã ðýõòc tôÒng quát hoá.

Nói chung trong chiÒ dâÞn thiêìt kêì kyÞ thuâòt thýõÌng bao gôÌm:

+ ChiÒ ra các ðôìi týõòng, yêìu tôì nôòi dung phaÒi thêÒ hiêòn ðâÌy ðuÒ khi chuyêÒn veÞ baÒn ðôÌ týÌ tý liêòu.

+ Trình bày các nguyên tãìc chính choòn lýòa, lâìy boÒ các yêìu tôì nôòi dung còn laòi týõng ýìng võìi ðôò lõìn, ý nghiÞa và môìi quan hêò võìi ðãòc ðiêÒm ðiòa lý lãnh thôÒ.

+ ChiÒ dâÞn các yêìu tôì, ðôìi týõòng ðãòc biêòt câÌn ðýa lên baÒn ðôÌ.

+ Ðãòt ra mýìc ðôò chi tiêìt khi truyêÌn ðaòt các ðôìi týõòng chính cho týÌng yêìu tôì nôòi dung baÒn ðôÌ.

ChiÒ dâÞn tôÒng quát hoá, trong týÌng phâÌn có liên quan ðêìn nhiêÌu chiÒ sôì do ðó trong baÒn thiêìt kêì kyÞ thuâòt baÒn ðôÌ có thêÒ có nhiêÌu mýìc ðôò ðâÌy ðuÒ và chi tiêìt khác nhau.

Theo truyêÌn thôìng thì ðôìi võìi baÒn ðôÌ nôòi dung phong phú seÞ có nhiêÌu mâÞu, cách tôÒng quát nôòi dung, do ðó viêòc sáng taòo trong tôÒng quát hoá phuò thuôòc vào trình ðôò kinh nghiêòm cuÒa nhà baÒn ðôÌ. Ðôi khi, khi soaòn thaÒo nôòi dung baÒn ðôÌ, ngýõÌi thiêìt kêì baÒn ðôÌ phaÒi thiêìt kêì, makét, mâÞu tôÒng quát hoá cho các yêìu tôì nôòi dung theo ý ðôÌ cuÒa mình. Các makét này thýõÌng phaÒi làm cho 1 vùng ðãòc trýng cho baÒn ðôÌ. Trong nhýÞng trýõÌng hõòp này ngýõÌi thành lâòp baÒn ðôÌ chiÒ theo các mâÞu này ðêÒ ðýa lên baÒn gôìc các nôòi dung ðã ðýõòc tôÒng quát hoá.