Mét sè gi¶i ph¸p nh»m ph¸t triÓn quan hÖ th¬ng m¹i níc ta víi mét sè thÞ trêng chñ yÕu T©y Nam ¸ - Trung CËn §«ng
ViÖn Nghiªn cøu Th¬ng m¹i
2000
môc lôc
Lêi nãi ®Çu 6
Ch¬ng I 9
Tæng quan vÒ thÞ trêng T©y Nam ¸ - Trung cËn ®«ng 9
i. ®iÒu kiÖn tù nhiªn vµ x· héi 9
1. VÞ trÝ ®Þa lý 9
2. LÞch sö, t«n gi¸o vµ v¨n ho¸ 12
ii. T×nh h×nh ph¸t triÓn kinh tÕ cña c¸c níc thuéc khu vùc t©y Nam ¸ - trung cËn ®«ng 28
1. Nh÷ng nÐt kh¸i qu¸t 28
2. T×nh h×nh ph¸t triÓn kinh tÕ cña mét sè níc thuéc khu vùc T©y Nam ¸ - Trung CËn §«ng 30
Ch¬ng II 52
quan hÖ kinh tÕ - th¬ng m¹i gi÷a ViÖt Nam víi c¸c níc thuéc khu vùc t©y Nam ¸ - Trung CËn ®«ng 52
I. mét sè ®Æc ®iÓm næi bËt cña thÞ trêng khu vùc T©y Nam ¸ -Trung CËn §«ng 52
1. VÒ quy m«, c¬ cÊu hµng ho¸ xuÊt nhËp khÈu cña thÞ trêng 52
2. VÒ møc ®é më cöa cña thÞ trêng 53
3. VÒ b¹n hµng vµ mét sè ®Æc ®iÓm kh¸c 55
4. Sù quan t©m ph¸t triÓn quan hÖ th¬ng m¹i cña ViÖt Nam víi thÞ trêng khu vùc T©y Nam ¸- Trung CËn §«ng trong thêi gian qua 57
Ii. Quan hÖ kinh tÕ th¬ng m¹i cña mét sè níc chñ yÕu thuéc thÞ trêng t©y Nam ¸ - Trung CËn ®«ng víi thÕ giíi vµ viÖt nam. 61
1. Ên §é 61
2. Pakistan 65
3. Thæ NhÜ Kú 68
4. I-ran 71
5. I-r¾c 73
6. A-rËp Xª-ót 76
7. C¸c tiÓu v¬ng quèc A-rËp thèng nhÊt 78
8. C«-oÐt 79
9. Gioãc-®a-ni 81
10. I-xra-en 83
iii. §¸nh gi¸ kh¶ n¨ng ph¸t triÓn quan hÖ kinh tÕ-th¬ng m¹i gi÷a ViÖt Nam víi khu vùc t©y nam ¸ - trung cËn ®«ng 85
1. Nh÷ng thuËn lîi 86
2. Nh÷ng khã kh¨n 87
IV. thùc tr¹ng vÒ kim ng¹ch vµ c¬ cÊu XuÊt nhËp khÈu cña viÖt nam trong thêi gian qua vµ dù b¸o s¬ bé cho thêi kú 2001-2010 víi khu vùc t©y Nam ¸ - Trung CËn §«ng 91
1. Thùc tr¹ng vÒ kim ng¹ch XNK gi÷a ViÖt Nam víi khu vùc T©y Nam ¸ - Trung CËn §«ng 91
2. Mét sè dù b¸o vÒ XK gi÷a ViÖt Nam vµ khu vùc T©y Nam ¸ - Trung CËn §«ng giai ®o¹n 2001- 2005 vµ 2010 94
Ch¬ng III 101
nh÷ng gi¶i ph¸p nh»m ph¸t triÓn quan hÖ Kinh tÕ - th¬ng m¹i gi÷a ViÖt Nam víi khu vùc t©y Nam ¸ - Trung cËn ®«ng 101
I. N©ng cao vai trß quèc gia nh»m ph¸t triÓn quan hÖ kinh tÕ - th¬ng m¹i gi÷a ViÖt Nam víi c¸c níc khu vùc T©y Nam ¸ - Trung cËn ®«ng 101
1. T¨ng cêng quan hÖ ngo¹i giao víi c¸c níc thuéc khu vùc T©y Nam ¸ - Trung CËn §«ng 101
2. T¨ng cêng hiÖu qu¶ cña quèc gia trong viÖc ph¸t triÓn thÞ trêng khu vùc T©y Nam ¸ - Trung CËn §«ng 103
3. Sö dông hîp lý c¸c quü khuyÕn khÝch xuÊt khÈu theo híng u tiªn ph¸t triÓn c¸c thÞ trêng míi vµ mÆt hµng míi 106
4. CÇn cã chiÕn lîc vµ ph¬ng thøc thÝch hîp ®Ó tiÕp cËn thÞ trêng 111
5. N©ng cao quyÒn kinh doanh vµ vai trß cho c¸c doanh nghiÖp trong ho¹t ®éng më réng thÞ trêng xuÊt nhËp khÈu míi T©y Nam ¸ - Trung CËn §«ng 113
6. C¸c gi¶i ph¸p kh¸c 115
II. ®Èy m¹nh ho¹t ®éng cña doanh nghiÖp, hiÖp héi ngµnh nghÒ nh»m ph¸t triÓn quan hÖ kinh tÕ - th¬ng m¹i gi÷a viÖt nam víi c¸c níc thuéc khu vùc t©y nam ¸ - trung cËn ®«ng 118
1. TiÕp cËn, ph©n tÝch th«ng tin ®Ó th©m nhËp thÞ trêng c¸c níc thuéc khu vùc T©y Nam ¸ - Trung CËn §«ng 118
2. T¨ng cêng tiÕp xóc víi thÞ trêng xuÊt nhËp khÈu míi 120
3. N©ng cao kh¶ n¨ng c¹nh tranh cÊp doanh nghiÖp 121
4. Chñ ®éng x©y dùng chiÕn lîc kinh doanh vµ chiÕn lîc thÞ trêng 124
5. CÇn sö dông c¸c dÞch vô hç trî xuÊt khÈu 125
6. N©ng cao vai trß cña c¸c HiÖp héi ngµnh hµng 129
7. CÇn cã sù phèi hîp chÆt chÏ gi÷a Nhµ níc, HiÖp héi, doanh nghiÖp trong viÖc tiÕp cËn vµ më réng thÞ trêng 130
III. gi¶i ph¸p ®èi víi mét sè níc cô thÓ thuéc khu vùc thÞ trêng T©y Nam ¸- Trung CËn §«ng 134
1. §èi víi Ên §é 134
2. §èi víi Pakistan 135
3. §èi víi Thæ NhÜ Kú 136
4. §èi víi I-ran 137
5. §èi víi I-r¾c 138
6. §èi víi A-rËp Xª-ót 139
7. §èi víi C¸c tiÓu v¬ng quèc A-rËp thèng nhÊt 139
8. §èi víi C«-oÐt 140
9. §èi víi Gioãc-®a-ni 141
10. §èi víi I-xra-en 141
KÕt luËn 143
Phô lôc 1: Kim ng¹ch nhËp khÈu cña viÖt nam tõ c¸c níc khu vùc T©y Nam ¸ - Trung CËn §«ng 1996 - 2000 145
Phô lôc 2: Kim ng¹ch xuÊt khÈu tõ ViÖt Nam sang c¸c níc T©y nam ¸- trung cËn ®«ng 1996-2000 146
Phô lôc 3: MÆt hµng XuÊt khÈu chñ yÕu cña ViÖt Nam sang c¸c níc khu vùc T©y Nam ¸-Trung CËn §«ng 1995-1999 147
Tµi liÖu tham kh¶o 149
Lêi nãi ®Çu
Ph¸t triÓn thÞ trêng xuÊt khÈu lµ mét trong nh÷ng néi dung quan träng cña chiÕn lîc xuÊt khÈu, mét yÕu tè gãp phÇn n©ng cao kh¶ n¨ng c¹nh tranh cña nÒn kinh tÕ, cña ngµnh/doanh nghiÖp, cña c¸c s¶n phÈm hµng ho¸ vµ dÞch vô trong tiÕn tr×nh héi nhËp. §ång thêi ph¸t triÓn thÞ trêng xuÊt khÈu cßn lµ mét vÊn ®Ò quan träng trong ®êng lèi ph¸t triÓn kinh tÕ theo ®Þnh híng xuÊt khÈu ®èi víi ViÖt Nam hiÖn nay.
§Ó ph¸t triÓn thÞ trêng xuÊt khÈu mét mÆt cÇn ph¶i tõng bíc n©ng cao kh¶ n¨ng chiÕm lÜnh ®èi víi c¸c thÞ trêng truyÒn thèng, thÞ trêng ®· cã, mÆt kh¸c cÇn ph¶i t×m c¸ch th©m nhËp vµo c¸c khu vùc thÞ trêng míi, thÞ trêng tiÒm n¨ng.
T©y Nam ¸ - Trung CËn §«ng lµ mét khu vùc thÞ trêng míi vµ ®Çy tiÒm n¨ng ®èi víi ViÖt Nam. Trong thêi gian qua quan hÖ th¬ng m¹i gi÷a ViÖt Nam víi c¸c níc thuéc khu vùc thÞ trêng nµy cßn h¹n chÕ, kim ng¹ch bu«n b¸n cßn ë møc nhá bÐ, cha t¬ng xøng víi tiÒm n¨ng vèn cã cña c¸c bªn. Theo con sè thèng kª th× thÞ trêng ch©u ¸ chiÕm 57,7%, ch©u ©u 28%, ch©u ®¹i D¬ng 5,3%, B¾c Mü 4,4%, thÞ trêng SNG vµ §«ng ¢u 2%; cßn thÞ trêng T©y Nam ¸ - Trung CËn §«ng vµ ch©u Phi chØ chiÕm kho¶ng h¬n 3% trong tæng kim ng¹ch xuÊt nhËp khÈu cña ViÖt Nam.
Mét sè mÆt hµng n«ng s¶n cña ta nh g¹o, h¹t tiªu, chÌ, cµ phª vµ mét sè c¸c mÆt hµng tiªu dïng kh¸c nh da giµy, hµng may mÆc, hµng ®iÖn tö... ®· cã mÆt t¹i mét sè níc cña thÞ trêng nµy. Nh×n chung, c¸c mÆt hµng trªn cña ta ®Òu ®¸p øng ®îc c¸c yªu cÇu vÒ chÊt lîng vµ thÞ hiÕu tiªu dïng cña b¹n, song sè lîng kh«ng ®¸ng kÓ l¹i cha ®¸p øng ®îc mét c¸ch æn ®Þnh thêng xuyªn nªn cha t¹o ra ®îc chç ®øng trªn thÞ trêng. H¬n n÷a, hµng ho¸ xuÊt khÈu cña ta vµo khu vùc thÞ trêng nµy l¹i chñ yÕu th«ng qua trung gian lµ mét níc thø ba, nªn ®· ¶nh hëng rÊt lín ®Õn hiÖu qu¶ kinh tÕ cña ho¹t ®éng xuÊt khÈu, còng nh kh¶ n¨ng th©m nhËp thÞ trêng cña c¸c doanh nghiÖp ViÖt Nam.
§Ó t¨ng cêng quan hÖ kinh tÕ - th¬ng m¹i gi÷a ViÖt Nam víi c¸c níc thuéc thÞ trêng T©y Nam ¸- Trung CËn §«ng, t¹o ra mét chç ®øng æn ®Þnh, n©ng cao kh¶ n¨ng c¹nh tranh cña ta cÇn ph¶i tiÕn hµnh t×m hiÓu, nghiªn cøu thÞ trêng, ph©n tÝch nh÷ng ®Æc ®iÓm, chØ ra nguyªn nh©n lµm c¶n trë sù ph¸t triÓn th¬ng m¹i gi÷a ta víi thÞ trêng nµy. Trªn c¬ së ®ã ®Ò ra c¸c gi¶i ph¸p thiÕt thùc nh»m ph¸t huy nh÷ng u thÕ s½n cã, th©m nhËp hiÖu qu¶ vµo thÞ trêng T©y Nam ¸- Trung CËn §«ng lµ mét viÖc lµm cÇn thiÕt.
V× vËy, viÖc Bé Th¬ng m¹i cho phÐp triÓn khai thùc hiÖn ®Ò tµi nghiªn cøu "Mét sè gi¶i ph¸p nh»m ph¸t triÓn quan hÖ th¬ng m¹i níc ta víi mét sè thÞ trêng chñ yÕu T©y Nam ¸ - Trung CËn §«ng" lµ cã ý nghÜa rÊt lín vÒ c¶ ph¬ng diÖn lý thuyÕt lÉn thùc tiÔn.
Môc tiªu nghiªn cøu cña ®Ò tµi lµ trªn c¬ së nªu lªn nh÷ng nÐt tæng quan vÒ ®iÒu kiÖn tù nhiªn, x· héi, t×nh h×nh ph¸t triÓn kinh tÕ, ngo¹i th¬ng v.v..., ®¸nh gi¸ tæng quan vÒ thùc tr¹ng thÞ trêng ®Æc biÖt lµ thùc tr¹ng quan hÖ kinh tÕ-th¬ng m¹i cña c¸c níc khu vùc T©y Nam ¸ - Trung CËn §«ng víi ViÖt Nam trong thêi gian gÇn ®©y, ®ång thêi ®Ò xuÊt mét sè kiÕn nghÞ vµ gi¶i ph¸p nh»m thóc ®Èy quan hÖ kinh tÕ -th¬ng m¹i gi÷a ViÖt Nam vµ c¸c níc thuéc thÞ trêng T©y Nam ¸- Trung CËn §«ng.
§èi tîng nghiªn cøu cña ®Ò tµi lµ thùc tr¹ng vÒ quan hÖ kinh tÕ - th¬ng m¹i, h¬n n÷a chñ yÕu l¹i lµ th¬ng m¹i hµng ho¸, bao gåm chÝnh s¸ch th¬ng m¹i, t×nh h×nh xuÊt nhËp khÈu hµng ho¸, c¬ cÊu mÆt hµng xuÊt nhËp khÈu, c¸c b¹n hµng chñ yÕu cña mét sè níc thuéc thÞ trêng T©y Nam ¸ - Trung CËn §«ng. H¬n n÷a, trong quan hÖ kinh tÕ-th¬ng m¹i gi÷a khu vùc thÞ trêng nµy víi ViÖt Nam th× ®Ò tµi còng chØ tËp trung nghiªn cøu quan hÖ th¬ng m¹i hµng ho¸, cßn th¬ng m¹i dÞch vô, ®Çu t, së h÷u trÝ tuÖ... chØ ®îc ®Ò cËp ë c¸c chõng mùc nhÊt ®Þnh.
Ph¹m vi nghiªn cøu cña ®Ò tµi lµ c¸c níc thuéc thÞ trêng Nam ¸ - Trung CËn §«ng, tuy nhiªn ®Ò tµi chØ tËp trung vµo mét sè níc chñ yÕu nh Ên §é, Pakistan,
I-ran, I-r¾c, Thæ NhÜ Kú... ®ã lµ c¸c níc thuéc khu vùc Nam ¸ vµ khu vùc Trung CËn §«ng. C¸c níc thuéc khu vùc Trung ¸ vµ ch©u phi tuy còng cã nhiÒu ®Æc ®iÓm t¬ng ®ång víi c¸c níc thuéc khèi thÞ trêng nµy, ®Òu lµ c¸c thÞ trêng míi ®èi víi ViÖt Nam nhng ®Ò tµi cha cã ®iÒu kiÖn ®Ò cËp ®Õn.
XuÊt ph¸t tõ môc ®Ých vµ yªu cÇu trªn ®©y, ®Ò tµi bao gåm nh÷ng néi dung chñ yÕu nh sau:
Ch¬ng I: Tæng quan vÒ thÞ trêng khu vùc T©y Nam ¸- Trung CËn §«ng.
Ch¬ng II: Quan hÖ kinh tÕ - th¬ng m¹i gi÷a ViÖt Nam víi c¸c níc thuéc khu vùc T©y Nam ¸- Trung CËn §«ng.
Ch¬ng III: Nh÷ng gi¶i ph¸p vµ kiÕn nghÞ nh»m ph¸t triÓn quan hÖ kinh tÕ-th¬ng m¹i gi÷a ViÖt Nam víi khu vùc T©y Nam ¸ - Trung CËn §«ng.
§Ò tµi ®îc hoµn thµnh víi sù gióp ®ì nhiÖt t×nh cña Vô Ch©u Phi-T©y Nam ¸ (Bé Th¬ng m¹i), ViÖn Nghiªn cøu Th¬ng m¹i vµ cña nhiÒu tæ chøc, c¸ nh©n kh¸c trong vµ ngoµi Bé Th¬ng m¹i. Ban chñ nhiÖm ®Ò tµi m¹i xin ch©n thµnh c¶m ¬n v× nh÷ng sù gióp ®ì quý b¸u trªn ®©y ®· dµnh cho chóng t«i trong qu¸ tr×nh triÓn khai thùc hiÖn ®Ò tµi.
Ch¬ng I
Tæng quan vÒ thÞ trêng T©y Nam ¸ - Trung cËn ®«ng
i. ®iÒu kiÖn tù nhiªn vµ x· héi
1. VÞ trÝ ®Þa lý
Nh×n trªn b¶n ®å thÕ giíi, vÒ phÝa T©y c¸c níc ASEAN vµ phÝa Nam khèi lôc ®Þa ¸ - ©u réng lín, cã mét phÇn ®Êt b¾t ®Çu tõ B¨ng-la-®Ðt ®Õn Ên §é, Pakistan,
I-ran, c¸c níc trªn b¸n ®¶o A-rËp, cho ®Õn Thæ NhÜ Kú tiÕp gi¸p víi ch©u ¢u, ®ã lµ c¸c níc thuéc khu vùc thÞ trêng T©y Nam ¸ - Trung CËn §«ng*.
VÒ mÆt ®Þa lý, khèi thÞ trêng nµy lµ n¬i tiÕp gi¸p víi 3 ch©u lôc lín, phÝa §«ng gi¸p víi c¸c níc ASEAN, phÝa B¾c g¾n liÒn víi lôc ®Þa ch©u ¸ (Trung ¸), phÝa T©y gi¸p víi §«ng ¢u vµ ch©u Phi cßn phÝa Nam lµ Ên §é D¬ng.
VÞ trÝ c¸c níc thuéc vùc Nam ¸ - Trung CËn §«ng trªn b¶n ®å thÕ giíi
T©y Nam ¸ - Trung CËn §«ng (TrÝch lôc tõ B§TG)
Víi vÞ trÝ ®Þa lý nh trªn, c¸c níc thuéc khu vùc thÞ trêng T©y Nam ¸- Trung CËn §«ng ®ãng vai trß quan träng trong hµng h¶i vµ th¬ng m¹i quèc tÕ. Tõ Ên ®é D¬ng b»ng ®êng biÓn qua Hång H¶i råi qua kªnh ®µo Xuy-ª cã thÓ ngîc lªn c¸c biÓn §Þa Trung H¶i, H¾c H¶i... vµ th«ng ra §¹i T©y D¬ng ®Ó giao lu víi c¸c níc kh¸c ë phÝa B¾c ch©u ¢u vµ nhiÒu thÞ trêng kh¸c cña thÕ giíi.
Nh÷ng thÞ trêng tiÕp gi¸p víi T©y Nam ¸-Trung CËn §«ng lµ c¸c thÞ trêng cã tr×nh ®é ph¸t triÓn kh¸c nhau cña thÕ giíi. NÕu nh ch©u Phi mét ch©u lôc réng lín víi h¬n 50 níc vµ hÇu hÕt lµ c¸c níc cã tr×nh ®é ph¸t triÓn kinh tÕ cßn thÊp, khèi asean vµ Trung Quèc lµ nh÷ng thÞ trêng cã tr×nh ®é ph¸t triÓn trung b×nh, th× c¸c níc T©y ¢u l¹i lµ khèi thÞ trêng cã tr×nh ®é ph¸t triÓn cao vµ lµ mét trong nh÷ng trung t©m kinh tÕ lín cña thÕ giíi.
Do vÞ trÝ ®Þa lý ®Æc biÖt cïng víi sù th©m nhËp lÉn nhau vÒ kinh tÕ vµ v¨n ho¸ qua nhiÒu thÕ kû ®· lµm cho T©y Nam ¸ - Trung CËn §«ng trë thµnh n¬i giao thoa vÒ kinh tÕ vµ v¨n ho¸ cña thÕ giíi. VÒ kinh tÕ, nh×n chung c¸c níc thuéc khu vùc thÞ trêng nµy cã tr×nh ®é ph¸t triÓn thuéc vµo møc trung b×nh cña thÕ giíi, song gi÷a c¸c níc thuéc khu vùc th× tr×nh ®é ph¸t triÓn kinh tÕ l¹i rÊt kh¸c nhau, theo c¸c chØ tiªu kinh tÕ vÜ m« còng nh c¸c chØ tiªu ph¸t triÓn kh¸c.
Cã thÓ ph©n chia khu vùc thÞ trêng T©y Nam ¸ - Trung CËn §«ng thµnh hai khu vùc thÞ trêng nhá h¬n (tiÓu khu vùc), qua tªn gäi chóng ta còng cã thÓ h×nh dung ®îc r»ng ®ã lµ tiÓu khu vùc thÞ trêng T©y Nam ¸ vµ tiÓu khu vùc thÞ trêng Trung CËn §«ng (cßn gäi lµ khu vùc Trung §«ng). TiÓu khu vùc thÞ trêng T©y Nam ¸ gåm c¸c níc tõ B¨ng-la-®Ðt, Ên §é, Sri Lanka ®Õn Pakistan, ¸pganixtan vµ mét sè níc kh¸c. Khu vùc thÞ trêng nµy cã diÖn tÝch lµ 4.936.889 km2 vµ tæng d©n sè lµ 1.182.819 ngµn ngêi.
Trung CËn §«ng lµ mét tiÓu khu vùc réng lín, bao gåm c¸c níc thuéc vïng VÞnh vµ c¸c níc trªn b¸n ®¶o A-rËp (Ba-ren, I-ran, I-r¾c, I-xra-en, Gioãc-®a-ni,
C«-oÐt, Li-b¨ng, Li-bi, «-man, Quata, A-rËp Xª-ót, Xy-ri, Thæ NhÜ Kú, C¸c tiÓu v¬ng quèc A-rËp thèng nhÊt, Y-ª-men, Pa-le-xtin...) víi diÖn tÝch kho¶ng 6.015.592 km2 vµ d©n sè kho¶ng 276.700 ngµn ngêi. §©y lµ tiÓu khu vùc cã vÞ trÝ chiÕn lîc quan träng trªn thÕ giíi, lµ chiÕc cÇu nèi liÒn gi÷a 3 ch©u: ¸ - ©u - Phi. Tõ thêi thîng cæ, vïng nµy ®· trë thµnh con ®êng giao lu bu«n b¸n (h¬ng liÖu, t¬ lôa) gi÷a c¸c níc ph¬ng §«ng vµ ch©u ¢u. ë ®©y cßn cã kªnh ®µo Xuy-ª nèi §Þa Trung H¶i víi Hång H¶i, con ®êng hµng h¶i ng¾n nhÊt tõ §«ng sang T©y.
Nh vËy, kh«ng chØ víi vÞ trÝ ®Þa lý quan träng mµ víi mét diÖn tÝch lµ 10.952.481 km² vµ d©n sè lµ 1.459.519 ngµn ngêi th× khu vùc thÞ trêng T©y Nam ¸ - Trung CËn §«ng lµ mét thÞ trêng cã d©n sè vµ diÖn tÝch rÊt lín. H¬n n÷a ®iÒu kiÖn tù nhiªn cïng víi c¸c yÕu tè v¨n ho¸, t«n gi¸o ®· lµm cho khu vùc nµy ®· trë thµnh mét ®èi tîng quan träng, ®Çy hÊp dÉn ®èi víi c¸c nhµ th¬ng m¹i vµ ®Çu t quèc tÕ.
VÒ ®Þa h×nh: c¸c níc thuéc khu vùc thÞ trêng nµy cã ®Þa h×nh rÊt phong phó vµ ®a d¹ng. NÕu nh tiÓu khu vùc T©y Nam ¸ ®Þa h×nh thÊp dÇn tõ B¾c xuèng Nam t¹i c¸c níc Ên §é, Pakistan, B¨ng-la-®Ðt, phÝa B¾c víi d·y Hymalaya cã ®Ønh Ch«m«lungma cao 8.882 mÐt so víi mÆt níc biÓn vµ ®îc mÖnh danh lµ nãc nhµ cña thÕ giíi th× phÝa Nam gi¸p biÓn víi nh÷ng vïng b×nh nguyªn mªnh m«ng (B¨ng-la-®Ðt lµ níc thÊp nhÊt thÕ giíi so víi mÆt níc biÓn), ven biÓn cã c¸c thµnh phè lín víi ®Þa h×nh b»ng ph¼ng rÊt tèt cho ph¸t triÓn n«ng nghiÖp, c«ng nghiÖp vµ th¬ng m¹i.
§Þa h×nh cña khu vùc thÞ trêng Trung CËn §«ng nh×n chung lµ Ýt phøc t¹p h¬n. C¸c níc n»m trªn b¸n ®¶o A-rËp chñ yÕu lµ vïng sa m¹c víi thêi tiÕt kh¾c nghiÖt, nhiÖt ®é trung b×nh hµng n¨m cao h¬n vµ lîng ma thêng thÊp h¬n c¸c n¬i kh¸c. Ngoµi c¸c kho¸ng s¶n chÝnh nh dÇu löa vµ mét sè kho¸ng s¶n kh¸c, do h¹n chÕ vÒ thæ nhìng vµ khÝ hËu nªn n«ng nghiÖp ë ®©y nh×n chung lµ kÐm ph¸t triÓn.
VÒ khÝ hËu: c¸c níc trong khu vùc thÞ trêng T©y Nam ¸ - Trung CËn §«ng cã vÞ trÝ ®Þa lý gÇn xÝch ®¹o nªn khÝ hËu nãi chung lµ mang tÝnh nhiÖt ®íi. NhiÖt ®é trung b×nh hµng n¨m rÊt cao, cã lóc mïa hÌ ë Ên §é nhiÖt ®é lªn tíi gÇn 50C. Tuy lµ khÝ hËu nhiÖt ®íi nhng do ®Þa h×nh phøc t¹p vµ ¶nh hëng cña sa m¹c nªn møc chªnh lÖch vÒ nhiÖt ®é gi÷a c¸c mïa, gi÷a c¸c vïng kh¸ lín vµ cã n¬i rÊt l¹nh, vÝ dô nh vïng Khuzestan (I-ran) n»m vÒ phÝa T©y nhiÖt ®é cã lóc lªn tíi 51C vµo mïa hÌ vµ mïa ®«ng ë c¸c vïng phÝa B¾c cã lóc xuèng - 37C.
2. LÞch sö, t«n gi¸o vµ v¨n ho¸
2.1. Nh÷ng nÐt kh¸i qu¸t
Nh ®· ®Ò cËp ë trªn, do vÞ trÝ ®Þa lý lµ n¬i tiÕp gi¸p 3 ch©u lôc lín víi nh÷ng nÒn v¨n ho¸ riªng biÖt, nªn ®©y lµ n¬i héi tô nhiÒu dßng v¨n ho¸ kh¸c nhau cña nh©n lo¹i. Nh vËy, khu vùc T©y Nam ¸ - Trung CËn §«ng kh«ng chØ bao gåm nhiÒu níc víi tr×nh ®é ph¸t triÓn kinh tÕ kh¸c nhau mµ ®©y lµ khu vùc bao gåm nhiÒu nÒn v¨n ho¸ kh¸c nhau, lµ céi nguån cña rÊt nhiÒu c¸c t«n gi¸o næi tiÕng cña nh©n lo¹i.
TiÓu khu vùc T©y Nam ¸ ®· tõng lµ c¸i n«i cña nhiÒu nÒn v¨n minh lõng danh thÕ giíi víi lÞch sö h×nh thµnh vµ ph¸t triÓn rÊt l©u ®êi nh Ên ®é víi nÒn v¨n minh s«ng H»ng c¸ch ®©y h¬n 5000 n¨m. §Æc ®iÓm næi bËt nhÊt vÒ lÞch sö h×nh thµnh c¸c quèc gia thuéc tiÓu khu vùc nµy lµ hÇu hÕt c¸c níc xung quanh ®Òu ®îc t¸ch ra tõ Ên ®é (Pakistan, B¨ng-la-®Ðt, Sri Lanka...), v¨n ho¸ Ên cã ¶nh hëng rÊt lín ®Õn c¸c níc nµy. Trõ Ên ®é, c¸c níc kh¸c nh×n chung míi ®îc h×nh thµnh trong vßng 100 n¨m trë l¹i ®©y.
TiÓu khu vùc cßn l¹i - Trung CËn §«ng suèt mét thêi gian dµi ®· tõng lµ trung t©m cña nÒn v¨n minh nh©n lo¹i. N¬i ®©y bao gåm nh÷ng quèc gia cã nÒn v¨n ho¸ l©u ®êi tõ 2000 ®Õn 3000 n¨m tríc C«ng nguyªn. N¬i ®©y næi tiÕng kh«ng chØ víi nÒn v¨n minh Lìng hµ vµ v¨n minh Ai CËp cæ ®¹i mµ cßn lµ n¬i xuÊt xø cña c¸c dßng t«n gi¸o lín trªn thÕ giíi nh Do Th¸i Gi¸o, Thiªn Chóa Gi¸o, Håi Gi¸o...
Do cã vÞ trÝ chiÕn lîc quan träng vµ nguån dÇu löa dåi dµo nªn tõ tríc ®Õn nay Trung CËn §«ng lu«n lµ ®Þa bµn tranh chÊp, giµnh giËt ¶nh hëng vµ lîi Ých gi÷a c¸c cêng quèc trªn thÕ giíi nh Mü, T©y ¢u vµ Nga.
Sù kh¸c nhau vÒ t«n gi¸o vµ s¾c téc lµ nguån gèc vµ nguyªn nh©n g©y nªn c¸c cuéc xung ®ét vÒ t tëng vµ vÒ vò trang gi÷a c¸c gi¸o ph¸i, thËm chÝ lµ c¸c ®¶ng ph¸i ®èi lËp. NÕu nh thêi cæ xa d¶i ®Êt nµy ®· tõng lµ trung t©m v¨n minh nh©n lo¹i th× ngµy nay lµ trung t©m cña c¸c xung ®ét vÒ biªn giíi vµ néi chiÕn.
Trong h¬n nöa thÕ kû qua, xung ®ét A-rËp - I-xra-en mµ cèt lâi lµ vÊn ®Ò
Pa-le-xtin ®· diÔn ra rÊt quyÕt liÖt vµ phøc t¹p víi 4 cuéc chiÕn tranh (1948, 1956, 1967, 1973). Víi sù gióp ®ì cña c¸c tæ chøc quèc tÕ vµ c¸c lùc lîng yªu chuéng hoµ b×nh trªn thÕ giíi, tiÕn tr×nh hoµ b×nh Trung CËn §«ng ®· ®¹t ®îc mét sè chuyÓn biÕn tÝch cùc, tuy nhiªn nhiÒu cuéc ®µm ph¸n vÉn cßn bÕ t¾c mµ trë ng¹i chÝnh lµ vÊn ®Ò Jerusalem. Cho ®Õn nay khu vùc Trung CËn §«ng vÉn lu«n lµ ®iÓm nãng trong quan hÖ quèc tÕ.
V¨n ho¸ vµ t«n gi¸o lµ nÐt ®Æc s¾c næi bËt nhÊt cña miÒn lôc ®Þa nµy, nã ®ãng vai trß quan träng kh«ng chØ ¶nh hëng tíi sù ph¸t triÓn trªn tÊt c¶ c¸c mÆt kh¸c nhau trong qu¸ khø, mµ cßn ¶nh hëng rÊt lín ®Õn sù ph¸t triÓn vÒ kinh tÕ vµ th¬ng m¹i hiÖn nay vµ cã lÏ c¶ trong mét t¬ng lai kh«ng xa.
Kh¸c víi mét sè thÞ trêng kh¸c nh B¾c Mü, Nam Mü vµ ch©u §¹i D¬ng... ®©y lµ mét thÞ trêng cã nÒn v¨n minh sím ph¸t triÓn. Nh÷ng ®Þa danh, nh÷ng nÒn v¨n minh næi tiÕng g¾n liÒn víi lÞch sö ph¸t triÓn l©u ®êi cña miÒn ®Êt nµy lµ Ên §é, I-ran, Thæ NhÜ Kú... §©y còng lµ vïng ®Êt s¶n sinh ra nh÷ng kú quan cña thÕ giíi nh ngän ®Ìn biÓn Alexandria, tîng ThÇn Dít vµ nhiÒu kiÕn tróc v¨n ho¸ næi tiÕng cña nh©n lo¹i.
VÒ ng«n ng÷, do khu vùc thÞ trêng bao gåm nhiÒu níc kh¸c nhau nªn cã c¸c ng«n ng÷ b¶n ®Þa còng kh¸c nhau, nhng tiÕng Anh ë ®©y rÊt ph¸t triÓn nªn trong giao tiÕp, ngo¹i giao vµ th¬ng m¹i ngoµi mét sè ng«n ng÷ nh tiÕng A-rËp, tiÕng Ên th× tiÕng Anh vÉn lµ tiÕng nãi chung cho toµn khu vùc mµ nguyªn nh©n lµ do sù ®« hé cña thùc d©n Anh trªn phÇn lôc ®Þa nµy trong mét kho¶ng thêi gian kh¸ dµi.
2.2. Kh¸i qu¸t vÒ lÞch sö, v¨n ho¸, chÝnh trÞ cña mét sè níc
§iÓm qua lÞch sö h×nh thµnh vµ ph¸t triÓn cña mét sè quèc gia thuéc khu vùc thÞ trêng nµy chóng ta thÊy mét ®Æc ®iÓm chung næi bËt r»ng ®©y lµ mét khu vùc thÞ trêng cã nÒn v¨n minh ph¸t triÓn sím, phøc t¹p vÒ mÆt chÝnh trÞ vµ t«n gi¸o. Tuy nhiªn, trong thùc tÕ ngêi d©n ë c¸c níc kh¸c nhau cña thÞ trêng nµy l¹i cã nh÷ng thãi quen gièng nhau vÒ v¨n ho¸ vµ tiªu dïng. §ã lµ mét ®Æc ®iÓm ®¸ng chó ý trong quan hÖ th¬ng m¹i víi c¸c níc nµy. §Ó hiÓu râ ®iÒu nµy sau ®©y ®Ò tµi nªu lªn mét sè nÐt lín vÒ v¨n ho¸, lÞch sö h×nh thµnh vµ ph¸t triÓn cña mét sè níc thuéc khu vùc thÞ trêng T©y Nam ¸ - Trung CËn §«ng.
VÒ diÖn tÝch, Ên ®é lµ mét quèc gia lín thø b¶y trªn thÕ giíi vµ lín thø nh× ë ch©u ¸ (sau Trung Quèc) víi tæng diÖn tÝch 3,3 triÖu km² vµ d©n sè ®øng thø hai trªn thÕ giíi. §Êt níc nµy ®Æc trng bëi sù bÝ Èn vÒ t«n gi¸o, sù ®a d¹ng vÒ v¨n ho¸, con ngêi, ng«n ng÷ còng nh c¸c ®iÒu kiÖn khÝ hËu, ®Þa lý vµ c¸c nguån tµi nguyªn kho¸ng s¶n.
TiÓu lôc ®Þa nµy tiÕp gi¸p víi vïng ®Êt chÝnh cña ch©u ¸ bëi rÆng Himalaya, ®îc bao bäc bëi VÞnh Bengal vÒ phÝa §«ng, biÓn A-rËp vÒ phÝa t©y vµ Ên ®é D¬ng vÒ phÝa nam. RÆng Himalaya ®ãng vai trß quan träng ®èi víi sù h×nh thµnh vµ ph¸t triÓn cña Ên ®é, cïng víi c¸c rÆng Karakoram vµ Hindu - Kush theo híng T©y B¾c vµ rÆng Akan theo híng §«ng B¾c, rÆng Himalaya hiÓm trë ®· h¹n chÕ rÊt lín ®Õn sù giao lu vÒ mäi mÆt cña tiÓu lôc ®Þa nµy víi vïng ®Êt ¸ ch©u.
LÞch sö Ên ®é cã thÓ ®îc ph©n t¸ch mét c¸ch ®¹i ®Ó thµnh bèn giai ®o¹n nh sau:
Thø nhÊt lµ giai ®o¹n nÒn v¨n minh thung lòng s«ng H»ng kÐo dµi kho¶ng 1500 n¨m, b¾t ®Çu vµo kho¶ng n¨m 3000 tríc C«ng nguyªn cho ®Õn lóc ngêi aryan ®Õn x©m lîc vµo n¨m 1500 tríc C«ng nguyªn.
Thø hai lµ giai ®o¹n thèng trÞ cña Ên ®é Gi¸o kÐo dµi 2500 n¨m, tõ n¨m 1500 tríc C«ng nguyªn ®Õn thêi kú Trung Cæ vµo kho¶ng n¨m 1000 sau C«ng nguyªn vµ kÕt thóc kÓ tõ khi Ên ®é chÞu ¶nh hëng cña ®¹o Håi.
Giai ®o¹n thø ba tõ n¨m 1000 sau C«ng nguyªn ®Õn n¨m 1700 sau C«ng nguyªn lµ giai ®o¹n trÞ v× cña c¸c vua chóa Håi Gi¸o, giai ®o¹n nµy kÐo dµi kho¶ng 700 n¨m.
Cuèi cïng lµ giai ®o¹n Ên §é thuéc sù thèng trÞ díi chÕ ®é thùc d©n Anh. Giai ®o¹n nµy kÕt thóc vµo n¨m 1947 vµ ®îc ®¸nh dÊu bëi mét mèc lÞch sö ®¸ng ghi nhí vµo ngµy 15/8/1947. §ã lµ ngµy mét phong trµo b¹o ®éng ®· x¶y ra vµ kÕt qu¶ lµ Ên ®é ®· tho¸t khái ¸ch ®« hé cña Anh quèc. VÞ Thñ tíng ®Çu tiªn cña Ên ®é lµ Pandit Jawahar Lal Nehru.
Sau khi giµnh ®îc ®éc lËp, Ên ®é ®· thõa nhËn hÖ thèng d©n chñ Quèc héi cña Anh quèc. C¸c c¬ cÊu Nhµ níc, thÓ chÕ gi¸o dôc, quèc phßng, hµnh chÝnh vµ t ph¸p do níc Anh thiÕt lËp vÉn ®îc gi÷ l¹i.
HiÕn ph¸p ®îc th«ng qua vµo ngµy 26/1/1950, kho¶ng 3 n¨m sau khi Ên ®é trë thµnh mét níc céng hoµ. Theo tinh thÇn, HiÕn ph¸p ®¶m b¶o cho mäi ngêi d©n cña quèc gia nµy kh«ng bÞ bÊt kú sù ph©n biÖt ®èi xö nµo trªn c¸c h×nh thøc vÒ chñng téc, t«n gi¸o, tÝn ngìng hay giíi tÝnh. HiÕn ph¸p ®¶m b¶o sù tù do ng«n luËn, tÝn ngìng, còng nh c¸c quyÒn së h÷u tµi s¶n vµ sù chän lùa nghÒ nghiÖp trong cuéc sèng cña mçi ngêi d©n.
Quèc héi Ên ®é bao gåm hai viÖn lµ Rajya Sabha hay cßn gäi lµ Héi ®ång Nhµ níc vµ Lok Sabha hay cßn gäi lµ H¹ viÖn. Tæ chøc thø nhÊt bao gåm 250 thµnh viªn, chñ yÕu ®îc bÇu cö, cßn mét sè th× ®îc Tæng thèng bæ nhiÖm vµ Phã Tæng thèng chñ tr× phiªn häp th«ng qua. Tæ chøc thø hai lµ Lok Sabha bao gåm 544 thµnh viªn ®îc bÇu cö tõ c¸c bang vµ c¸c vïng l·nh thæ liªn hiÖp. Mäi sù ban hµnh hiÕn ph¸p vµ ph¸p luËt ®Òu cã sù phª chuÈn tõ c¶ hai ViÖn, ®©y lµ c¬ quan cao nhÊt ë Ên ®é. Tæng thèng lµ nguyªn thñ quèc gia, ®îc bæ nhiÖm th«ng qua c¸c l¸ phiÕu cña mét tËp thÓ cö tri tõ c¶ hai ViÖn vµ tõ ngµnh lËp ph¸p cña c¸c bang cö tri. Thñ tíng lµ ngêi ®øng ®Çu ChÝnh phñ vµ lµ vÞ l·nh ®¹o cña §¶ng ®a sè trong Lok Sabha. Theo hiÕn ph¸p, Tæng thèng bæ nhiÖm c¸c Bé trëng theo lêi t vÊn cña Thñ tíng.
C¸c thµnh viªn cña c¸c Héi ®ång lËp ph¸p Nhµ níc hay Vidhan Sabha còng ®îc bÇu cö th«ng qua quyÒn bÇu cö phæ th«ng ®Çu phiÕu. C¸c cuéc bÇu cö ®îc Uû ban bÇu cö, mét c¬ quan ®éc lËp gi¸m s¸t. Bé m¸y t ph¸p ®éc lËp lµ ngêi b¶o hé vµ truyÒn ®¹t hiÕn ph¸p, toµ ¸n tèi cao lµ n¬i xö ¸n cao nhÊt cña c¶ níc. Së Hµnh chÝnh Ên ®é lµ mét c¬ quan hµnh ph¸p ®éc lËp, thi hµnh nh÷ng chÝnh s¸ch cña Nhµ Níc mét c¸ch tù do vµ c«ng b»ng, viÖc gia nhËp vµo Së nµy ®îc tæ chøc cho tÊt c¶ mäi ngêi th«ng qua c¸c cuéc thi hµng n¨m.
Lµ mét níc cã nÒn d©n chñ réng r·i, trong vßng h¬n 50 n¨m qua cã 12 cuéc th¨m dß c«ng luËn ®èi víi Quèc héi ®· ®îc tiÕn hµnh. Hµng triÖu ngêi d©n Ên ®é ®· nhiÖt t×nh tham gia vµo viÖc ®¶m b¶o nÒn d©n chñ, c¸c ®¶ng ph¸i chÝnh trÞ cã quyÒn tù do tr×nh bµy mäi quan ®iÓm cña m×nh trªn nÒn t¶ng d©n chñ. Sè lîng c¸c cö tri ®· t¨ng lªn ®Òu ®Æn vµ ngµy nay ë møc 500 triÖu ngêi, lín h¬n toµn bé d©n sè cña ch©u ¢u.
Mét nÐt ®Æc trng kh¸c lµ søc m¹nh cña thÓ chÕ d©n chñ ë c¸c cÊp ®é c¬ së rÊt ®îc chó träng. B¾t ®Çu tõ th«n lµng ®i lªn, cã gÇn 250.000 c¬ quan ®Þa ph¬ng hay cßn gäi lµ Panchayat còng ®îc bÇu cö mét c¸ch d©n chñ, do h¬n 3 triÖu ®¹i biÓu ®îc d©n cö ®iÒu hµnh, ®iÒu ®ã ®· t¹o thµnh mét nÒn t¶ng ®¹i diÖn réng lín. Theo luËt, phô n÷ cÊu thµnh 1/3 trong sè c¸c ®¹i biÓu ®îc bÇu cö.
Tríc ngµy ®éc lËp, Pakistan lµ mét bé phËn trong tiÓu lôc ®Þa Ên §é. Sau ®¹i chiÕn thÕ giíi lÇn thø II, phong trµo ®Êu tranh giµnh ®éc lËp d©n téc trªn thÕ giíi vµ ë tiÓu lôc ®Þa Ên §é lan réng, buéc ®Õ quèc Anh ph¶i trao tr¶ ®éc lËp cho tiÓu lôc ®Þa nµy. Thùc hiÖn ©m mu chia ®Ó trÞ ®Ó dÔ bÒ cai qu¶n, lîi dông m©u thuÉn t«n gi¸o (Håi gi¸o vµ Ên §é gi¸o) thùc d©n Anh ®· chia c¾t tiÓu lôc ®Þa Ên §é thµnh hai quèc gia: Ên §é gåm nh÷ng ngêi theo Ên gi¸o vµ Pakistan gåm nh÷ng ngêi theo Håi gi¸o. Sau ngµy giµnh ®îc ®éc lËp vµ t¸ch ra khái Ên §é tõ ®Õ quèc Anh, Pakistan bao gåm hai bé phËn: T©y Pakistan (T©y håi lµ níc Pakistan hiÖn nay) vµ §«ng Pakistan (§«ng håi nay lµ Céng hoµ Nh©n d©n B¨ng-la-®Ðt).
C¸c thÕ lùc chÝnh trÞ vµ kinh tÕ cña Pakistan hÇu nh n»m trong tay mét sè rÊt Ýt nh÷ng gia ®×nh t s¶n lín ë miÒn T©y. Cuéc sèng cña nh©n d©n nhÊt lµ nh©n d©n miÒn §«ng ngµy cµng cùc khæ. Phong trµo ®ßi tù trÞ ë miÒn §«ng lªn cao trong nh÷ng n¨m 1969 -1970. Sau cuéc tæng tuyÓn cö tù do th¸ng 12/1970, liªn ®oµn Awami cña M. Rahman th¾ng cö ¸p ®¶o ë miÒn §«ng Pakistan, nhng tæng thèng lóc ®ã Yaya Khan ®· b¸c bá kÕt qu¶ nµy. §iÒu ®ã ®· khiÕn cho phong trµo ®ßi tù trÞ ë miÒn §«ng ngµy cµng lªn cao. ChÝnh quyÒn T©y Pakistan mang qu©n ®µn ¸p, ngµy 26/3/1971,
M. Rahman tuyªn bè thµnh lËp níc Céng hoµ nh©n d©n B¨ng-la-®Ðt vµ ®Ò nghÞ ChÝnh phñ Ên ®é ®a qu©n vµo gi¶i phãng B¨ng-la-®Ðt. Th¸ng 12/1971, qu©n ®éi Pakistan ®Çu hµng. Tõ ®ã l·nh thæ cña Pakistan chØ cßn l¹i ë phÝa T©y. HiÖn nay thÓ chÕ cña nhµ níc Pakistan lµ chÕ ®é céng hoµ ®¹i nghÞ.
Pakistan lµ mét Liªn bang Céng hoµ håi gi¸o, toµn quèc chia ra lµm 4 bang (tØnh) lµ Punjap, Sind, Baluchistan vµ bang Biªn giíi t©y b¾c. T¹i c¸c bang ®Òu cã ViÖn lËp ph¸p vµ ChÝnh phñ ®Þa ph¬ng, c¸c c¬ quan nµy ®îc h×nh thµnh theo chÕ ®é bÇu cö phæ th«ng vµ toµ thîng thÈm.
C¸c ®¶ng ph¸i chÝnh trÞ lín ë Pakistan lµ §¶ng Nh©n d©n Pakistan (PPP), Liªn ®oµn Håi gi¸o Pakistan (PML), §¶ng D©n téc quèc gia (NAP). Ngoµi ra cßn cã c¸c ®¶ng ®Þa ph¬ng nh c¸c nhãm t«n gi¸o (trong nµy cã phong trµo ngêi Moharji- MQM lµ lín nhÊt) vµ §¶ng Céng s¶n Pakistan
Tõ ngµy ®éc lËp tuy Pakistan tuyªn bè theo ®uæi chÝnh s¸ch ®èi ngo¹i hoµ b×nh vµ trung lËp, nhng thùc tÕ trong thêi kú chiÕn tranh l¹nh, Pakistan ng¶ vÒ phÝa Mü vµ ph¬ng T©y, tham gia c¸c khèi qu©n sù do Mü lËp ra. Pakistan cã quan hÖ tèt víi Trung Quèc vµ c¸c níc håi gi¸o kh¸c, tiÕn hµnh chÝnh s¸ch thï ®Þch víi Ên ®é... Sau chiÕn tranh l¹nh vµ hiÖn nay, tríc nh÷ng biÕn ®æi s©u s¾c cña t×nh h×nh thÕ giíi vµ khu vùc, Pakistan ®· ®iÒu chØnh chÝnh s¸ch ®èi ngo¹i cho phï hîp vµ c©n b»ng h¬n trong quan hÖ víi c¸c níc lín. TiÕp tôc cñng cè quan hÖ quan hÖ s½n cã víi Mü vµ Trung Quèc nh»m tranh thñ viÖn trî kinh tÕ, kü thuËt vµ quèc phßng, më réng quan hÖ víi T©y ¢u vµ NhËt. GÇn ®©y Pakistan ®· t¨ng cêng quan hÖ víi c¸c níc trong vïng §«ng Nam ¸ vµ B¾c ¸, th¾t chÆt víi khèi c¸c níc håi gi¸o trong tæ chøc IOC vµ cñng cè quan hÖ víi c¸c níc trong vïng Nam ¸, chñ yÕu qua c¬ cÊu ho¹t ®éng cña HiÖp héi hîp t¸c Nam ¸ (SAARC).
Thæ NhÜ Kú lµ quèc gia n»m trªn c¶ hai ch©u lôc ¸ vµ ¢u, 97% l·nh thæ thuéc ch©u ¸. Thæ NhÜ Kú ®îc xem nh lµ mét cÇu nèi gi÷a hai ch©u lôc kh«ng chØ vÒ mÆt ®Þa lý mµ cßn vÒ mÆt kinh tÕ vµ v¨n ho¸...
Thæ NhÜ Kú lµ mét quèc gia réng lín víi diÖn tÝch lµ 814.578 km2 gÊp h¬n hai lÇn diÖn tÝch cña ViÖt Nam. ChiÒu dµi tõ B¾c xuèng Nam lµ l.565 km vµ tõ §«ng sang T©y lµ 970 km. Thæ NhÜ Kú lµ mét níc n»m gi÷a hai biÓn lín cña thÕ giíi, phÝa B¾c lµ biÓn H¾c H¶i, phÝa Nam lµ §Þa Trung h¶i, ®©y lµ mét vÞ trÝ rÊt quan träng trong hµng h¶i vµ th¬ng m¹i quèc tÕ. §êng biªn giíi trªn bé dµi 2.753 km, phÝa Nam tiÕp gi¸p víi c¸c níc I-r¾c, Xy-ri, phÝa T©y tiÕp gi¸p víi Hy L¹p, Bungari; phÝa B¾c vµ §«ng B¾c tiÕp gi¸p víi l-ran, Giorgia, Armenia.
Trªn ®Êt níc cã tÊt c¶ 76 ®¬n vÞ hµnh chÝnh, bao gåm c¸c tØnh vµ thµnh phè trùc thuéc trung ¬ng. D©n sè cña c¶ níc lµ 60 triÖu ngêi vµ mËt ®é kho¶ng 73 ngêi/km2. Trong sè kho¶ng 60 triÖu ngêi th× d©n sè sèng ë c¸c vïng n«ng th«n chiÕm 47%, cßn l¹i 53% lµ sèng ë c¸c thµnh thÞ. VÒ c¬ cÊu d©n téc trong d©n c th× ngêi Thæ chiÕm 85%, ngêi Cuèc chiÕm kho¶ng 12% vµ cßn l¹i lµ c¸c d©n téc kh¸c, 99% d©n sè theo ®¹o Håi. Ng«n ng÷ phæ th«ng (chÝnh thèng) ë Thæ NhÜ Kú lµ tiÕng Thæ, ngoµi tiÕng Thæ lµ tiÕng Anh, tiÕng §øc, tiÕng Ph¸p lµ c¸c ngo¹i ng÷ th«ng dông, ®îc dïng nhiÒu trong ngo¹i giao vµ th¬ng m¹i.
Thñ ®« cña Thæ NhÜ Kú lµ Ankara víi d©n sè gÇn 4 triÖu ngêi, song ®©y chØ lµ trung t©m chÝnh trÞ vµ hµnh chÝnh, cßn trung t©m th¬ng m¹i vµ kinh tÕ lµ thµnh phè Istanbul lín nhÊt níc víi d©n sè 10 triÖu ngêi. Ngoµi ra ë Thæ NhÜ Kú cßn c¸c thµnh phè lín nh Izmar 3 triÖu ngêi, Adana cã 3 triÖu vµ mét sè thµnh phè kh¸c.
Ngêi I-ran (tríc ®©y gäi lµ Ba T) thuéc nhãm Ên-¢u, tõ ph¬ng §«ng ®Õn vïng ®Êt nµy vµo thiªn niªn kû thø II tríc C«ng nguyªn vµ b¾t ®Çu mét nÒn v¨n minh n«ng nghiÖp rÊt sím. N¨m 549 tríc C«ng nguyªn, hä lËp nªn §Õ chÕ Ba T hïng m¹nh vµ kho¶ng 10 n¨m sau ®· chinh phôc ®îc Babylomia (kho¶ng n¨m 538 tríc C«ng nguyªn). Sau ®ã kho¶ng 200 n¨m, vµo n¨m 333 tríc C«ng nguyªn Alexander §¹i ®Õ chiÕm Ba T, nhng h¬n 200 n¨m sau ngêi Ba T giµnh l¹i ®éc lËp vµo thÕ kû thø II-I tríc C«ng nguyªn.
Vµo kho¶ng n¨m 637 sau C«ng nguyªn, ngêi A-rËp b¾t ®Çu truyÒn b¸ Håi gi¸o vµo Ba T. NghÖ thuËt, v¨n ho¸ ph¸t triÓn phån thÞnh tõ thÕ kû IX cho ®Õn thÕ kû XI, khi ®éc lËp chÝnh trÞ ®îc cñng cè v÷ng ch¾c ë I-ran. TiÕp ®Õn lµ thêi kú ®Êt níc nµy bÞ ngêi Thæ NhÜ Kú vµ ngêi M«ng Cæ thay nhau cai trÞ, thêi kú nµy kÐo dµi kho¶ng h¬n 400 n¨m tõ thÕ kû XI tíi n¨m 1502. Sau ®ã Anh vµ Nga tranh giµnh ¶nh hëng m¹nh mÏ ë I-ran cho ®Õn khi hai níc ký HiÖp ®Þnh cïng t«n träng toµn vÑn l·nh thæ vµ ®éc lËp cña níc nµy. N¨m 1857, Anh ®· c¾t ¸pganixtan ra khái I-ran.
Cuèi chiÕn tranh ThÕ giíi lÇn thø I, t×nh h×nh ë I-ran bÞ x¸o trén. §Ó lËp l¹i trËt tù, n¨m 1925, Anh ®a Reza Shah lªn lµm vua lËp ra triÒu ®¹i Pahlavi ë I-ran.
Trong xu thÕ ®éc lËp d©n téc ph¸t triÓn m¹nh ë nhiÒu níc sau chiÕn tranh thÕ giíi lÇn thø II, ®Çu n¨m 1951 mét ChÝnh phñ tiÕn bé ®îc thµnh lËp ë I-ran do Mossadegh lµm Thñ tíng. N¨m 1953, Mü lµm ®¶o chÝnh lËt ®æ Mossadegh ®a Pahlavi trë l¹i cÇm quyÒn theo chÕ ®é Qu©n chñ. Th¸ng 3/1959, I-ran vµ Mü ký HiÖp ®Þnh phßng thñ chung. Sau 20 n¨m, ngµy 11/2/1979, phong trµo Håi gi¸o do Gi¸o chñ Ayatollah Ruhollah Khomeini l·nh ®¹o ®· lËt ®æ chÕ ®é qu©n chñ Pahlavi, thµnh lËp chÕ ®é Céng hoµ ®Çu tiªn ë I-ran vµ ®æi tªn níc thµnh níc Céng hoµ Håi gi¸o I-ran (1/4/1979).
NÒn v¨n ho¸ cña I-ran bÞ ¶nh hëng nÆng bëi Shiism, ®iÒu ®ã ®îc chøng minh trong lÜnh vùc nghÖ thuËt, v¨n häc vµ c¸c thÓ chÕ x· héi cña I-ran. I-ran cã truyÒn thèng vÜ ®¹i cña nÒn v¨n häc Ba T, ®Æc biÖt lµ trong th¬, nghÖ thuËt vµ kiÕn tróc.
I-ran cã mét sè b¶o tµng næi tiÕng. C¸c b¶o tµng nµy gåm cã b¶o tµng I-ran Bastan trng bµy c¸c hiÖn vËt kh¶o cæ häc vµ b¶o tµng Negarestan trng bµy c¸c t¸c phÈm nghÖ thuËt I-ran, c¶ hai b¶o tµng nµy ®Òu ë Tehran; b¶o tµng Qom vµ b¶o tµng Pars n»m ë Shoraz. Th viÖn quèc gia n»m ë Tehran, ngoµi ra ë I-ran cßn cã c¸c bé su tËp s¸ch quan träng ®îc lu gi÷ t¹i th viÖn cña c¸c trêng ®¹i häc.
LÞch sö ®Êt níc I-r¾c ngµy nay ®îc h×nh thµnh tõ thêi tiÒn sö t¹i khu vùc b×nh nguyªn Lìng Hµ víi c¸c nÒn v¨n minh rùc rì nh Mesopotania, Sumerien, Babylon cña ngêi Palªo Litic, ngêi Neso Litic, ngêi Sumerien vµ ngêi Semitics.
Vµo n¨m 2000 tríc C«ng nguyªn, sau khi x©m lîc xong c¸c vïng ®Êt l©n cËn, ngêi Semitics ®· lËp chÕ ®é cai trÞ vµ x©y dùng nªn thµnh phè Babylon næi tiÕng. ChÕ ®é nµy tån t¹i trªn 300 n¨m víi nh©n vËt lÞch sö lµ Hoµng ®Õ Babylon Hammurabi vµo 1792 -1750 tríc C«ng nguyªn.
N¨m thø 7 sau C«ng nguyªn, ngêi Håi gi¸o x©m lîc I-r¾c vµ thiÕt lËp chÕ ®é cai trÞ t¹i níc nµy, biÕn I-r¾c thµnh quèc gia Håi gi¸o hïng cêng (mét ®¹i ®Õ chÕ gåm 37 tiÓu ®Õ chÕ Håi gi¸o, lÊy Baghdad lµm thñ ®«). N¨m 1405, ®Õ quèc Thæ ¤tt«man x©m lîc vµ biÕn I-r¾c thµnh mét phÇn ®Êt ®ai cña m×nh.
ChiÕn tranh thÕ giíi lÇn thø nhÊt bïng næ, ngêi Anh chiÕm toµn bé l·nh thæ
I-r¾c. Héi nghÞ quèc tÕ San Remo th¸ng 4/1920 chÝnh thøc ®Æt I-r¾c díi sù b¶o trî cña ngêi Anh. Sau ®ã nh©n d©n I-r¾c næi dËy chèng l¹i nÒn cai trÞ, buéc V¬ng quèc Anh ph¶i tho¶ hiÖp vµo n¨m 1921 vµ I-r¾c ®îc thµnh mét v¬ng quèc, v¬ng miÖn ®îc trao cho Emir Faisal.
N¨m 1926, t¹i Héi nghÞ biªn giíi mét b¶n hiÖp ®Þnh ®îc ký gi÷a Thæ NhÜ Kú, v¬ng quèc Anh vµ I-r¾c vÒ ph©n ®Þnh ®êng biªn giíi, I-r¾c tiÕp tôc bÞ lÖ thuéc vµo Anh. N¨m 1932, I-r¾c chÝnh thøc gia nhËp khèi liªn hiÖp Anh.
ChiÕn tranh thÕ giíi lÇn thø hai bïng næ, lµn sãng c¨m phÉn c¸c hµnh ®éng ®µn ¸p d· man cña ngêi Anh, tinh thÇn A-rËp l¹i trçi dËy chèng l¹i nÒn cai trÞ cña ngêi Anh. N¨m 1945, I-r¾c lËp quan hÖ ngo¹i giao víi Liªn X« vµ ®Ö ®¬n gia nhËp Liªn hîp quèc. Nh÷ng n¨m sau thÕ chiÕn thø hai, chÝnh quyÒn I-r¾c th©n ph¬ng T©y ®· ®µn ¸p nhiÒu ®¶ng ph¸i trong níc vµ ®· bÞ mÊt lßng d©n, I-r¾c l¹i l©m vµo t×nh tr¹ng néi chiÕn.
N¨m 1958 lµn sãng liªn minh A-rËp theo tinh thÇn d©n téc cña Gamal Abdel Nasser trçi dËy, nÒn céng hoµ thèng nhÊt A-rËp ®îc thµnh lËp vµ ®øng ®Çu lµ Tæng thèng Camille Chamun.
Ngµy 14/7/1958, ®¶o chÝnh qu©n sù do qu©n ®oµn trëng tíng Abdul Karim Kassem vµ thiÕu tíng Abdul Salam Aref cÇm ®Çu ®· lËt ®æ nÒn qu©n chñ t¹i I-r¾c vµ hµnh thÝch toµn bé gia ®×nh Hoµng gia. Sau ®¶o chÝnh vµi ngµy, I-r¾c tuyªn bè nÒn céng hoµ. Mét Uû ban toµn quyÒn chÊp chÝnh vµ lµm chøc vô Tæng thèng, cßn tíng Karim Kasem gi÷ chøc Thñ tíng kiªm Bé trëng Quèc phßng. C¸c ®¶ng ph¸i (hai ®¶ng lín lµ §¶ng Baath vµ §¶ng Céng s¶n) bÞ cÊm ho¹t ®éng.
Trong ChÝnh phñ Kassem l¹i næi lªn nh÷ng bÊt ®ång ý kiÕn vÒ viÖc nh×n nhËn C«-oÐt lµ mét quèc gia. NhiÒu chÝnh trÞ gia kh«ng chÊp nhËn v× thêi ®Õ quèc Thæ,
C«-oÐt chØ lµ mét tØnh cña bang Basrah. Ngêi Cuèc cã vò trang næi dËy ®ßi ®éc lËp hoÆc tèi thiÓu lµ tù trÞ kÐo dµi. §Õn n¨m 1960, §¶ng Baath giµnh trän quyÒn vµ ®· cho phÐp vïng ngêi Cuèc quyÒn tù trÞ trong Céng hoµ I-r¾c.
N¨m 1963 §¶ng Baath l¹i bÞ chia rÏ trong néi bé. Ngµy 8/2/1963, Thñ tíng Kassem bÞ Uû ban C¸ch m¹ng xö tö. Th¸ng 11/1963, c¸c thµnh viªn thuéc §¶ng Baath trong ChÝnh phñ l¹i bÞ phÕ truÊt. Ngµy 14/7/1965, tíng Aref - Tæng chØ huy qu©n ®éi - lªn gi÷ chøc Tæng thèng.
Ngµy 17/7/1968, mét cuéc ®¶o chÝnh qu©n sù do tíng Ahmed Al-Bakr cÇm ®Çu vµ kÕt qu¶ ®· giµnh ®îc chÝnh quyÒn. ¤ng Ahmed Al-Bakr lµ thµnh viªn trong Héi ®ång qu©n sù quèc gia vµ ®îc bÇu lµm Tæng thèng. Mét thêi kú céng hoµ míi cña I-r¾c b¾t ®Çu víi mét sè chÝnh s¸ch chÝnh trÞ ®æi míi.
Sau phong trµo næi dËy ngµy 17/7/1968, I-r¾c cã chÝnh s¸ch cô thÓ ph¸t triÓn kinh tÕ, x· héi vµ b¶o vÖ tµi nguyªn quèc gia. §¶ng Baath dïng chÝnh s¸ch nghÞ ®µm ®Ó gi¶i quyÕt vÊn ®Ò ngêi Cuèc. I-r¾c ®· tá râ th¸i ®é tÝch cùc trong chiÕn tranh A-rËp - I-xra-en vµ lµ níc kiªn quyÕt b¶o vÖ quyÒn d©n téc cña nh©n d©n Pa-le-xtin.
Th¸ng 11/1969, «ng Saddam Hussein, trî lý Tæng bÝ th §¶ng Baath vµ lµ ngêi næi bËt trong sè nh÷ng ngêi chèng l¹i chÕ ®é ®éc quyÒn, ®· ®îc cö gi÷ chøc Phã Chñ tÞch Héi ®ång chØ huy c¸ch m¹ng. Th¸ng 7/1979, Saddam Hussein lªn gi÷ chøc Chñ tÞch Héi ®ång c¸ch m¹ng vµ Tæng thèng níc Céng hoµ I-r¾c. Saddam Hussein ®ång thêi gi÷ c¶ chøc vô Tæng bÝ th cña §¶ng Baath.
Nh÷ng th¸ng ®Çu n¨m 1980, quan hÖ Iran - Ir¾c cã dÊu hiÖu xÊu ®i nghiªm träng. Th¸ng 4/1980, tranh chÊp biªn giíi Iran - Ir¾c x¶y ra t¹i nhiÒu n¬i. Th¸ng 9/1980, I-r¾c ®ßi söa HiÖp ®Þnh Algerie quy ®Þnh vÒ ®êng biªn giíi gi÷a Iran- Ir¾c vµ chØ trÝch I-ran vi ph¹m l·nh thæ. Ngµy 22/9/1980, chiÕn tranh Iran - Ir¾c bïng næ, c¸c lùc lîng chèng ChÝnh phñ ë c¶ hai níc næi dËy. Cuéc chiÕn tranh hao ngêi tèn cña gi÷a hai níc l¸ng giÒng víi nhau kÐo dµi h¬n 8 n¨m trêi, tiÕp ®Õn vµo cuèi n¨m 1990 cuéc chiÕn tranh vïng VÞnh x¶y ra, tíi nay I-r¾c vÉn cßn chÞu lÖnh cÊm vËn cña Liªn hiÖp quèc.
C¸c tiÓu v¬ng quèc A-rËp thèng nhÊt
C¸c tiÓu v¬ng quèc A-rËp thèng nhÊt (UAE) n»m ë phÝa §«ng b¸n ®¶o A-rËp, gåm 7 tiÓu v¬ng quèc ®éc lËp: Abu Dhabi, Ajman, Dubai, Al-Fujairah, Ras al-Khaymah, Sharjah vµ Umm al-Qaiwain. DiÖn tÝch cña C¸c tiÓu v¬ng quèc A-rËp thèng nhÊt lµ 77.700 km2, d©n sè 2 triÖu ngêi, cã biªn giíi phÝa B¾c gi¸p Quata vµ vÞnh PÐc-xÝch, phÝa §«ng gi¸p vÞnh ¤man, phÝa T©y vµ Nam gi¸p A-rËp Xª-ót.
Kho¶ng 3000 n¨m tríc c«ng nguyªn, díi thêi vua Sumer, bê biÓn T©y Nam vÞnh PÐc-xÝch ®· lµ khu vùc th¬ng m¹i quan träng. Vµo thÕ kû thø XVI nh÷ng ngêi ch©u ¢u ®· tíi ®©y vµ ®Çu tiªn lµ ngêi Bå §µo Nha. N¨m 1893 ngêi Anh b¾t ®Çu qu¶n lý ho¹t ®éng ngo¹i th¬ng trong khi ®ã c¸c l·nh tô håi gi¸o vÉn ®îc cai qu¶n c¸c vïng ®Êt cña hä.
N¨m 1970 sau khi Anh rót qu©n, 6 trong sè 7 tiÓu v¬ng quèc ®· tuyªn bè thµnh lËp v¬ng quèc riªng. Mét n¨m sau 7 v¬ng quèc thèng nhÊt vµo ngµy 2/12/1971 vµ lÊy tªn lµ C¸c tiÓu v¬ng quèc A-rËp thèng nhÊt (UAE). Thñ ®« cña C¸c tiÓu v¬ng quèc A-rËp thèng nhÊt lµ Abu Dhabi nhng Dubai lµ trung t©m th¬ng m¹i lín nhÊt ®Êt níc. HÇu hÕt d©n cña C¸c tiÓu v¬ng quèc A-rËp thèng nhÊt theo ®¹o Håi. D©n b¶n xø lµ ngêi A-rËp nhng chØ cã 25% d©n sè cã ®Çy ®ñ quyÒn c«ng d©n. Sè d©n cßn l¹i lµ nh÷ng c«ng nh©n nhËp c, chñ yÕu lµ ngêi Håi gi¸o tõ Ên §é, Pakistan, B¨ng-la-®Ðt, I-ran vµ Philippin...
Gioãc-®a-ni h×nh thµnh c¸ch ®©y kho¶ng 2000 n¨m, khi ®ã ngêi A-rËp tõ b¸n ®¶o A-rËp di c ®Õn thung lòng s«ng Gioãc ®an. Lóc ®Çu hä sèng du môc, sau ®ã ®Þnh c thµnh c¸c bé téc, lµng m¹c vµ lan réng xuèng phÝa ®«ng biÓn ChÕt.
§Õn thÕ kû thø I sau c«ng nguyªn h×nh thµnh quèc gia Gioãc-®a-ni, tuy nhiªn quèc gia nµy liªn tiÕp bÞ c¸c ®Õ quèc A-rËp, Babylon, Assyrien, La m·, Thæ NhÜ Kú... thèng trÞ.
ThÕ kû thø VII, ®¹o Håi ®îc truyÒn b¸ ra kh¾p khu vùc vµ Gioãc-®a-ni trë thµnh mét bé phËn cña ®Õ chÕ Håi gi¸o. ThÕ kû thø X, XI bÞ qu©n thËp tù chinh chiÕm ®ãng. ThÕ kû thø XII, Gioãc-®a-ni trë thµnh mét bé phËn cña Ai CËp. ThÕ kû thø XVI bÞ s¸p nhËp vµo ®Õ quèc ¤tt«man.
ChiÕn tranh thÕ giíi lÇn thø nhÊt bïng næ, Gioãc-®a-ni n»m trong vïng ¶nh hëng cña Anh. Ngêi A-rËp dÇn dÇn cã nhËn thøc vÒ tinh thÇn ®éc lËp d©n téc vµ mong muèn giµnh l¹i ®Êt ®ai. Hä ®· næi dËy díi sù l·nh ®¹o cña Al Sharif Hussein ®ßi tù do vµ ®éc lËp. Th¸ng 6/1916, Al Sharif Hussein tuyªn bè toµn bé ®Êt ®ai Hedjaz (A-rËp Xª-ót ngµy nay) thuéc vÒ ngêi A-rËp vµ «ng trë thµnh vua cña níc A-rËp míi nµy.
Qu©n A-rËp do Faysal l·nh ®¹o ®· liªn tiÕp giµnh th¾ng lîi (chiÕm ®îc VÞnh Aqaba vµo th¸ng 7/1917 vµ Damas vµo th¸ng 10/1918). Ch¼ng bao l©u qu©n ¤tt«man ph¶i rót khái Xy-ri, Gioãc-®a-ni vµ råi lÇn lît rót khái c¸c quèc gia A-rËp kh¸c.Víi sù gióp ®ì cña c¸c sÜ quan Anh, Fayal ®· thµnh lËp mét ChÝnh phñ tù trÞ ë Damas.
ChiÕn tranh thÕ giíi thø nhÊt kÕt thóc, Faysal x©y dùng mét nhµ níc A-rËp ë Xy-ri, bao gåm c¶ Gioãc-®a-ni, Pa-le-xtin vµ Li-b¨ng kÐo dµi tõ AlÐp (phÝa B¾c) tíi Aqaba (Hång H¶i). Th¸ng 4/1920, Anh vµ Ph¸p bÝ mËt ký HiÖp ®Þnh San Remo chia c¾t Xy-ri thµnh nhiÒu phÇn díi ¶nh hëng cña Anh vµ Ph¸p. Pa-le-xtin bao gåm c¶ Gioãc-®a-ni ®Æt díi sù uû trÞ cña Anh, cßn Xy-ri vµ Li-b¨ng giao cho Ph¸p. Faysal buéc ph¶i rót khái Damas.
N¨m 1922, Liªn hiÖp Anh l¹i chia phÇn ®Êt ¶nh hëng cña m×nh thµnh hai níc, quy ®Þnh ®êng biªn giíi Pa-le-xtin chØ ®Õn miÒn T©y s«ng Gioãc ®an, phÇn phÝa §«ng s«ng Gioãc ®an (Gioãc-®a-ni) lµ mét quèc gia riªng biÖt. Ngµy 15/5/1923, Anh chÝnh thøc c«ng nhËn Gioãc-®a-ni lµ mét quèc gia ®éc lËp do Anh b¶o trî.
Sau ®¹i chiÕn thÕ giíi II, Anh buéc ph¶i huû bá chÕ ®é uû trÞ vµ c«ng nhËn Gioãc-®a-ni lµ mét quèc gia ®éc lËp cã chñ quyÒn. Ngµy 22/3/1946, hai níc ký HiÖp íc h÷u nghÞ vµ ®ång minh.
Ngµy 25/5/1946, Gioãc-®a-ni ®îc hoµn toµn ®éc lËp. Hoµng tö Abdallah Ben Hussein ®îc t«n lªn lµm vua hîp ph¸p vµ ®æi tªn thµnh V¬ng quèc Hashemite Gioãc-®a-ni. Ngµy 14/12/1955, Gioãc-®a-ni chÝnh thøc gia nhËp Liªn hîp quèc.
Trong cuéc chiÕn tranh A-rËp – I-xra-en n¨m 1948-1949, Gioãc-®a-ni chiÕm miÒn T©y s«ng Gioãc ®an cña Pa-le-xtin nhng sau ®ã l¹i bÞ I-xra-en chiÕm l¹i vµo n¨m 1967.
N¨m 1962, sau khi t¸ch ra khái I-r¾c vµ trë thµnh quèc gia ®éc lËp C«-oÐt ban hµnh hiÕn ph¸p, thµnh lËp chÝnh quyÒn cha truyÒn con nèi. Quèc v¬ng ®¬ng quyÒn, Sheikh Jaber al-Ahmad al-Jaber al-Sabar, lªn ng«i tõ n¨m 1977. Th¸i tö kiªm Thñ tíng lµ Sheikh Saad Abdullah Salem al-Sabah. Quèc v¬ng lµ ngêi ®øng ®Çu Nhµ níc, chØ ®Þnh Thñ tíng vµ c¸c thµnh viªn cña Héi ®ång bé trëng, c¬ quan gióp quèc v¬ng ra c¸c s¾c lÖnh. C¸c ghÕ trong Héi ®ång bé trëng chñ yÕu do c¸c thµnh viªn Hoµng gia n¾m gi÷.
Quèc héi ®îc tæ chøc lÇn ®Çu tiªn n¨m 1963, gåm 50 thµnh viªn ®îc bÇu theo h×nh thøc phæ th«ng ®Çu phiÕu víi nhiÖm kú 4 n¨m. Theo hiÕn ph¸p, Quèc héi cã quyÒn th«ng qua ng©n s¸ch, bá phiÕu bÊt tÝn nhiÖm ®èi víi c¸c bé trëng vµ lµ c¬ quan gi¸m s¸t c¸c ho¹t ®éng cña ChÝnh phñ. Quèc héi còng phª chuÈn c¸c ®¹o luËt theo c¸c s¾c lÖnh cña Quèc v¬ng. Quèc v¬ng cã quyÒn phñ quyÕt c¸c quyÕt ®Þnh cña Quèc héi vµ thËm chÝ gi¶i t¸n Quèc héi nh ®· tõng diÔn ra n¨m 1994 vµ 1999.
C¸c ®¶ng ph¸i chÝnh trÞ bÞ cÊm ho¹t ®éng ë C«-oÐt, tuy nhiªn trong thùc tÕ cã ba tæ chøc chÝnh trÞ, hai trong sè ®ã lµ lµ tæ chøc cña c¸c bé l¹c Håi gi¸o vµ tæ chøc cßn l¹i lµ cña nh÷ng ngêi d©n chñ x· héi. Cuéc bÇu cö gÇn ®©y nhÊt ®îc tiÕn hµnh vµo th¸ng 7/1999 vµ Quèc héi míi ®îc xem lµ tù do nhÊt tõ tríc ®Õn nay, ñng hé ®Çu t níc ngoµi vµ c¸c chÝnh s¸ch tù do kh¸c.
C«-oÐt cã hÖ thèng luËt d©n sù theo kiÓu ph¬ng T©y, ®ång thêi luËt Håi gi¸o còng cã vai trß quan trong trong c¸c vÊn ®Ò liªn quan ®Õn mäi thµnh viªn trong x· héi.
Ngêi Do Th¸i tõ Mesapotania ®Õn Canaen (tøc I-xra-en - Pa-le-xtin ngµy nay) tõ 2000 n¨m tríc C«ng nguyªn. V¬ng quèc cña ngêi Do Th¸i ®Çu tiªn díi triÒu Vua David ®îc lËp 1000 n¨m tríc C«ng nguyªn.
N»m trªn ng· ba ®êng tõ B¾c xuèng Nam, tõ T©y sang §«ng nèi liÒn ba ch©u lôc ¢u, ¸, Phi, vïng ®Êt Ixraen- Palextin trong lÞch sö liªn tôc bÞ c¸c ®Õ quèc x©m chiÕm vµ cai trÞ. Ngêi Do Th¸i bÞ ®µn ¸p vµ bÞ ly t¸n, nhng mang tinh thÇn phôc quèc m¹nh mÏ, næi bËt lµ phong trµo Xi-«n ®îc thµnh lËp vµo cuèi thÕ kû XIX do Theodor Herzl l·nh ®¹o.
Do sù vËn ®éng cña phong trµo Xi-«n, Anh ®a ra tuyªn bè Balfour (2/11/1917) t¹o ®iÒu kiÖn ®a ngêi Do Th¸i tíi Ixraen- Palextin. Lµn sãng trë vÒ ®Êt níc ngµy cµng trë nªn s«i ®éng khi Liªn hîp quèc giao cho Anh b¶o hé Pa-le-xtin (1920).
Ngµy 19/11/1947, §¹i héi ®ång Liªn hîp quèc th«ng qua NghÞ quyÕt 181/II chÊm døt sù b¶o hé cña Anh ®èi víi Pa-le-xtin, chia Pa-le-xtin thµnh hai quèc gia, mét cho ngêi Do Th¸i (56% l·nh thæ) vµ mét cho ngêi A-rËp (43% l·nh thæ), thµnh phè Jerusalem - ®Êt th¸nh (1% l·nh thæ) lµ cña 3 t«n gi¸o - ®îc ®Æt díi sù qu¶n lý cña Liªn hîp quèc.
Ngµy 14/5/1948, Nhµ níc I-xra-en tuyªn bè thµnh lËp theo chÕ ®é céng hßa, quyÒn hµnh ph¸p tËp trung trong tay Thñ tíng. Thñ tíng ®îc bÇu trùc tiÕp b»ng tæng tuyÓn cö, Thñ tíng giíi thiÖu danh s¸ch néi c¸c ®Ó Quèc héi bá phiÕu tÝn nhiÖm.
Quèc héi lµ c¬ quan lËp ph¸p cao nhÊt, gåm 120 ®¹i biÓu ®¹i diÖn c¸c ®¶ng ph¸i ®îc bÇu cho nhiÖm kú 4 n¨m. Quèc héi bÇu Tæng thèng, nhiÖm kú 5 n¨m. Tæng thèng kh«ng thùc hiÖn hµnh ph¸p.
C¸c chÝnh ®¶ng lín gåm C«ng ®¶ng - theo xu híng x· héi d©n chñ thµnh lËp n¨m 1968 vµ ®¶ng Likud theo xu híng quèc gia cùc h÷u thµnh lËp n¨m 1973.
VÒ ®èi ngo¹i, I-xra-en lµ thµnh viªn Liªn hîp quèc vµ nhiÒu tæ chøc quèc tÕ, cã quan hÖ ngo¹i giao víi trªn 100 níc, dùa vµo Mü vµ c¸c níc ph¬ng T©y kh¸c ®Ó x©y dùng mét níc cã tiÒm lùc m¹nh vÒ qu©n sù vµ kinh tÕ.
MÆc dï cã m©u thuÉn lîi Ých gay g¾t víi c¸c níc A-rËp nhng vÒ l©u dµi,
I-xra-en chñ tr¬ng t×m gi¶i ph¸p cã lîi nhÊt cho hä trong mét nÒn hoµ b×nh æn ®Þnh t¹i khu vùc Trung §«ng. N¨m 1978, I-xra-en vµ Ai CËp ký HiÖp ®Þnh tr¹i David vµ b×nh thêng ho¸ quan hÖ. Ngµy 13/9/1993, I-xra-en vµ Pa-le-xtin ký HiÖp ®Þnh Oslo. §Õn nay, ngoµi Ai CËp, mét sè níc A-rËp kh¸c nh Gioãc-®a-ni vµ M«-ri-ta-ni ®· lËp quan hÖ ngo¹i giao ®Çy ®ñ víi I-xra-en, c¸c níc Ma-rèc, Tuy-ni-di, Quata vµ ¤-man còng ®· më v¨n phßng ®¹i diÖn ë I-xra-en.
Tãm l¹i, ®iÓm qua nh÷ng nÐt lín vÒ tù nhiªn vµ x· héi cña khu vùc thÞ trêng T©y Nam ¸ - Trung CËn §«ng chóng ta thÊy r»ng T©y Nam ¸ - Trung CËn §«ng lµ mét khu vùc thÞ trêng lín vµ ®Çy tiÒm n¨ng cña thÕ giíi víi diÖn tÝch lµ 10.952.481 km2, d©n sè 1.459.519 ngµn ngêi. §©y lµ mét vïng ®Êt giµu cã bëi tµi nguyªn vµ kho¸ng s¶n, vÒ dÇu má chiÕm kho¶ng 70% tr÷ lîng dÇu má ®îc ph¸t hiÖn cña thÕ giíi.
VÒ lÞch sö ®©y lµ mét vïng ®Êt cã lÞch sö ph¸t triÓn l©u ®êi ®· tõng lµ c¸i n«i cña nÒn v¨n minh nh©n lo¹i trong nhiÒu thÕ kû tríc kia, mµ næi tiÕng lµ ®Õ chÕ Ba T hïng m¹nh ®· tõng chinh phôc thÕ giíi. §¹o Håi, ®¹o Do Th¸i vµ c¸c t«n gi¸o kh¸c lµ t«n gi¸o chÝnh thèng vµ chiÕm vÞ trÝ quan träng lÞch sö h×nh thµnh vµ ph¸t triÓn còng nh trong ®êi sèng v¨n ho¸ cña c¸c níc thuéc thÞ trêng T©y Nam ¸ - Trung CËn §«ng.
Trong thêi gian gÇn ®©y vµ hiÖn nay, t¹i vïng ®Êt nµy vÉn ®ang tiÕp tôc x¶y ra c¸c cuéc xung ®ét vÒ s¾c téc vµ t«n gi¸o. ChiÕn tranh x¶y ra liªn miªn ®· ¶nh hëng kh«ng nhá tíi sù ph¸t triÓn kinh tÕ vµ ®êi sèng nh©n d©n thuéc thÞ trêng nµy.
VÒ chÝnh trÞ, hiÖn nay hÇu hÕt c¸c quèc gia thuéc thÞ trêng nµy ®Òu ®· giµnh ®îc ®éc lËp, cã nh÷ng ph¬ng híng ph¸t triÓn riªng vÒ c¸c lÜnh vùc chÝnh trÞ, x· héi. VÒ kinh tÕ hiÖn nay hÇu hÕt c¸c quèc gia ®ang tiÕn hµnh ®êng lèi më cöa héi nhËp vµ tiÕn hµnh tù do ho¸ th¬ng m¹i.
ii. T×nh h×nh ph¸t triÓn kinh tÕ cña c¸c níc thuéc khu vùc t©y Nam ¸ - trung cËn ®«ng
1. Nh÷ng nÐt kh¸i qu¸t
§Æc ®iÓm kinh tÕ næi bËt nhÊt cña c¸c níc thuéc khu vùc thÞ trêng T©y Nam ¸ - Trung CËn §«ng lµ bao gåm c¸c quèc gia ®ang ph¸t triÓn, sù ph¸t triÓn kh«ng ®ång ®Òu gi÷a c¸c quèc gia vµ sù kh«ng ®ång ®Òu vÒ c¬ cÊu cña c¸c lÜnh vùc trong néi bé nÒn kinh tÕ cña mçi níc.
Theo thèng kª n¨m 1999 tæng s¶n phÈm quèc néi (GDP) cña tÊt c¶ c¸c níc thuéc khu vùc thÞ trêng nµy lµ 1.250 tû USD. Trong ®ã níc cã GDP lín nhÊt lµ Ên §é, GDP cña níc nµy lµ 424 tû USD chiÕm kho¶ng 33,9% GDP cña toµn khu vùc, Thæ NhÜ Kú lµ 228 tû USD chiÕm kho¶ng 18,2% GDP cña toµn khu vùc, A-rËp Xª-ót 160 tû USD chiÕm 12,8% v.v... Mét sè níc trong khèi cã tæng s¶n phÈm quèc néi rÊt Ýt nh Butan 0,32 tû USD, Mandiv¬ 0,45 tû USD...
VÒ c¬ cÊu cña c¸c lÜnh vùc trong nÒn kinh tÕ cã nh÷ng ®Æc ®iÓm sau:
DÞch vô
LÜnh vùc dÞch vô ®ãng vai trß quan träng trong c¬ cÊu kinh tÕ cña c¸c níc thuéc khu vùc thÞ trêng T©y Nam ¸ - Trung CËn §«ng. HÇu hÕt c¸c níc ®Òu cã doanh thu cña c¸c ho¹t ®éng dÞch vô chiÕm mét tû lÖ t¬ng ®èi cao trong GDP. VÝ dô Gioãc-®a-ni n¨m 1999 doanh thu cña lÜnh vùc dÞch vô chiÕm 73% GDP, Thæ NhÜ kú 58%, c¸c níc cßn l¹i ®Òu cã doanh thu dÞch vô chiÕm kho¶ng 40% so víi GDP cña nÒn kinh tÕ.
C¸c lo¹i h×nh dÞch vô ph¸t triÓn nhÊt cña c¸c níc thuéc khu vùc thÞ trêng nµy lµ c«ng nghÖ th«ng tin nh phÇn mÒm m¸y tÝnh, ®øng ®Çu lo¹i h×nh dÞch vô nµy lµ Ên §é, I-xra-en. Cïng víi c«ng nghÖ th«ng tin lµ c¸c lÜnh vùc dÞch vô nh du lÞch, ng©n hµng, vËn t¶i, th¬ng m¹i... mµ trung t©m lín nhÊt cña toµn khèi lµ Dubai, Tehran. Tuy nhiªn tr×nh ®é ph¸t triÓn cña lÜnh vùc dÞch vô ë c¸c níc trong khèi kh«ng ®ång ®Òu vµ nh×n chung møc ®é ph¸t triÓn lÜnh vùc dÞch vô cña toµn khèi cßn thua kÐm so víi c¸c thÞ trêng ph¸t triÓn nh EU, B¾c Mü, NhËt B¶n, Singapore... Theo tÝnh to¸n th× tû träng dÞch vô ë c¸c níc T©y Nam ¸ - Trung CËn §«ng chiÕm kho¶ng 50% GDP.
C«ng nghiÖp
N¨m 1999 tæng gi¸ trÞ s¶n phÈm c«ng nghiÖp so víi GDP cña c¸c níc thuéc khu vùc Nam ¸ - Trung CËn §«ng chiÕm tû lÖ lµ 33%, thÊp h¬n so víi tû träng dÞch vô chiÕm trong GDP (50%). C¸c níc trong khu vùc cã tû träng c«ng nghiÖp so víi GDP lín nhÊt lµ A-rËp Xª-ót (45%), tiÕp ®Õn lµ Butan (38%). Mét sè níc cã tû träng c«ng nghiÖp so víi GDP thÊp nhÊt lµ Nª-pan (22%), Pakistan (25%), Gioãc-®a-ni (25%).
Mét sè ngµnh c«ng nghiÖp chñ yÕu cña c¸c níc nµy lµ c«ng nghiÖp khai kho¸ng mµ chñ yÕu lµ khai th¸c dÇu löa vµ khÝ ®èt. C¸c ngµnh c«ng nghiÖp kh¸c ®Òu lµ c¸c ngµnh cã liªn quan ®Õn dÇu löa vµ khÝ ®èt nh c«ng nghiÖp läc dÇu, ho¸ dÇu, ho¸ chÊt, khÝ ho¸ láng... VÝ dô nh I-r¾c vµo thêi kú tríc chiÕn tranh n¨m 1977 s¶n xuÊt dÇu löa chiÕm 94% tæng thu ngo¹i tÖ quèc gia vµ 98% kim ng¹ch xuÊt khÈu cña níc nµy. C¸c níc nh C«-oÐt, A-rËp Xª-ót, I-ran... ®Òu cã tæng thu ngo¹i tÖ vµ kim ng¹ch xuÊt khÈu phÇn lín lµ tõ c¸c ngµnh c«ng nghiÖp liªn quan ®Õn dÇu má vµ khÝ ®èt.
Chia sẻ với bạn bè của bạn: |