Lúa gạo Việt Nam Giới thiệu

Giá thành và lợi nhuận trong sản suất lúa

Mặc dù chi phí sản xuất và lợi nhuận của các hộ sản xuất lúa giữa các vùng và giữa các nguồn số liệu có sự khác biệt đáng kể, song có thể nhận thấy một điển khái quát chung đó là sản xuất lúa là có lãi với mức doanh lợi (% lãi trong doanh thu) khoảng từ 20-30%. Khoản chi phí lớn nhất trong sản xuất lúa gạo đó là lao động, chiếm khoảng 50% tổng chi phí sản xuất trực tiếp, sau đó là phân bón và thuốc sâu, chiếm khoảng 25-30%.

Theo ước tính của Viện Chính sách lương thực quốc tế IFPRI, lãi suất tính theo doanh thu của ĐBSCL vào khoảng 31% còn ở ĐBSH là khoảng 18% (năm 1996). Trong ngắn hạn, mức lãi suất có lẽ không thay đổi nhiều lắm.

Năng suất Yếu tố Từng phần (Partial Factor Productivity, PFP), cho biết năng suất đầu ra trên một đơn vị đầu vào của một yếu tố nào đó (thí dụ: đất và lao động). Năng suất từng phần của đất và lao động giai đoạn 1985 và 2000 đều tăng nhưng với tỉ lệ khác nhau giữa các vùng (Hình 8). ở miền Bắc và miền Trung, năng suất sử dụng đất tăng nhanh hơn năng suất lao động, trong khi ở miền Nam, năng suất từng phần của đất và lao động tăng với tốc độ như nhau. Tỷ số đất-lao động giảm ở tất cả các vùng, nhưng ở phía Nam giảm ít hơn.

Một chỉ số tổng hợp có ý nghĩa hơn để diễn tả các thay đổi về năng suất gắn với thay đổi về kỹ thuật nhờ nghiên cứu và phát triển là chỉ số năng suất nhân tố toàn phần (Total Factor Productivity, TFP), bao gồm tất cả các yếu tố đầu vào quan trọng cho sản xuất. Trong nghiên cứu này, chỉ số TFP được tính toán dựa theo quy trình chỉ số Divisia.

Bảng 3: Năng suất yếu tố tổng thể (TFP) và đóng góp của nó vào tăng trưởng sản xuất gạo ở Việt Nam, 1985-2000

Sự đóng góp của TFP vào tăng trưởng của ngành lúa gạo khá rõ nét trong những năm cuối của thập niên 80, chiếm khoảng 62,7% của gia tăng sản lượng lúa gạo. Hiệu quả đạt được nhờ cải cách thể chế có thể xảy ra ở mọi trình độ kỹ thuật canh tác. Do đó ảnh hưởng này chỉ kéo dài trong một thời gian ngắn. Tốc độ tăng trưởng TFP trong gai đoạn 1996-2000 đã chậm lại, chứng tỏ ngành sản xuất lúa gạo của Việt Nam đạt đến điểm giới hạn của trình độ công nghệ hiện tại, vì vậy mà hiệu quả của cải cách thể chế sẽ giảm đi. Do đó, năng suất yếu tố tổng thể TFP chỉ có thể tiếp tục tăng thông qua đổi mới công nghệ và kỹ thuật canh tác.

Cuối thập niên vừa qua, xuất khẩu lúa gạo đã trở thành mục tiêu kinh tế của Việt Nam, và lượng gạo xuất khẩu được dùng như một chỉ số cho biết sự cân bằng giữa cung và cầu. Do đó, cần phải phân tích lợi thế của sản xuất gạo của Việt Nam. Lợi thế về giá là tiêu chuẩn chính để đánh giá khả năng cạnh tranh của lúa gạo Việt Nam. Chỉ số cạnh tranh về giá của lúa gạo được tính toán như sau:

CR_,t = CR_,t-1*(1+ PTL_­- NERTL - PVN+ NERVN)

trong đó:  là thay đổi của chỉ số tương ứng từ năm (t-1) đến năm (t). Do đó những thay đổi trong cạnh tranh về giá phụ thuộc vào: (1) thay đổi về giá bán sỉ của Việt Nam (PVN); (2) thay đổi về tỷ giá ngoại hối danh nghĩa NERVN; (3) thay đổi về giá bán lẻ của Thái Lan PTL; (4) thay đổi về tỷ giá ngoại hối danh nghĩa Thái lan NERTL. Thái Lan được lựa chọn làm đối trọng trong nghiên cứu này vì đây là đối thủ cạnh tranh chính của Việt Nam trên thị trường lúa gạo thế giới và có vị trí địa lý và điều kiện khí hậu tương tự với Việt Nam.

Kết quả trong Bảng 4 cho thấy khả năng cạnh tranh của gạo Việt Nam so với gạo Thái Lan giảm trung bình 8,4% một năm vì nhiều lý do: giảm 13,6% về giá gạo Việt nam do lạm phát, tăng 5,5% do tỷ giá hối đoái danh nghĩa Việt Nam; trong khi đó, tăng 15,1% về giá gạo Thái Lan do lạm phát và giảm 15,5% do tỷ giá hối đoái danh nghĩa Thái Lan. Nhờ tỷ giá hối đoái danh nghĩa giảm trong cuộc khủng hoảng tài chính Châu á năm 1997, Thái Lan đã tăng xuất khẩu gạo gần 1 triệu tấn năm 1998 so với năm 1997 (từ 5,567 lên 6,540 triệu tấn), chiếm 25% thị trường gạo thế giới. Mặc dù khả năng cạnh tranh về giá giảm đi, nhưng hiện nay, khả năng cạnh tranh của gạo Việt Nam trên thị trường thế giới vì lượng gạo xuất khẩu vẫn tiếp tục tăng.

Ghi chú: DNQD - Doanh nghiệp quốc doanh; HĐXK - Hợp đồng xuất khẩu

Do thiếu số liệu, mối tương quan giữa các đối tượng tham gia thị trường không thể lượng hóa được dưới dạng thị phần. Tuy nhiên, cần lưu ý rằng khu vực tư nhân hiện đang chiếm vị trí quan trọng ở thị trường lúa gạo trong nước với thị phần ước tính khoảng 95%. Vai trò của các doanh nghiệp quốc doanh (DNQD) đối với thị trường lúa gạo nội địa, hiện không đáng kể. Tuy nhiên, kinh tế quốc doanh đang chiếm giữ vị trí độc tôn trong thương mại quốc tế (96%). Chính vì vậy hoạt động kinh doanh của DNQD nông nghiệp thường tập chung vào lĩnh vực xuất khẩu gạo và nhập khẩu các vật tư nông nghiệp. Sự can thiệp của Nhà nước đối với các hoạt động xuất-nhập khẩu đã hạn chế đáng kể sự tham gia của khu vực tư nhân trong lĩnh vực này. Gần đây, cơ hội tham gia thương mại quốc tế đối với khu vực kinh tế tư nhân đã được mở rộng hơn.

ĐBSCL và ĐBSH là hai khu vực sản xuất lúa gạo chủ yếu ở Việt Nam với mức tỉ suất hàng hóa tương đối cao (tức là doanh thu bán sản phẩm chiếm khoảng 60% tổng giá trị sản lượng lúa gạo). Tuy nhiên, ĐBSCL vẫn có mức sản xuất hàng hóa cao hơn ĐBSH, một phần là do đất đai bình quân đầu người cao hơn. Sự khác biệt lớn giữa hai vùng đồng bằng châu thổ trong lưu thông lúa gạo đó là ở ĐBSCL hệ thống lưu thông lúa gạo chủ yếu tập trung cho xuất khẩu thông qua các DNQD, trong khi đó ĐBSH chủ yếu hướng vào thị trường tiêu dùng nội địa.

Điều quan trọng cần lưu ý là bản thân sự phát triển của ngành lúa gạo phụ thuộc rất nhiều vào hiệu quả của hệ thống lưu thông phân phối. Do không có được số liệu đầy đủ nên không thể thực hiện các phân tích đánh giá chi tiết về hiệu quả của hệ thống lưu thông phân phối lúa gạo Việt Nam. Song số liệu điều tra của IFPRI năm 1996, của công ty tư vấn nông phẩm quốc tế (ACI) và khảo sát của nhóm chuyên gia Ngân hàng Thế giới năm 2002 sẽ cung cấp một số thông tin bổ ích về những vấn đề liên quan.

Từ khi bắt đầu sự nghiệp đổi mới vào năm 1986, chính phủ Việt Nam đã xây dựng nhiều chính sách theo hướng kinh tế thị trường. Các chính sách tác động đến sản xuất lúa gạo và thúc đẩy nông dân gia tăng sản xuất là các chính sách về sử dụng đất, đầu tư, thương mại và thị trường.

Trong thời kỳ chuyển đổi từ kinh tế kế hoạch sang kinh tế thị trường, Việt Nam đã bước đầu trao quyền sử dụng đất cho nông dân. Luật Đất đai năm 1988 được xem như một trong những yếu tố quan trọng nhất đối với nông dân. Nông dân được quyền sử dụng đất từ 10 đến 15 năm; nông hộ được tự chọn loại cây trồng và quyết định số lượng sản phẩm bán ra thị trường. Luật Đất đai được sửa đổi năm 1993 cho phép nông dân tự do lựa chọn loại sử dụng đất với thời gian sử dụng được tăng lên 20 năm đối với các loại cây hàng năm và 50 năm đối với cây lâu năm; cho phép "trao đổi, chuyển nhượng, cho thuê và thế chấp" quyền sử dụng đất. Phản ứng tích cực của nông dân đượd thể hiện qua sự gia tăng sản lượng lúa gạo liên tục trong suốt thập niên vừa qua.

Những năm qua, Chính phủ Việt Nam đã có nhiều nỗ lực cải tạo hệ thống thuỷ lợi. Đầu tư trong ngành nông nghiệp tập trung chủ yếu vào cơ sở hạ tầng hỗ trợ sản xuất và phát triển nông thôn. Trong thập niên 90, đầu tư vào thuỷ lợi chiếm khoảng 70% tổng đầu tư của ngành nông nghiệp.

Về tín dụng nông thôn, hiện nay hệ thống hỗ trợ tài chính nông thôn chính thức gồm có Ngân hàng Nông nghiệp và Phát triển Nông thôn Việt Nam (VBARD), Ngân hàng Việt Nam cho Người nghèo và Quỹ tín dụng nhân dân (PCF). Mục tiêu của hệ thống hỗ trợ tài chính nông thôn chính thức là (i) đảm bảo đầu vào cho sản xuất nông nghiệp; (ii) tăng cường công nghệ sau thu hoạch và xuất khẩu nông sản; (iii) hỗ trợ đa dạng hoá nông nghiệp; (iv) cải tạo hạ tầng cơ sở nông thôn; (v) giảm nghèo và giảm thiên tai. Chính sách tín dụng bảo đảm cho nông dân vay vốn trực tiếp và hỗ trợ nông dân nghèo vùng sâu, vùng xa và vùng cao. Tỷ lệ cho vay đối với các hộ gia đình trồng lúa tăng từ 5 triệu đồng tới 10 triệu đồng mà không cần ký quỹ.

Chính sách về vật tư nông nghiệp

Trước đổi mới, vật tư nông nghiệp được phân phối thông qua hợp tác xã. Trong thời kỳ đổi mới, vai trò của hệ thống hợp tác xã suy giảm, vai trò của kinh tế tư nhân trong phân phối vật tư nông nghiệp trở nên quan trọng. Mặc dù chính phủ vẫn kiểm soát đầu vào bằng hạn ngạch và vẫn duy trì quyền nhập khẩu độc quyền của doanh nghiệp nhà nước (SOEs), thuế nhập khẩu phân bón phân bón hầu như không đáng kể. Chính phủ cũng khuyến khích nông dân cải thiện giống lúa bằng cách bãi bỏ thuế nhập khẩu giống nhằm đạt mục tiêu 70% giống lúa mới.

Hệ thống phân phối gạo ở Việt Nam rất rắc rối, với nhiều mối liên kết phức tạp giữa các đại lý, nông dân, người thu mua, người xay xát, người bán buôn, bán lẻ và các doanh nghiệp nhà nước. Từ thập niên 80, chính sách đổi mới đã đóng góp tích cực vào sự phát triển của hệ thống phân phối gạo tự do ở Việt Nam. Tất cả những cản trở thị trường trong nước đã bị dẹp bỏ, cho phép cạnh tranh tự do giữa các đại lý. Khu vực kinh tế tư nhân ngày càng giữ vai trò quan trọng, hiện nay chiếm khoảng 95% thị phần trong nước, làm vai trò của doanh nghiệp nhà nước trên thị trường lúa gạo trong nước trở nên lu mờ.

Đầu những năm 90, để đảm bảo an ninh lương thực quốc gia, Chính phủ Việt Nam đã kiểm soát hoàn toàn lượng gạo xuất khẩu thông qua giấy phép và hạn ngạch, và chỉ cho phép doanh nghiệp nhà nước xuất khẩu gạo. Từ 1991 đến 1993, cả nước chỉ có 40 công ty xuất khẩu gạo, chủ yếu là ở phía Nam. Hệ thống xuất khẩu gạo trong giai đoạn đó không có hiệu quả và ảnh hưởng bất lợi tới thu nhập của nông dân. Đến năm 1997, chỉ còn 17 công ty xuất khẩu gạo.

Từ năm 1998 trở lại đây, để tăng cường hiệu quả xuất khẩu gạo, chính phủ cho phép tư nhân tham gia các hoạt động thương mại quốc tế. Năm 1999, các công ty liên doanh đã được phép xuất khẩu gạo nếu tìm được đối tác. Đến năm 2000, cả nước đã có 47 công ty xuất khẩu gạo (Bảng 5). Tuy nhiên, thị phần của công ty tư nhân trong tổng lượng gạo xuất khẩu vẫn còn nhỏ. Năm 1998, các doanh nghiêp tư chỉ xuất được 185.000 tấn gạo, chiếm khoảng 4% ngoài tổng số 4 triệu tấn.

Các biện pháp liên quan đến xuất khẩu gạo

Năm	Số lượng	Số công ty xuất khẩu	Thuế xuất khẩu	Dự trữ (triệu tấn)
1997	2,5	17	1%-2%-3%	1
1998	4,0	19	0%-1%	1
1999	3,9	41	0%	2,3
2000	4,3	47	0%	1

Chính phủ Việt Nam cũng áp dụng hạn ngạch để kiểm soát xuất khẩu gạo. Từ năm 1997, Chính phủ toàn quyền xác định tổng lượng xuất khẩu dựa trên mức dư thừa được dự báo từ sản lượng và tiêu thụ. Trong thực tế, hạn ngạch xuất khẩu không hoàn toàn ràng buộc đối với tất cả các doanh nghiệp tư nhân do hạn ngạch được phép chuyển nhượng. Hơn nữa, tổng hạn ngạch xuất khẩu được điều chỉnh theo định kỳ tùy theo sản lượng thực tế và giá gạo thế giới. Nhằm đẩy mạnh lượng gạo xuất khẩu, Chính phủ đã thực hiện những biện pháp khuyến khích đối với cả doanh nghiệp trung ương và địa phương.