Xây dựng công trình công cộng và cơ sở thờ tự Phật giáo
Xây dựng công trình công cộng dựa trên niềm tin Phật giáo là thuộc về thực hành
hướng đích xã hội của người tu tập theo Phật giáo.
Trong tư liệu bi ký thời Lê sơ hiện còn, có khá nhiều tư liệu văn bia đề cập đến vấn đề
này, trong đó tiêu biểu là bia Tam Bảo - văn bia chùa làng Đông Tác, huyện Đông Sơn, tỉnh
78
Bảo tàng Lịch sử Quốc gia
Thanh Hóa. Văn bia ghi rằng, tháng 9 năm Cảnh Thống thứ 3 (1500), ông Nguyễn Liệu hiệu
Phát Tâm và vợ là Nguyễn Thị Lê người xã Đông Sơn, huyện Đông Sơn, phủ Thiệu Thiên
vì phát tâm làm điều thiện do yêu thích Phật giáo, đã xây cầu đá, khơi nước đồng Cách thôn
Đông Kiều. Đến ngày 13 tháng 6 năm Tân Dậu niên hiệu Cảnh Thống thứ 4 (1501), (gia
đình ông bà) lại xây cầu, thông bến Bạch Hạc. Một văn bia khác, đó là bia Vạn Thọ được
khắc vào năm Quang Thiệu thứ 7 (1522) ở thôn Thuần Thọ, xã Kim Xuyến, huyện Hoằng
Hóa, tỉnh Thanh Hóa. Văn bia ghi rằng: “Ông Lê Khắc Nhượng cùng toàn thể thái ông, lão
bà xã Tây Phụ, huyện Hoằng Hóa, phủ Hà Trung tu tạo cầu đá”
-
河 中 府 弘 化 縣 西
阜 凍 河 等 社 太翁老 婆 黎 克 讓 等 為 修 造 石 橋 事 (
Thác bản số 17324).
Họ dựa trên niềm tin cho rằng Phật lấy cứu người làm công việc, người lấy bản thể của
Phật làm tâm của mình: “Tháng 8 năm đó xuất hiện nhiều bệnh tật, mọi người phát tâm,
khuyên nhủ người thân tu tạo cầu đá, tháng 10 năm đó hoàn thành truyền đến vạn năm sau,
luôn đi theo con đường của Phật”.
Văn bia Hiển Thụy am bi ở am Hiển Thụy núi Sài Sơn (Quốc Oai, Hà Nội) cho biết
Trinh Quốc công lúc làm lễ khẩn cầu ở am này, “có phiến đá bay lên rồi rơi trước mặt, Ngài
ôm lấy rồi sai thợ tạc pho tượng Phật để phiến đá vào trong, lập một am khác để thờ” (間
忽 有 片 石 飛 落 其 前 公 懷 之 惟 謹 密 令 呈 工 雕 作 佛 像 納 石 于 衷 別
構 一 庵 奉 之 人 莫 之
).
Đây chính là biểu hiện chức năng xã hội của Phật giáo, đồng thời cũng là biểu hiện về
niềm tin Phật giáo của những người tin theo Phật giáo.
Đề cập tới việc xây dựng cơ sở thờ tự Phật giáo, trong số các bi ký thời Lê sơ, chúng
tôi thấy văn bản khắc ở Bệ Phật (No.17773) của chùa xã Quảng Nạp, huyện Quảng Xương
tỉnh Thanh Hóa là bi ký đề cập sớm nhất. Trong đó ghi rằng: “Ngày mồng 6 tháng 10 năm
đó (1443), Vị Xa kỵ vệ Thiết đột hậu thánh dực quân Chánh ngũ trưởng, là người phường
Đông Dặc, xã An Hoạch, huyện Đông Sơn công đức thường thờ Phật A Di Đà”. Như vậy, bệ
Phật này lúc đầu được tạo ra để đặt tượng Phật A Di Đà. Trong phối cảnh thờ lúc đó, có thể
tượng Phật A Di Đà được thờ tại vị trí trung tâm trong tâm thức Phật giáo của những người ở đây.
Chúng ta còn có thể thấy được ông Nguyễn Liệu (hàng 5, đội 11, sở Thần Quyền
Trung, vệ Thần Sách, trong Ngự lâm quân) hiệu Phát Tâm và vợ là Nguyễn Thị Lê người
xã Đông Sơn, huyện Đông Sơn, phủ Thiệu Thiên vì phát tâm làm điều thiện do yêu thích
Phật giáo, dựng am chùa Đông Kiều. Sự việc này được Tam Bảo ở chùa làng Đông Tác,
huyện Đông Sơn, tỉnh Thanh Hóa (nay là thành phố Thanh Hóa) ghi đã hoàn thành vào
ngày 26 tháng 3 năm Quý Hợi niên hiệu Cảnh Thống thứ 6 (1503). Năm năm sau, vào ngày
13 tháng 5 năm Mậu Thìn, niên hiệu Đoan Khánh thứ 4 (1508), gia đình này lại công đức
đắp núi đất, xây giếng đá cho chùa. Thực hành thuần túy Phật giáo này không chỉ được
gia đình ông thực hiện một lần, mà ít nhất là hai lần như bi ký hiện còn ghi lại, và có thể
nhiều hơn thế.
79
Thông báo khoa học 2017**
Trước hết là việc tạo bệ đá thờ Phật và tạo tượng Phật. Bệ Phật có hai loại, một là bệ
đá hoa sen, hai là bệ tượng Phật. Bệ đá hoa sen thường được gọi là hương án xuất hiện phổ
biến ở thời Lý, nhất là vào thời Trần, hầu như các đại danh lam đều có bệ đá hoa sen. Đến
nay đã phát hiện được 7 bệ đá hoa sen có khắc niên đại thời Trần
(2)
. Thời Lê sơ cũng có 2 bệ
đá, đó là bệ đá chùa Khám Lạng (Bắc Giang) tạo năm Thuận Thiên thứ 5 (1432) và bệ chùa
Quảng Nạp, huyện Đông Sơn tỉnh Thanh Hóa tạo năm Thiệu Bình thứ nhất (1434). Các bệ
này đều được làm bằng đá, kiểu dáng hình hộp, chạm khắc thành tòa sen.
Gần đây, phát hiện bệ đá hoa sen chùa Nhạn Tháp, huyện Văn Giang, tỉnh Hưng Yên
cũng có niên đại thời Lê sơ thế kỷ 15. Bệ có khắc văn bản chữ Hán, đề cập đến nội dung
cúng ruộng vào thời Mạc, nên một số người cho rằng đây là bệ đá thời Mạc. Nhưng thực tế,
văn bản cúng ruộng này được khắc thêm về sau, vào thời Mạc. Bệ đá do nhiều khối đá lớn
ghép lại đẹp và to, như các cụ già trong làng nói: miền Bắc có 3 bệ đá thì bệ đá chùa Nhạn
Tháp là to nhất, đẹp nhất.
Bệ đá hoa sen chùa Nhạn Tháp (Hưng Yên)
Bệ đá hay hương án thường được chia làm 3 tầng: Mặt Hương án, thân Hương án và
đế Hương án. Ba tầng liên kết với nhau tạo thành một đài sen hoàn chỉnh.
Bệ đá hoa sen chùa Khám ghi rõ niên đại là 順天五年壬子年, 龕社下品刘俱, 妻杜
醜
/Thuận Thiên ngũ niên Nhâm Tý niên, Khám xã Hạ phẩm Lưu Câu, thê Đỗ Xú. Nghĩa
là: Năm Nhâm Tý niên hiệu Thuận Thiên thứ 5 (1432), Lưu Câu chức Hạ phẩm người xã
Khám và vợ là Đỗ Xú (công đức).
Minh văn trên bệ đá hoa sen chùa xã Quảng Nạp (Thanh Hóa) cho biết "Vào ngày
mồng 6 tháng 10 năm Giáp Dần niên hiệu Thiệu Bình nguyên niên (1434), Vị Xa kỵ vệ thiết
đột hậu thánh dực quân Chánh ngũ trưởng người phường Đồng Dặc xã An Hoạch huyện
Đông Sơn công đức. Công đức tạo A Di Đà Phật. Tín chủ Chu Hân Đạo cúng vào chùa bản
xã làm của Tam bảo lưu thông cúng dàng...".
80
Bảo tàng Lịch sử Quốc gia
Ngoài bệ đá hoa sen hình hộp ra, còn có bệ
tượng Phật bằng đá. Đó là bệ tượng Phật cũng ở chùa
Khám (Bắc Giang) tạo năm Hồng Đức thứ 25 (1494).
Đây là bệ Phật Tam thế, gồm 3 bệ. Trong 3 bệ này
thì bệ ở giữa mới được đúc lại theo mẫu bệ bên phải.
Bệ bên phải hoàn hảo nhất, có văn bản khắc trên hai
mé bệ. Mặt trước khắc 13 dòng, mỗi dòng 3 chữ; mặt
bên khắc 17 dòng, mỗi dòng 3 chữ. Nội dung văn bản
được dịch như sau:
"Ngày mồng 7 tháng 2 năm Hồng Đức thứ 25
(1494), Tín chủ Lưu Thị Luận khởi xướng tạo tác
tượng Phật tam tôn.
Hiệu là Thiện Duyên bà cúng 3 quan tiền và
Thuận Tâm ông 1 quan tiền, Chính Niệm ông và bà
(...). Từ Tín bà (...), Ngộ (...) ông cùng Hữu Phúc bà
cúng 1 quan tiền, Vô Tâm ông và bà cúng 5 quan.
Trần Lộc cúng 1 chiếc áo, Nguyễn Thị cúng 1 chiếc
áo, Nguyễn Thị Thụy 1 chiếc áo.
Phú Sơn ông và bà người xã huyện Lục Ngạn cúng 1 chiếc áo. Đông Lạc xã Nguyễn
thị cúng 5 mạch tiền".
Như vậy là ở riêng chùa Khám, năm Thuận Thiên thứ 5 (1432) tạo 1 bệ đá hoa sen, đến
năm Hồng Đức thứ 25 (1494) thì tạo bệ tượng và 3 pho tượng Tam thế. Cùng việc công đức
tạo tượng, là việc công đức cúng áo Phật, cả thảy 4 chiếc. Rất có thể 3 áo cho 3 pho Tam
thế đặt ở sau cùng, còn 1 áo cho 1 pho tượng khác đặt trên bệ đá hoa sen ở phía trước. Rất
có thể đây là tượng A Di Đà.
Văn bia Chuyết Sơn huyện Tân Minh (Hải Phòng) dựng năm Hồng Đức thứ 22 (1491)
cho biết chùa này đã có tháp, quy mô được mở mang huy hoàng, nhưng tượng Di Đà thì
chưa có. Do đó tín thí tạo tượng gỗ cao 6 trượng.
Một số văn bia khác ghi việc tu tạo Phật tượng, đúc chuông. Văn bia "Cù Sơn độ ký"
ghi việc xây đền thờ Thần, làm tượng Phật trong Tam bảo.
Rõ ràng là Phật điện trong ngôi chùa thời Lê sơ ở thời kỳ đầu còn tiếp nối cách thức
bài trí Phật điện thời Trần, với số lượng tượng Phật không nhiều, chủ yếu được đặt trên bệ
đá hoa sen. Ở giai đoạn sau, nhất là từ niên hiệu Hồng Đức trở đi, số lượng tượng tăng dần
lên với sự xuất hiện của bộ Tam thế gồm 3 pho Quá khứ, Hiện tại, Vị lai, cùng pho Di Đà
ở phía trước.
Bệ đá hoa sen chùa Khám Lạng
(Bắc Giang)
81
Thông báo khoa học 2017**
Ngoài ra, thời Lê sơ còn có tượng Quan Âm. Đó là pho tượng Quan Âm chùa thôn
Cung Kiệm xã Nhân Hòa huyện Quế Võ tỉnh Bắc Ninh. Bệ tượng và tượng bằng đá, chữ
khắc cả trên lưng tượng và bệ tượng, nội dung dịch ra như sau: "Năm Kỷ Tỵ niên hiệu Thái
Hòa thứ 7 (1449) đời vua thứ ba triều Lê. Các thí chủ ở xã Kiệm, huyện Vũ Ninh, lộ Bắc
Giang Trung là: Đào Ngân, Nguyễn Thị Biên, Nguyễn Lăng, Đào Thị Điều, Nguyễn Bế,
Nguyễn Thị Thiếu"
(Phạm Thị Vinh 1993).
Tín ngưỡng Quan âm thời Lê sơ khá phổ biến, nhưng vị trí đặt tượng thường không
ở cùng trên Phật điện mà là ở gian bên, hoặc ở bên ngoài như trường hợp tượng Quan âm
chùa Cung Kiệm này.
Tóm lại, văn bia Phật giáo thời Lê sơ hiện còn tuy không nhiều, song vô cùng quý giá
và phong phú góp phần nghiên cứu lịch sử Phật giáo Việt Nam nói chung, Phật giáo thời Lê
sơ thế kỷ 15- đầu thế kỷ 16 nói riêng mà bài viết này mới điểm ra đôi điều.
Chia sẻ với bạn bè của bạn: |