I- lý do chọN ĐỀ TÀI

IV- PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU

ơ

V. LỊCH SỬ VẤN ĐỀ

Ở Nghệ Tĩnh nói chung, Nghệ An nói riêng cũng đã xuất hiên một số tác phẩm. Dẫu cho tên gọi tác phẩm không nói thẳng là viết về văn hoá làng nhưng trên thực tế nội dung có liên quan xa gần tới vấn đề này

Sau năm 1945 , việc nghiên cứu về văn hoá làng ở nước ta nói chung được quan tâm và đẩy mạnh hơn. Riêng vùng đồng bằng và ven biển Nghệ An có thêm các công trình như: " Hát ví Nghệ Tĩnh" của Nguyễn Chung Anh, " Hát giặm nghệ Tĩnh","Ca dao Nghệ Tĩnh" của Nguyễn Đổng Chi và Ninh Viết Giao, " Hát phường vải", " Vè Nghệ Tĩnh","Thơ văn Xô viết Nghệ Tĩnh"," Chuyện kể dân gian xứ Nghệ","Truyện trạng xứ Nghệ"," Truyền thuyết núi Hai Vai"," Âm nhạc dân gian xứ Nghệ"," Kho Tàng ca dao xứ Nghệ"v.v và nhiều công trình quan trọng khác như : "Văn hoá các dòng họ tiêu biểu ở Nghệ An"," Nghề , làng

nghề thủ công truyền thống", " Hương ước Nghệ An"," Trò chơi dân gian xứ Nghệ'," Tục thờ thần và thần tích nghệ An", " Văn hoá ẩm thực xứ Nghệ" và địa chí văn hoá thuộc các huyện: Quỳnh Lưu, Nam Đàn, Diễn Châu, Yên Thành ...

Đặc biệt từ khi có chỉ thị của thường trực Tỉnh uỷ và uỷ ban nhân dân tỉnh về việc sưu tập biên soạn" Địa chí văn hoá làng xã ở Nghệ An" ngày

12/11/1993, việc biên soạn địa chí văn hoá trở nên thường xuyên hơn. Đến nay đã có 295 trên 469 làng xã của cả tỉnh đã và đang tiến hành biên soạn địa chí văn hoá.

Những năm gần đây cùng với cả nước, Nghệ An đã đẩy mạnh phong trào xây dựng làng văn hoá, đơn vị văn hoá và đã thu được kết quả đáng khích lệ. Tuy vậy việc tìm hiểu , nghiên cứu văn hoá truyền thống ở các làng xã mới triển khai bước đầu và kết quả đạt được còn quá khiêm tốn so với giá trị vốn có của văn hoá làng .

Có thể xem luận văn này là tài liệu bổ ích cho việc nghiên cứu văn hoá địa phương nói riêng và địa phương học nói chung. Đồng thời cũng nêu rõ những yếu tố tốt đẹp cần gìn giữ, phát huy, những hạn chế cần khắc phục trong công cuộc xây dựng gia đình văn hoá, làng văn hoá ở địa bàn nông thôn vùng đồng bằng và ven biển Nghệ An.

VII - BỐ CỤC CỦA LUẬN VĂN

Chương I: Bản sắc văn hoá Việt Nam và Văn hoá làng ( 15 trang)

Đông Nam Á là một trong những cái nôi của loài người, là vùng có tài nguyên vô cùng phong phú: Dầu hoả, Cao su, Than, Thiếc, Apatít ... Cây lúa, nguồn sống của 2/3 đến 3/4 nhân loại đã có rất sớm ở vùng này. Nông sản, khoáng sản, hải sản dồi dào vô tận...." (Nguyễn Khánh Toàn, 1973). Hiện tại, vùng Đông Nam Á bao gồm 10 nước: Cămpuchia, Thái lan, Myanma, Malaixia, Inđônêxia, Philippin, Brunây, Xingapo, Việt nam, Lào. Đông Nam Á là một khu vực có chỉnh thể riêng về văn hoá, được ra đời và hình thành từ rất lâu. Nhiều nhà nghiên cứu đã khẳng định: Ở đây có nền nông nghiệp lúa nước với một phức thể văn hoá gồm 3 yếu tố: văn hoá núi, văn hoá đồng bằng và văn hoá biển. Ở đấy, làng là một đơn vị vô cùng quan trọng, làng là một ý niệm rất sâu sắc và thiêng liêng đối với người Việt Nam, Làng tượng trưng cho quê cha đất tổ.

II. BẢN SẮC VĂN HOÁ VIÊT NAM

và tinh thần, các sản phẩm của các hoạt động ấy, cho nên không thể tìm một định nghĩa thao tác luận cho Văn hóa nếu dựa vào xã hội học,kinh tế,chính trị v.v. Cũng không thể liệt kê hết vì các mặt ấy rất khác nhau. Chỉ còn tìm cách ngay ở bản thân con người, căn cứ vào sự khu biệt giữa con người với các động vật khác" (Phan Ngọc, 1994, tr. 114)

Hiện nay xu thế chung của giới khi nghiên cứu văn hoá đều cho rằng văn hoá là sản phẩm do con người sáng tạo ra và tồn tại ngay từ buổi bình minh của lịch sử loài người. Văn hoá được hiểu là tổng thể những nét đặc trưng tiêu biểu nhất của xã hội, thể hiện trên các mặt vật chất , tinh thần, trí thức , tình cảm. Thuật ngữ "văn hoá" là một từ Hán Việt vốn có nguồn gốc từ lâu đời . Văn có nghĩa là cái đẹp và hoá có nghĩa là thay đổi. Ở Việt Nam, vào năm 1938 phải kể đến Đào Duy Anh, ông viết : "Người ta thường cho rằng văn hoá là chỉ những học thuật tư tưởng của loài người , nhân thế mà xem văn hoá vốn có tính chất cao thượng đặc biệt. Thực ra không phải như vậy, học thuật tư tưởng có nhiều là ở trong phạm vi văn hoá nhưng phàm sự sinh hoạt về kinh tế, về chính trị, về xã hội cùng hết thảy các phong tục tập quán tầm thường lại không phải ở phạm vi văn hoá hay sao? Hai tiếng Văn hoá chẳng qua chỉ chung tất cả các phương tiện sinh hoạt của loài người cho nên ta có thể nói rằng: "Văn hoá tức là sinh hoạt"

( Đào Duy Anh,1992 tr.13 ).Năm 1949, trong " Chủ nghĩa Mác và Văn hoá Việt Nam , đồng chí Trường Chinh viết:" Văn hoá là một vấn đề rất lớn, bao gồm cả Văn học nghệ thuật, Triết học, Phong tục tập quán, Tôn giáo ... Có người cho văn hoá với văn minh là một. Nhưng trong lịch sử nhiều dân tộc chưa có văn minh song đã có Văn hoá. Văn hoá súc tích, phát triển tới mức nào đó mới thànhvăn minh".

Phan Ngọc đã trình bày quan điểm của mình về Văn hoá. Ông đã chỉ ra từ văn hoá bắt nguồn từ chữ La Tinh Cultus Agri là " Trồng trọt ngoài đồng"tức là "Sự giáo dục, bồi dưỡng tâm hồn con người" xét theo nghĩa gốc, Văn hoá gắn liền với giáo dục, đào tạo con người, một tập thể người để cho họ có được những phẩm chất tốt đẹp, cần thiết cho toàn thể cộng đồng. Tiếp đến, ông giải thích thuật ngữ vào Phương Đông, có thể là qua tiếng Hán. Nghĩa gốc của Văn là vẻ đẹp do màu sắc tạo ra. Từ cái nghĩa này văn có nghĩa là hình thức đẹp đã biểu hiện trong lễ , nhạc, cách cai trị,đặc biệt trong ngôn ngữ, cư xử lịch sự. Nó biểu hiện thành một hệ thống quy tắc ứng xử được xem là đẹp đẽ. Văn do đó trở thành một yếu tố then chốt của chính trị và lý luận thu hút những người dị tộc

theo người Hán bằng chính cái văn của nó. Với một thao tác luận độc đáo, ông đã đưa ra những ví dụ khá thú vị và đầy sức thuyết phục, hấp dẫn về văn hoá Việt Nam, về Nguyên Trãi, Hồ Chí Minh, về cố đô Huế, và tác giả kết luận:"Văn hoá là một quan hệ. Nó là mối quan hệ giữa thế giới biểu trưng và thế giới thực tại. Quan hệ ấy biểu hiện thành một kiểu lựa chọn riêng của một tộc người, một cá nhân so với một tộc người khác, một cá nhân khác. Nét khu biệt các kiểu lựa chọn làm cho chúng khác nhau, tạo thành những nền văn hoá khác nhau là độ khúc xạ. Tất cả mọi cái mà một tộc người tiếp thu hay sáng tạo đều có một khúc xạ riêng có mặt ở mọi lĩnh vực và rất khác độ khúc xạ ở một tộc người khác ..."(Phan Ngọc, 1994,tr.105)

Trần Ngọc Thêm trong cuốn " Tìm về bản sắc văn hoá Việt Nam", tác giả đã đưa đến cho người đọc đầy đủ những thông tin khác nhau xung quanh khái niệm văn hoá, xác định cấu trúc của văn hoá, "Văn hoá là một hệ thống hữu cơ các giá trị vật chất và tinh thần do con người sáng tạo ra và tích luỹ qua quá trình họat động thực tiễn trong sự tương tác giữa con người với môi trường tự nhiên và xã hội của mình:" (1996, tr. 27 )

Theo chúng tôi, định nghĩa về văn hoá của ông tổng giám đốc UNESCO Federico Mayor có tính thuyết phục cao:"Văn hoá là tổng thể sống động của các hoạt động sáng tạo trong quá khứ và trong hiện tại. Qua các thế kỷ, hoạt động sáng tạo ấy đã hình thành nên một hệ thống giá trị truyền thống và thị hiếu- Những yếu tố xác định đặc tính riêng của mỗi dân tộc."

"Nói tới văn hoá là nói tới toàn bộ những hiểu biết của con người kết tinh lại thành giá trị xã hội truyền thống, thị hiếu có vai trò điều tiết mọi ứng xử của con người trong xã hội , và có khả năng liên kết mọi người trở thành một cộng đồng xã hội riêng biệt. Sự hiểu biết được biểu hiện ở mỗi cá nhân và mỗi cộng đồng. Sự biến đổi của hiểu biết là quá trình biến thành văn nhưng sự hiểu biết phải được tích tụ bằng sự định hướng , có khả năng kết tinh thành chuẩn mực và điều tiết thế ứng xử của con người thì trở thành văn hoá.

Các giá trị xã hội( cả giá trị vật chất và giá trị tinh thần) điều xuất phát từ những nhu cầu hay thực tiễn . Giá trị là những ước muốn cao cả của con người muốn đạt đến , nó không thể đo đếm được ví như một tác phẩm văn học nghệ thuật, di tích danh thắng, phong tục tập quán, hay tín ngưỡng... Từ các nhu cầu về chính trị làm xuất hiện các giá trị về trật tự xã hội. Nhu cầu điều hoà quan hệ xã hội thì có các giá trị đạo đức . Nhu cầu về một cõi vĩnh hằng vẫn lưu giữ

được trong ký ức xã hội thì làm xuất hiện giá trị tôn giáo, tín ngưỡng. Nhu cầu con người muốn trao lại truyền thống đã xuất hiện những giá trị về giáo dục hoặc nhu câù khoái cảm nghệ thuật đã hình thành giá trị thẩm mỹ . Giá trị định hướng con người ở các xã hội khác nhau, vì thế thang giá trị cũng khác nhau. Ví như các chuẩn mực về đạo đức lối sống, phong tục tập quán, các kiểu ứng xử... ở mọi xã hôị đều có sự khác nhau. Vậy có thể nói văn hoá là bảng giá trị xã hội. Để có bảng giá trị xã hội thì vai trò con người trong xã hội được xem là yếu tố cốt lõi. Vì thế người Phương Tây đã dùng chữ Cultusra là "văn hoá có nghiã là vun trồng trí tuệ con người."( Trần Quốc Vượng, 1999 .tr.18)

Chủ tịch Hồ Chí Minh xác định một cách khái quát nhưng rất cụ thể về văn hoá: "Vì lẽ sinh tồn cũng như mục đích cuộc sống, loài người sáng tạo phát minh ra văn học , chữ viết , đạo đức pháp luật, khoa học , tôn giáo , văn học nghệ thuật, những công cụ sinh hoạt hàng ngày về ăn, mặc, ở ... và các phương thức sử dụng , toàn bộ các sáng tạo và phát minh đó chính là văn hoá" ( Hồ Chí Minh toàn tập 1994, tr 431).

Thủ tướng Phạm Văn Đồng viết:" Nói tới Văn hoá là nói tới một lĩnh vực vô cùng phong phú và rộng lớn, bao gồm tất cả những gì không phải là thiên nhiên mà có liên quan đến con người trong suốt quá trình tồn tại, phát triển, quá trình con người làm nên lịch sử. Cốt lõi của sức sống dân tộc là văn hoá với nghĩa cao đẹp của nó, bao gồm cả hệ thống giá trị: Tư tưởng và tình cảm, đạo đức với phẩm chất, trí tuệ và tài năng, sự nhạy cảm và sự tiếp thu từ cái mới bên ngoài, ý thức bảo vệ tài sản và bản lĩnh của cộng đồng dân tộc, sức đề kháng và sức chiến đấu để bảo vệ mình và không ngừng lớn mạnh." (Phạm Văn Đồng,

1995,tr.16 )

Thời đại chúng ta ngày nay, văn hoá đang được quan tâm hơn bao giờ hết. Văn hoá ngày nay đang được thấm sâu vào toàn bộ đời sống xã hội. Bên cạnh các thể chế xã hội như , chính trị, kinh tế thì văn hoá được hiện diện và tác động mạnh mẽ đối với sự phồn thịnh của mỗi quốc gia. Văn hoá là nội dung giá trị, biểu hiện trình độ trí tuệ và các phẩm chất tinh thần của mình với cộng đồng xã hội.Vậy nền văn hoá của một dân tộc là bản sắc, là khác biệt với bất kỳ văn hóa

dân tộc nào khác. Nên có thể nói văn hoá là tượng trưng cho dân tộc "Văn hoá còn, dân tộc còn, văn hoá suy thì dân tộc suy, văn hoá mất thì dân tộc diệt". Đất nước Việt Nam trong thời kì đổi mới hiện nay, Đảng ta rất chú trọng đến giá trị văn hoá, phù hợp với yêu cầu của công cuộc phát triển nền kinh tế xã hội. Văn hoá được đề cập trong nghị quyết TW5 (khoá VIII )của Đảng bao quát toàn bộ đời sống tinh thần xã hội nói chung tập trung vào những lĩnh vực: Tư tưởng, đạo đức, lối sống, phong tục, tập quán, giáo dục và khoa học, văn học nghệ thuật, thông tin đại chúng, các thể chế và thiết chế văn hoá. Trong các mặt đó thì tư tưởng, đạo đức, lối sống và đời sống văn hoá được coi là lĩnh vực quan trọng nhất hiện nay cần được quan tâm. Nếu kinh tế là nền vật chất thì văn hoá là nền tảng tinh thần của lối sống xã hội, với tính cách như vậy văn hoá vừa là mục tiêu, vừa là động lực của sự phát triển kinh tế xã hội, hàm lượng trí tuệ, hàm lượng văn hoá trong các lĩnh vực của đời sống càng cao thì khả năng phát triển kinh tế- xã hội càng lớn và hiện thực. Muốn phát triển toàn diện và bền vững thì không thể thiếu là phát triển văn hoá
3. Bản sắc văn hoá Việt Nam
Khi nói đến bản sắc văn hoá Việt Nam thì phải nhìn nhận trong mối quan hệ văn hoá vùng Đông Nam Á với đất nước .

" Trước hết, tất cả các quốc gia thuộc Đông Nam Á là những quốc gia đa dân tộc. Trong mỗi nước, bên cạnh những dân tộc đa số còn chung sống các dân tộc thiểu số bản địa và thiểu số người nước ngoài với số lượng nhiều ít khác nhau. Các nhóm tộc người bản địa, nhất là phần phía bắc, không những rất đông mà còn đa dạng đến mức ta không hề thấy ở đâu khác trên thế giới, chính điều đó đã làm cho bản đồ ngôn ngữ dân tộc naỳ như một bức khảm hay một bức tranh hoạ mảng màu. Trong những thiểu số người nước ngoài thì người gốc Hoa có vai trò nổi trội nhất về số lượng và về kinh tế. Xin lưu ý đến một nét đặc biệt ở Cămpuchia và ở Lào: tầm quan trọng của thiểu số người Việt Nam có nhiều điểm giống với Trung Quốc. Người Ấn Độ nhập cư khá nhiều ở Malaixia, nhưng nhiều nhất là ở Myama. Còn người thiểu số gốc Tây Âu hay Bắc Mỹ, thì họ đi theo những biến động vừa qua của lịch sử." (Georges Condominas, 1997, tr.160).

Quả thật phải nhìn từ góc độ ấy chúng ta mới thấy được bản sắc riêng của

Đông Nam Á. Nhiều ngành khoa học khác nhau như dân tộc học, khảo cổ học,

sinh thái học ... đã đưa ra nhiều minh chứng khác nhau để xác lập Đông Nam Á là một khu vực văn hoá lúa nước. Ở khu vực này, việc trồng lúa nước thay cho việc trồng cây ăn củ và trồng lúa nương là đặc điểm của văn hoá vật chất đáng lưu ý ngay từ thời đồ đá và phát triển mạnh mẽ ở thời đại đồ đồng. "Khi con người ở đây đã thuần dưỡng được cây lúa và đưa nghề trồng lúa lên vị trí trội hơn trồng rau củ, thì lúc đó các cư dân ở đây đã sáng tạo nên một hệ sinh thái chuyên biệt mang tính chất nhân văn trên cái nền của hệ sinh thái phổ quát và nghề trồng vườn. Do đó khắp nơi hình thành một phức thể canh tác, ruộng/ nương, ruộng/ vườn ... trong nghề trồng lúa... Làm nông nghiệp lúa nước thì phải sống định cư. Ngôi nhà sàn là một sáng tạo độc đáo và rất duyên dáng của cư dân Đông Nam Á. Nó không những thích hợp với khí hậu nhiệt đới nóng ẩm( thoáng mát), chống được thú dữ (ở cao), mà còn giải quyết được mặt bằng trên mọi địa hình mặc dù ở trên núi cao, bên sườn dốc, hay trên vùng sình lầy. Ngày nay khi đi vào kiến trúc hiện đại, người Đông Nam Á vẫn ưa thích nhà sàn vì đã hiện đại hoá nó trở thành những biệt thự cực kì xinh đẹp (khác với các kiểu nhà hộp như những chiếc bao diêm xếp lại)". ( Phạm Đức Dương, 1996,tr.200). Ngoài nghề chính trồng lúa ra người ta còn phải lo đến các nghề khác như nghề đánh cá, đan lát, diệt vải, nghề làm gốm ... Cư dân vùng Đông Nam Á ra đời và phát triển trên nền tảng kinh tế nông nghiệp, kinh tế lúa nước cho nên từ suy nghĩ, cách làm, giao tiếp, lễ hội, kiến trúc ...đã pha đậm màu sắc đó. Phạm Đức Dương cũng có lý trong việc nhận xét đầy hình ảnh của mình: "Nếu như mô típ quả bầu (hay bọc trăm trứng) trong những truyền thuyết đã đưa được những cứ liệu của các bộ môn ngôn ngữ, nhân chủng ...làm hậu thuẫn gợi nên ý niệm xa xưa của các cội nguồn của các dân tộc trên bán đảo Đông Dương, thì chính trên mảnh đất đầy nắng gió này, thiên nhiên dường như đã vun đắp cho các dân tộc ở đây một cảnh quan địa lý đồng nhất mà đa dạng trong "khuôn viên"của khu vực Đông Nam Á: đó là dãy núi vòng cung bao quanh Cao nguyên Tây Tạng và dãy núi Trường Sơn kéo dài từ Bắc xuống Nam tạo thành một cột sống - cột trụ trời phân đôi bán đảo, một bên tiếp giáp với biển Đông, bên kia là Ấn Độ Dương, đó là những dòng sông mẹ như hình cái quạt bắt nguồn từ Hymalaya, xoè ra bao trùm lên bán đảo rồi đổ ra biển Đông, biển Ấn tạo nên những vùng đồng bằng bồn địa, châu thổ màu mỡ phì nhiêu, trong đó dòng sông Mèkhoóng dài nhất cũng qua 5 nước như hệ thống tuần hoàn mang lại nhịp sống cho con người"(Phạm Đức Dương, 1998,tr.8).

Xét theo chiều lịch sử, các quốc gia Đông Nam Á từ cổ đại đến nay đều lấy nền tảng cơ sở nông nghiệp và tất cả đi lên từ nông nghiệp. Nền tảng nông nghiệp này đã ổn định hàng ngàn năm với sự thích nghi với môi trường nhiệt đới ẩm gió mùa. Quá trình phát triển khu vực Đông Nam Á bắt đầu từ giai đoạn có hạt. Theo Ngô Thế Phong thì mối quan hệ chặt chẽ về di truyền giữa Jaranica với các giống lúa nương cũng như địa bàn phân bố của chúng đánh dâú sự bùng nổ về dân số liên quan đến việc đưa cây lúa lên vùng khô hoặc đưa cây lúa xuống đồng bằng ven biển đều gắn với việc di dân từ lục địa Đông Nam Á ra hải đảo hay những vùng đồng bằng châu thổ của các con sông lớn được bồi đắp khi nước biển xuống thấp "Dù cho cây lúa đóng vai trò chủ đạo (kể cả trong đời sống kinh tế cũng như thang đánh giá giá trị xã hội ) thì nông nghiệp trồng lúa vẫn là một phức thể canh tác, là một sự kết hợp, thích nghi tài tình của con người giữa một bên là hệ sinh thái phổ quát của tự nhiên và một bên là hệ sinh thái chuyên biệt mang tính nhân tạo suốt trong quá trình lâu dài đi từ trồng trọt rau củ theo phổ rộng đến lúa nước. Do vậy trong nghề nông có hai loại hình canh tác truyền thống trên hai loại đất trồng: nông nghiệp dùng cuốc trên rẫy và nông nghiệp dùng cày dưới ruộng." Phạm Đức Dương, 1998, tr. 112 ).

Quá trình sản xuất, chăm sóc cây củ thì Thuỷ lợi lại cực kì quan trọng. Có thể con người lấy nước từ suối có độ cao hơn mặt ruộng bằng hệ thống kênh rạch, ngăn sông, đắp đập, để lấy nước tưới cho ruộng đồng , đào các ao đầm dự trữ nước ...

Khu vực Đông Nam Á có đặc trưng kiến tạo riêng, môi trường tự nhiên riêng, đây là khu vực văn hoá lúa nước. Con người ở khu vực này có tính cộng đồng rất cao, có cơ cấu tổ chức làng xã với phong tục tập quán riêng. Khu vực này đã chịu ảnh hưởng của hai nền văn hoá cổ đại là Ấn Độ và Trung Hoa, song mỗi nước lại có cách tiếp thu và lựa chọn riêng. Chính đó đã làm nên bản sắc mỗi dân tộc trong sự hoà đồng vào nền văn hoá chung - khu vực Đông Nam Á.

Để thấy rõ những bản sắc văn hoá Việt Nam, trong "Văn hoá Việt Nam truyền thống và hiện đại" (1999, tr.14), Trần Ngọc Thêm đã nêu bật những đặc trưng khác biệt Văn hoá Việt Nam với Văn hoá Hán mà chúng tôi thấy đó là những điểm cơ bản nhất.

1) Về đời sống vật chất có nghề trồng lúa nước cùng các kỹ thuật nông nghiệp đi kèm (cấy hái, tưới tiêu ... ), các công cụ sản xuất (rìu, cày bừa ...), các loại cây trồng khác (bầu bí, trầu cau...) các loại thú nuôi (trâu, gà, lợn...). Hệ quả

của nghề nông lúa nước là cơ cấu ăn, trong đó cơm là chủ đạo, rau là thứ hai, cá là thứ ba; với thức uống là rượu gạo; với tục ăn là trầu cau. Hệ quả của khí hậu nóng là cách mặc các đồ thoáng mát (váy, yếm, khố..) làm từ chất liệu thực vật (tơ tằm, đay gai, bông...) cách ở có chọn hướng kỹ càng (Hướng nam, vai trò của thuật phong thuỷ). Hệ quả của thiên nhiên sông nước là cách đi lại chủ yếu bằng thuyền, là kiến trúc nhà sàn ...

Trong khi đó thì văn hoá Hán có nguồn gốc du mục sau đó chuyển sang nông nghiệp khô (trồng kê mạch) với thực vật đi kèm với chủ yếu là đậu, với động vật điển hình là ngựa, bò, cơ cấu ăn xưa chủ yếu là thịt, bánh bao.

Cách mặc phù hợp với khí hậu lạnh , ở nhà đất làm kiểu chữ đinh hoặc nhà có trát bít kín , mái thẳng, đi làm chủ yếu bằng xe, ngựa.

2) Một hệ quả quan trọng của nghề nông lúa nước là tính thời vụ cao dẫn đến chỗ trong tổ chức cơ cấu xã hội . Người Việt Nam phải sống liên kết chặt chẽ với nhau (tính cộng đồng) thành những gia tộc, những phường hội những phe giáp, những làng xã khép kín (tính tự trị). Lối tổ chức này tạo nên tính dân chủ và tính tôn ti, tinh thần đoàn kết, tính tập thể, tính tự lập (nhưng đồng thời cũng có những thói xấu đi kèm như thói gia trưởng, óc bè phái địa phương, thói ích kỷ, lối sống dựa dẫm, thói đố kỵ cào bằng). Ở phạm vi lớn làng trở thành nước, tính cộng đồng và tính tự trị chuyển hoá thành tinh thần đoàn kết toàn dân và ý thức độc lập dân tộc, nó dẫn tới lòng yêu nước nồng nàn.

3) Về nhận thức, cuộc sống nông nghiệp phụ thuộc vào nhiều yếu tố khác nhau đã khiến con người phải trọng tới các mối quan hệ giữa chúng, dẫn tới lối tư duy biện chứng với sản phẩm điển hình là triết lí âm dương mà biểu hiện cụ thể là lối sống quân bình luôn luôn hướng tới sự hài hoà âm dương trong bản thân mình (đề phòng bệnh và chữa bệnh, để sống lạc quan ...), hài hoà âm dương trong quan hệ với môi trường tự nhiên, ( ăn, mặc, ở...) hài hoà âm dương trong tổ chức cộng đồng và trong quan hệ với môi trường xã hội ,(lối sống không làm mất lòng ai, chiến thắng nhưng không làm đối phương mất mặt ...).

4) Nhưng sự hài hoà, bình quân này không phải là tuyệt đối. Do bản chất nông nghiệp nên đây là sự hài hoà thiên về âm tính: trong tổ chức gia đình truyền thống thì phụ nữ giữ vai trò cao hơn nam giới. Trong tổ chức xã hội thì xu thế ưa ổn định nổi trội hơn xu thế ưa phát triển, âm mạnh hơn dương (làng xã tạo ra hàng loạt biện pháp duy trì sự ổn định như khuyến khích gắn bó với quê

cha đất tổ, khinh rẽ dân ngụ cư, thu cheo ngoại nặng hơn cheo nội ... việc chọn đất đai kinh đô cũng hướng tới mục tiêu ổn định, làm "đế đô muôn đời". Chính đó là cái gốc khiến cho, dù trải qua bao phong ba, Việt Nam không bị kẻ thù đồng hoá. Trong giao tiếp và coi trọng xã hội thì coi trọng tình cảm hơn lý trí, tinh thần hơn vật chất, ưa sự tế nhị kín đáo hơn sự rành mạch thô bạo. Trong đối thoại (ứng xử với môi trường xã hội ) thì mềm giẻo, trọng văn hơn võ.

5) Việc chú trọng các mối quan hệ cũng dẫn đến một mối ứng xử năng

động, linh hoạt có khả năng thích nghi cao độ với mỗi tình huống, mọi biến đổi

... Sự linh hoạt chỉ mang lại hiệu quả khi nó được tiến hành trên cái nền của ổn định. Văn hoá Việt Nam chịu đựng sự kết hợp kỳ diệu của cái ổn định và cái linh hoạt. Con người ứng xử linh hoạt với nhau theo tình cảm trên cơ sở tồn tại của cộng đồng ổn định: cách đánh giặc chiến tranh bằng du kích linh hoạt tiến hành trên cơ sở của chiến tranh nhân dân ổn định ... Trong khái niệm "đất nước" thì đất chính là biểu tượng của sự ổn định , còn nước là biểu tượng của sự linh hoạt ... Xét về tính động thì nó dương hơn so với đất còn xét về độ cứng thì nó mềm hơn so với đất. "Nước" còn là môi trường sống thiết thân của người Việt Nam: nước nuôi cây lúa. Có lẽ chính vì nước quan trọng như vậy cho nên một khái niệm nước không thôi cũng có thể đại diện cho đất nước được rồi.

6) Cuộc sống nông nghiệp phụ thuộc vào nhiều yếu tố khác nhau, còn khiến cho con người phải luôn luôn cố gắng bao quát chúng, dẫn đến lối tư duy tổng hợp luôn kết hợp mọi cái lại với nhau, lối sống cộng đồng ta nói phần trên, gắn bó mọi người chặt chẽ với nhau thành một khối. Sự kết hợp lối ứng xử tổng hợp với linh hoạt tạo nên ở người Việt Nam một tinh thần dung hợp rộng rãi; còn tổng hợp linh hoạt ở mức độ nhuần nhuyễn trên cơ sở cái nền văn hoá dân tộc vững chắc làm nên tính tích hợp như đỉnh cao của sự tổng hợp . Không phải ngẫu nhiên mà ai cũng thấy rằng người Viêt Nam có tài trong việc lắp ghép, pha chế cải tạo ...mọi thứ vay mượn tạo nên sản phẩm mang bản sắc đặc biệt Việt Nam từ lĩnh vực vật chất đến lĩnh vực tinh thần. Tính dung hợp này khiến cho mọi tôn giáo du nhập vào Việt Nam đều được tiếp thu và phát triển chứ không có tình trạng một tôn giáo độc tôn như khu vực các quốc gia khác Đông Nam Á còn lại: Inđonêxia, Hồi giáo; Philippin kitôgiáo v.v.

" Việt Nam là quốc gia thuộc loại hình văn hoá nông nghiệp mà đặc trưng của văn hoá nông nghiệp là sống trọng tình, "một bồ cái lý không bằng một tí cái tình" , cho nên nét nổi bật nhất của người Việt Nam trong việc đối phó với

môi trường là tính cách hiếu hoà. Khi bất đắc dĩ phải chiến đấu để tự vệ, người Việt Nam chỉ mong dành được một cuộc sống yên bình cho nên rất độ lượng và không hiếu thắng. Kể cả khi chiến thắng đang nắm trong tay". (Trần Ngọc Thêm, 1997,tr.572) " Cũng do hiếu hoà mà năm 1077, sau khi đánh cho quân Tống đại bại trên phòng tuyến sông Cầu, Lý Thường Kiệt đã không cho quân đánh tiếp để buộc địch "đầu hàng vô điều kiện" theo kiểu ta vẫn gặp trong các cuộc chiến tranh phương Tây, mà đã dừng lại chủ động đặt vấn đề điều đình để mở lối thoát cho địch trong danh dự, đồng thời lại "không nhọc tướng tá, khỏi tốn máu mủ mà vẫn bảo toàn được tôn miếu " (Hoàng Xuân Hãn,1995,tr. 21). Tướng giặc Quách Quỳ như chết đuối vớt được cọc vội vùng dậy "giảng hoà" để rút quân về nước".( Trần Ngọc Thêm, 1997 tr.574 )

" Trong kháng chiến chống Minh, sau khi đánh tan 10 vạn quân tại Chi Lăng năm 1427, nghĩa quân Lê Lợi chấp nhận cho Vương Thông "giảng hoà" rút quân về nước. Không những cho địch "hoà" để rút quân về nước, ta còn cấp lương thực cùng thuyền, ngựa cho chúng đi đường. Tinh thần hiếu hoà và độ lượng này được Nguyễn Trãi nói rõ trong Bình ngô đại cáo ," Mã Kì, Phương Chinh, cấp cho năm trăm chiếc thuyền, ra đến biển chưa thôi trống ngực; Vương Thông, Mã Anh, phát cho vài nghìn con ngựa, về đến Tàu còn đổ mồi hôi, chúng đã sợ chết mà thực bụng cầu hoà; ta cốt giữ toàn quân để cho dân yên nghỉ". Và cũng nói rõ trong bài phú Núi Chí Linh

Nghĩ về kế làm dài của nước, Tha kẻ hoàng mười vạn sĩ binh. Sửa hoà hiếu cho hai nước ...

... Chỉ cần vẹn đất, cốt an ninh"

đậm sắc thái bản địa. Giai đoạn thứ hai , văn hoá Việt nam ảnh hưởng trực tiếp của văn hoá Hán với gần 1000 năm bắc thuộc. Đạo Phật ảnh hưởng mạnh đến tư tưởng tôn giáo người Việt .Giai đoạn thứ ba , văn hoá Việt Nam phát triển rực rỡ dưới các triều đại phong kiến Lý, Trần, Lê, Nguyễn . Giai đoạn thứ tư, văn hoá Việt Nam ảnh hưởng của văn hoá phương Tây. ở giai đoạn này ý thức tôn vinh dân tộc rất mạnh mẽ . Chủ tich Hồ Chí Minh danh nhân văn hoá thế giới chính

là người hội tụ nhiều bản sắc văn hoá dân tộc . Văn hoá Việt Nam vẫn được khẳng định trước những biến đổi to lớn của dân tộc và nhân loại .

Nói tóm lại , bản sắc văn hoá Việt Nam rất giàu tính nhân bản, tính cộng đồng, luôn vận động và phát triển. " Nếu văn hoá là cái chuông thì bản sắc văn hoá là tiếng chuông vậy. Cũng như tiếng chuông , bản sắc văn hoá giúp người ta nhận ra vẻ đẹp tinh thần sâu xa của mỗi dân tộc. ( Nguyễn Khoa Điềm ,

1995,tr. 46 ). Việt Nam là một quốc gia nông nghiệp ở vùng Đông Nam Á với nghề trồng lúa nước là chính. Bản sắc văn hoá Việt Nam còn được thể hiện qua các phong tục tập quán, lễ hội , các làng nghề thủ công truyền thống , các loại hình văn hoá dân gian. Các truyền thống về thần linh cũng rất gần gũi với cuộc đấu tranh chống thiên tai bão lụt , chống giặc ngoại xâm , tình yêu trong lao động hoặc lòng mong muốn về một thế lực thiêng liêng cứu sống con người: truyền thống Sơn Tinh, Thuỷ Tinh, Thánh Gióng, Liễu Hạnh công chúa ...Các loại hình sinh hoạt văn nghệ dân gian, ca dao, hò, vè , hát ví , hát giặm ... là một kho tàng văn hoá dân gian quí giá trong cuộc sống tinh thần của người dân Việt Nam .

Bản sắc văn hoá Việt Nam còn được thể hiện từ trong mỗi gia đình , trong họ tộc và làng xã. Nó biểu hiện trong ngôn ngữ , văn chương của từng vùng văn hoá , các công trình kiến trúc nghệ thuật : Đình, Đền , Chùa và các mặt sinh hoạt văn hoá tinh thần trong cộng đồng dân cư. Dù có những nét văn hoá giống nhau của tất cả các vùng trên lãnh thổ Việt Nam đến mấy thì vẫn có những nét riêng biệt về văn hoá giữa các vùng , miền mà văn hoá làng là nền tảng cơ bản hun đúc nên bản sắc văn hoá Việt Nam.

III - VĂN HOÁ LÀNG VÀ LÀNG VĂN HOÁ