Hình Mô hình hệ sinh thái xã hội lấy con người là trung tâm 31 Hình Vùng trong bậc thang không gian lãnh thổ 40 Bảng Thiệt hại nông nghiệp trong giai đoạn 2010-2014 58 Hình 2

* Tài nguyên đất

Với địa hình đất đai chủ yếu là đồi và núi cao hiểm trở, những đợt lũ quét, sạt lở đất và hạn hán đã tác động không nhỏ đến tài nguyên đất của toàn vùng. Lượng mưa vào mùa mưa tăng làm gia tăng lũ quét và trượt lở đất, gây ra tình trạng xói mòn, rửa trôi làm suy giảm chất lượng đất của vùng. Hiện nay, đang có khoảng 10.266 điểm nguy cơ sạt lở đất tại 10 tỉnh miền núi phía Bắc. Trong đó, có tới 8 tỉnh thuộc địa bàn vùng trung du và miền núi phía Bắc, bao gồm: Lào Cai, Yên Bái, Hà Giang, Tuyên Quang, Bắc Cạn, Lai Châu, Điện Biên, Sơn La²⁰. Vùng TD & MNPB chiếm tới 40% tổng diện tích đất bị thoái hóa thành đất trống, đồi trọc trên cả nước.

* Tài nguyên rừng

Nắng nóng kết hợp với những đợt khô hạn kéo dài gây ra tình trạng hạn hán và cháy rừng ở nhiều nơi trên địa bàn vùng TD & MNPB. Theo nhận định của Ban Chỉ đạo Nhà nước về Kế hoạch Bảo vệ và Phát triển rừng giai đoạn 2011-2020 và dự báo của Trung tâm Khí tượng Thủy văn Quốc gia trong thời gian tới, tình trạng nắng nóng, khô hạn tiếp tục xảy ra tại nhiều địa phương Bắc Bộ, nguy cơ xảy ra cháy rừng rất lớn, trọng điểm là ở khu vực Tây Bắc (các tỉnh Sơn La, Điện Biên, Lai Châu, Lào Cai, Yên Bái) và Đông Bắc (các tỉnh Hà Giang, Cao Bằng, Lạng Sơn, Bắc Giang).

Theo số liệu của Sở Nông nghiệp và Phát triển nông thôn tỉnh Lai Châu, từ năm 2010-2011, có tới 47 vụ cháy rừng xảy ra trên địa bàn tỉnh, làm thiệt hại 100 ha rừng tự nhiên và 227 ha rừng trồng. Thời tiết nắng nóng, khô hạn làm cho địa bàn cư trú của một số dân tộc thiểu số ít người (như người H’Mông, La Hủ, Củ Sung) bị đẩy lên cao hơn khiến diện tích rừng bị mất và việc chặt phá rừng xảy ra nhiều hơn. Chi Cục Kiểm lâm tỉnh Hà Giang cho biết, năm 2013 đã xảy ra 9 vụ cháy rừng tại 5 huyện: Bắc Mê, Hoàng Su Phì, Quản Bạ, Yên Minh… với tổng diện tích rừng bị thiệt hại hơn 15 ha.

Như vậy, địa hình hiểm trở chủ yếu là đồi núi và núi cao kết hợp với hoàn _{lưu của các cơn bão, lũ quét, sạt lở đất, rét đậm rét hại và hạn hán đã gây ra những ảnh hưởng lớn đến việc phát triển kinh tế - xã hội của toàn vùng, đặc biệt là đối với lĩnh vực nông nghiệp, giao thông vận tải và công tác xóa đói giảm nghèo. Với tập quán canh tác, sản xuất và phân bố tại các khu vực hiểm trở, nhóm dân tộc thiểu số là những đối tượng dễ bị tổn thương nhất đối với BĐKH. Bên cạnh đó, các hiện tượng thời tiết khắc nghiệt còn làm xói mòn, suy thoái nguồn tài nguyên đất và gây ra tình trạng cháy rừng ở nhiều nơi trên địa bàn vùng Trung du và miền núi phía Bắc.}

2.1.2. Vùng đồng bằng sông Hồng

Nằm trong vùng khí hậu nhiệt đới gió mùa và gần biển nên các tỉnh trong vùng thường xuyên phải chịu ảnh hưởng của thiên tai, bão, lũ lụt và hạn hán gây ảnh hưởng lớn đến sản xuất nông nghiệp và nuôi trồng, đánh bắt thủy hải sản. Tình trạng xâm nhập mặn do nước biển dâng cao làm mất đất canh tác; các đợt rét đậm, rét hại cản trở sự sinh trưởng và phát triển của các loại cây trồng và vật nuôi. Thêm vào đó, nhiệt độ tăng; chế độ dòng chảy, độ mặn của nước giảm; cường độ và lượng mưa lớn vào mùa mưa đã ảnh hưởng trực tiếp đến sự sinh trưởng của các loài thủy, hải sản. Nhiều sinh vật nước lợ và ven bờ, đặc biệt là loài nhuyễn thể hai vỏ (nghêu, ngao, sò,…) bị chết hàng loạt do không chống chịu nổi với sự thay đổi của nồng độ muối.

Ninh Bình được đánh giá là tỉnh chịu thiệt hại nặng nề nhất trong các lĩnh vực nông - ngư nghiệp của toàn vùng. Năm 2008, đợt rét đậm rét hại bất thường kéo dài tới 38 ngày đã gây ảnh hưởng lớn đến sản xuất nông nghiệp và nuôi trồng, đánh bắt thuỷ hải sản của tỉnh. Theo số liệu thống kê của Sở Nông nghiệp và Phát triển nông thôn tỉnh Ninh Bình, có hơn 14 nghìn ha lúa mới cấy, hơn 1.000 ha mạ xuân bị chết rét phải gieo cấy lại; sản xuất thuỷ sản thiệt hại 17 triệu con cá giống, 9 tấn cá bố mẹ và trên 1.000 tấn sản phẩm thương phẩm. Ước tính, tổng thiệt hại do rét đậm, rét hại năm 2008 đối với sản xuất nông nghiệp, thuỷ sản của tỉnh trên 212 tỷ đồng. Đầu năm 2013, tại nhiều địa phương của tỉnh cũng xảy ra hiện tượng chết hàng loạt ở cả ngao giống và ngao thương phẩm (tỷ lệ chết lên tới 70-80%).

Kết quả khảo sát tại tỉnh Thái Bình cũng cho thấy những tác động rõ rệt của thiên tai và BĐKH đến sản xuất nông nghiệp và đánh bắt thủy hải sản của tỉnh. Vụ xuân 2010, nước biển gây ra xâm nhập mặn và lấn sâu vào các cửa sông 25-35 km khiến toàn bộ diện tích đất nông nghiệp của các huyện phía nam tỉnh Nam Định (Giao Thuỷ, Xuân Trường, Hải Hậu, Nghĩa Hưng) và một phần diện tích huyện Trực Ninh không có nước tưới để gieo cấy lúa xuân. BĐKH cũng tác động trực tiếp đến môi trường sinh thái của các loài thủy, hải sản của tỉnh. Theo báo của Phòng Nông nghiệp huyện Giao Thủy, năm 2010, hiện tượng ngao chết làm thiệt hại hơn 40 tỷ đồng. Năm 2012, bão số 8 cũng gây thiệt hại nặng nề cho đánh bắt thủy, hải sản của huyện với tổng thiệt hại lên tới 500 tỷ đồng.

Kết quả nghiên cứu của Viện Nghiên cứu phát triển du lịch đã chỉ ra rằng BĐKH đã tác động trực tiếp đến tài nguyên du lịch của tỉnh Quảng Ninh, đặc biệt là vịnh Hạ Long. Sự dâng lên của nước biển sẽ làm cho một số các đảo nhỏ thấp và một số các hang động nằm ở phần thấp của vịnh Hạ Long có nguy cơ bị chìm. Năm 2014, cơn bão số 2 (tên quốc tế là Rammansun) đã gây ngừng trệ hoạt động du lịch của vịnh Hạ Long.

Tháng 6/2013, cơn bão số 2 đã phá hủy nhiều cơ sở vật chất của khu vực du lịch Đồ Sơn, Thành phố Hải Phòng. Đoạn đê kè dài 40m tại bãi tắm khu 1 bị phá vỡ, nhiều nơi ở Đồ Sơn còn xảy ra ngập úng. Bãi tắm khu 2 cũng bị bão tàn phá, nhiều đoạn đường và vỉa hè bị hư hỏng nặng. Tháng 9/2014, Đồ Sơn cũng bị ngập nặng do ảnh hưởng của cơn bão số 3, quận Đồ Sơn và huyện đảo Cát Hải xuất hiện những đợt sóng biển cao 4-5m đánh vào các bờ kè, nước tràn vào các phố phường gây ra tình trạng ngập cục bộ, đá dưới biển và đá kè bị nước biển đánh vỡ văng vào nhiều nhà hàng, khách sạn gây vỡ cửa kính, hư hỏng nhiều thiết bị, cơ sở hạ tầng phục vụ du lịch.

b. Tác động đến xã hội

Vùng đồng bằng sông Hồng có tỷ lệ người dân làm việc trong lĩnh vực nông -ngư nghiệp tương đối lớn nên BĐKH cùng tác động của nó đối với hoạt động sản xuất nông - ngư nghiệp đã ảnh hưởng không nhỏ đến thu nhập và sinh kế của người dân trong vùng. Theo Kịch bản Biến đổi khí hậu, nước biển dâng của Bộ Tài nguyên Môi trường công bố năm 2012, nếu mực nước biển dâng lên 1m thì 9,4% dân số của vùng có nguy cơ bị ảnh hưởng trực tiếp (đứng thứ hai cả nước, chỉ sau vùng đồng bằng sông Cửu Long với 34,6%). Người dân làm việc trong lĩnh vực nông - ngư nghiệp sẽ phải chuyển đổi sang ngành nghề khác để kiếm sống hoặc gặp nhiều khó khăn để khôi phục lại cuộc sống sau thiên tai và tăng nguy cơ rơi vào tình trạng đói nghèo.

Hình 2.6. Tỷ lệ hộ nghèo và hộ khá giả bị tác động nhiều do thiên tai và BĐKH tại một số tỉnh vùng đồng bằng sông Hồng (%)

So sánh giữa mức độ tác động đến thu nhập/việc làm của hộ khá giả và hộ nghèo cho thấy, số hộ bị ảnh hưởng đến thu nhập/việc làm ở hộ nghèo gấp gần 9 lần so với hộ khá giả (73,9 và 9,1%). Các vấn đề xã hội khác như giáo dục, sức khỏe và nhà ở, tỷ lệ hộ nghèo cũng bị ảnh hưởng nhiều hơn hẳn so với các hộ khá giả (giáo dục bị ảnh hưởng nhiều gấp 30 lần, sức khỏe bị ảnh hưởng nhiều gấp gần 9 lần, nhà ở bị ảnh hưởng nhiều gấp gần 14 lần).

Theo số liệu của Sở Nông nghiệp và Phát triển nông thôn tỉnh Bắc Ninh, tính từ đầu năm đến tháng 10/2014, trên địa bàn tỉnh đã xảy ra 8 vụ cháy rừng với tổng diện tích bị thiệt hại gần 16,4 ha; gấp gần 20 lần so với cùng kỳ năm 2013. Trận cháy tại rừng keo Nam Sơn thuộc phường Nam Khê, thành phố Uông Bí, Quảng Ninh vào ngày 29/1/2015 đã thiêu rụi gần 6 ha rừng. Nguyên nhân chủ yếu do thời tiết khô hanh, địa hình đồi núi phức tạp cộng thêm nhiều thảm thực vật dễ cháy khiến lửa bùng phát dữ dội²¹.

Sự thay đổi nhiệt độ, lượng mưa, nước biển dâng, xâm nhập mặn và các yếu tố thiên tai bất thường khác đã ảnh hưởng đến đa dạng sinh học nhiều nơi ở vùng đồng bằng sông Hồng. Nghiên cứu trường hợp tỉnh Quảng Ninh do Cục Khí tượng thủy văn và Biến đổi khí hậu - Bộ Tài nguyên và Môi trường thực hiện cho thấy BĐKH đã gây ra những tổn thương đối với hệ sinh thái cả trên cạn và dưới nước của khu vực này. Khu vực Vịnh Hạ Long, Bái Tử Long và nhiều lưu vực gần cửa biển đang bị tác động rất rõ rệt khi nhiệt độ tăng lên. Hàm lượng O₂ trong nước giảm mạnh vào ban đêm do sự tiêu thụ quá mức của các loài thực vật thủy sinh, hoặc quá trình phân hợp chất hữu cơ, làm ảnh hưởng đến sự sinh trưởng và phát triển của loài sinh vật (có thể bị chết hoặc chậm lớn).

Ngoài Quảng Ninh, huyện Giao Thủy, tỉnh Nam Định là nơi tập trung đa dạng sinh học cao với Vườn quốc gia Xuân Thủy - được coi là vùng lõi của Khu Dự trữ sinh quyển châu thổ sông Hồng và là nơi có diện tích nuôi ngao lớn nhất miền Bắc Việt Nam (cung cấp trên 43% sản phẩm ngao toàn miền Bắc). Trong những năm gần đây, huyện Giao Thủy đã phải chịu nhiều ảnh hưởng do tác động của BĐKH. Những tác động này đã gây ra nguy cơ suy giảm đa dạng sinh học nghiêm trọng đối với huyện Giao Thủy, đặc biệt là khu vực vườn quốc gia Giao Thủy. Dải rừng phi lao ở Cồn Lu tại vườn quốc gia Giao Thủy bị ngập nước do lũ lụt nhiều giờ trong ngày đã không thể thích ứng kịp nên bị chết hàng loạt. Sinh khối của khu rừng ngập mặn cũng bị ảnh hưởng nghiêm trọng: khả năng các loài cây ngập mặn đại trà như trang và sú có chiều cao hạn chế khó thích ứng được với BĐKH, các chức năng quan trọng của rừng ngập mặn (phòng hộ đê biển, cung cấp không khí trong lành) sẽ bị suy giảm đáng kể²².

2.1.3. Vùng Bắc Trung Bộ và Duyên hải miền Trung

Bảng 2.4. Xếp hạng những hiện tượng thời tiết cực đoan tại Bắc Trung Bộ và Duyên hải miền Trung

Số liệu khảo sát cho thấy, năm 2014, thời tiết tiếp tục diễn biến phức tạp, liên tục xảy ra nhiều đợt nắng nóng kéo dài trong vụ sản xuất hè - thu ở tỉnh Bình Định. Tổng diện tích nông nghiệp bị hạn vụ hè thu là 13.158 ha, đất bỏ hoang là 1.004 ha (bảng 2.3). Toàn tỉnh có 123/165 hồ chứa cạn nước, nhiều vùng trong tỉnh xảy ra tình trạng thiếu nước sinh hoạt cho người và gia súc.

Bảng 2.5. Diện tích sản xuất nông nghiệp vụ hè thu bị ảnh hưởng do nắng nóng

Phú Yên cũng là tỉnh có ngành nông nghiệp chịu nhiều tác động của BĐKH. Theo thống kê, từ năm 2002 đến năm 2014, hạn hán hoạt động với cường độ mạnh và tần suất lớn hơn làm cho lượng nước trong các hồ chứa cạn kiệt ở mức báo động (đặc biệt là hai năm 2006 và 2007) làm tăng hiện tượng nhiễm mặn, nhiễm phèn, đồng thời gây tình trạng thiếu nước cho cây trồng và làm tăng nguy cơ xuất hiện các dịch bệnh, ảnh hưởng tới khả năng thâm canh tăng vụ.

Theo số liệu dự báo diện tích đất nuôi trồng thủy sản với các mức độ tổn thương do tác động của biến đổi khí hậu trong nhiệm vụ “Điều tra, đánh giá tình trạng dễ bị tổn thương với biến đổi khí hậu làm cơ sở xây dựng các chính sách và hoạt động hỗ trợ hiệu quả cho các vùng chịu tác động của biến đổi khí hậu” (Viện Kinh tế và Quy hoạch thủy sản, 2012) thì vùng Trung Bộ có diện tích đất nuôi trồng thủy sản bị tổn thương lên tới 200 ha. Giai đoạn 2012 - 2015, diện tích đất nuôi trồng thủy sản dễ bị tổn thương là trên 31.000 ha; cũng trong giai đoạn này diện tích đất nuôi trồng thủy sản bị tổn thương trung bình là 160.000 ha. Đến năm 2020, diện tích đất nuôi trồng thủy sản rất dễ bị tổn thương là 30.357 ha (bảng 2.4).

Bảng 2.6. Dự báo diện tích đất nuôi trồng thủy sản bị tổn thương

Bảng 2.7. Thiệt hại đối với ngành nuôi trồng thủy, hải sản ở tỉnh Nghệ An

Bảng 2.8. Số lượng tàu thuyền bị chìm và hư hỏng của ngư dân trong một số cơn bão