Môi trường cạnh tranh và cơ cấu ngành

Về môi trường cạnh tranh ngành, Việt Nam có gần 200 doanh nghiệp chế biến cà phê, trên 140 doanh nghiệp xuất khẩu, nhưng hầu hết đều ở quy mô vừa và nhỏ, thiếu vốn, kinh nghiệm, tình trạng tranh mua tranh bán xảy ra ngay trên thị trường trong nước làm ảnh hưởng đến NLCT. Phần lớn các doanh nghiệp đều tập trung vào mặt hàng cà phê nhân, mặt hàng cà phê rang xay và hòa tan thì ít doanh nghiệp hơn, vì nó đòi hỏi phải đầu tư một nguồn vốn lớn và chi phí công nghệ khá cao. Thị trường cà phê rang xay và hòa tan, ngoài Vinacafe và G7 là nhãn hiệu cà phê có uy tín của Việt Nam, còn lại hầu hết đều là của doanh nghiệp nước ngoài nhập vào như Expresso Colombie, Expresso Ethiopia, Lavazza… Bên cạnh đó, thị trường cà phê hòa tan trong nước có thể nói là đã nằm trong tay những doanh nghiệp có nhãn hiệu nổi tiếng như Vinacafe, Nescafe của Nestle, cà phê G7 của Trung Nguyên. Những doanh nghiệp này ra sức nghiên cứu những sản phẩm mới, tìm kiếm cải tiến hiệu quả sản xuất, làm gia tăng sức cạnh tranh của doanh nghiệp.

• 
  Chính sách đất đai
  

• 
  Chính sách tín dụng
  

• 
  Công tác định hướng, quy hoạch
  

Ngoài những chính sách trên, vai trò của Nhà nước còn thể hiện qua những hoạt động như xúc tiến thương mại, các dịch vụ khuyến nông, quy định về thuế...

Năm 2006, Việt Nam gia nhập tổ chức WTO đã mở ra một cơ hội lớn cho cà phê Việt Nam thập nhập vào nhiều thị trường, tìm kiếm mở rộng hợp tác kinh doanh, trong đó có thị trường EU. Nhiều cơ hội mở rộng hơn vào một thị trường tiềm năng như vậy giúp cho ngành cà phê Việt Nam học hỏi thêm nhiều kinh nghiệm, được tiếp thu các công nghệ chế biến cà phê tiên tiến trên thế giới từ nhiều nước như Thụy Sỹ, Braxin, Ecuador... Ngoài ra, đây còn là bước để Việt Nam thu hút những nguồn vốn đầu tư, hỗ trợ từ các tổ chức quốc tế. Tuy nhiên, có cơ hội mới thì cũng có những thách thức, đó là những áp lực đòi hỏi Việt Nam phải đẩy mạnh hơn nữa NLCT xuất khẩu về mặt hàng cà phê, từng bước cải thiện chất lượng, xây dựng hình ảnh thương hiệu cà phê của quốc gia...

Việt Nam có lợi thế về mặt điều kiện tự nhiên, khí hậu và đất đai rất thích hợp cho việc trồng trọt cà phê, đảm bảo cho cây cà phê sinh trưởng tốt, đạt năng suất cao, có hương vị thơm ngon riêng biệt. Diện tích đất trồng lớn, màu mỡ, giàu dinh dưỡng giúp Việt Nam thu được sản lượng cà phê lớn, đảm bảo nguồn cung dồi dào, đáp ứng đủ nhu cầu của thị trường, trở thành nước xuất khẩu cà phê lớn thứ 2 trên thị trường thế giới nói chung và thị trường EU nói riêng.

Bên cạnh đó, Việt Nam còn có một lực lượng lao động dồi dào và giá rẻ, tỉ lệ dân số trẻ cao, có đức tính cần cù, chịu khó, hăng say lao động. Nguồn nhân lực dồi dào sẽ giúp cho việc trồng trọt, thu hoạch cũng như sản xuất được đẩy mạnh, đảm bảo đúng tiến độ cần thiết trong mùa vụ.

Mặt khác, Việt Nam còn có tốc độ tăng trưởng kim ngạch xuất khẩu cà phê khá cao, duy trì được thị phần ổn định trên thị trường EU về mặt hàng cà phê nhân. Từ đó, tạo ra cơ hội để Việt Nam có thể thu hút được nguồn vốn ưu đãi, tài trợ cũng như công nghệ từ nước ngoài đầu tư vào ngành cà phê Việt Nam.

Cà phê là một trong những mặt hàng xuất khẩu chủ lực của quốc gia nên luôn dành được sự quan tâm của cơ quan các cấp và chính phủ như các chính sách đầu tư, khuyến khích, hỗ trợ người nông dân và doanh nghiệp kinh doanh cà phê.

Một điểm nữa, tuy không cao nhưng cũng đáng khích lệ là thương hiệu cà phê Trung Nguyên của Việt Nam đã xâm nhập vào, được đánh giá và bước đầu xây dựng thương hiệu trên thị trường EU. Đây sẽ là một khởi đầu, bước kích thích giúp các doanh nghiệp Việt Nam khác mạnh dạn hơn trong việc xây dựng thương hiệu trên EU cũng như tạo điều kiện phát triển hơn nữa cho mặt hàng cà phê hòa tan.

Bên cạnh một số điểm mạnh thì còn nhiều điểm yếu hơn so với các đối thủ cạnh tranh trên thị trường EU mà Việt Nam cần phải khắc phục.

Qua đánh giá NLCT, ta nhận thấy rằng chất lượng cà phê Việt Nam hiện còn rất thấp, số lượng cà phê bị thải loại, không đạt tiêu chuẩn chiếm tỉ lệ cao nhất thế giới, do vậy mà ảnh hưởng rất lớn đến giá và kim ngạch xuất khẩu cà phê của nước ta. Có rất nhiều nguyên nhân ảnh hưởng đến chất lượng cà phê Việt Nam như:

• 
  Cây giống và chất lượng vườn cà phê không đảm bảo
  

• 
  Chăm sóc không đúng cách
  

• 
  Thu hoạch và bảo quản chưa đúng yêu cầu
  

• 
  Công nghệ sơ chế, chế biến lạc hậu
  

• 
  Quy mô sản xuất nhỏ lẻ
  

• 
  Cải tiến quy chuẩn chất lượng cà phê diễn ra chậm
  

Việc trồng trọt, sản xuất cà phê chủ yếu ở các hộ gia đình, trình độ còn thấp, người nông dân chưa có nhiều kiến thức cũng như ý thức về tầm quan trọng của vệ sinh thực phẩm, không tuân thủ đúng yêu cầu ở các khâu chẳng hạn như bón quá nhiều phân hoá học, sử dụng nhiều thuốc trừ sâu, công đoạn phơi sấy, chế biến ở các cơ sở vệ sinh kém, lạc hậu, lẫn nhiều tạp chất. Bên cạnh đó cũng do nguồn vốn còn hạn chế, chưa được đầu tư đầy đủ để có thể quản lý, kiểm tra độ vệ sinh của sản phẩm nên vệ sinh thực phẩm là một điểm tồn tại của ngành cà phê Việt Nam.

Cà phê Việt Nam xuất sang EU chủ yếu là loại cà phê Robusta, vốn không được thị trường này ưa chuộng bằng loại cà phê Arabica. Nguyên nhân là do cà phê Arabica phù hợp với khí hậu miền Bắc, ở các tỉnh như Sơn La, Yên Bái, Lai Châu…, các tỉnh này trong quá khứ chủ yếu là vùng quân sự, mới được mở rộng thời gian gần đây, tốc độ mở rộng khu vực này chậm hơn so với sự phát triển của cà phê Robusta. Bên cạnh đó, giá thành để sản xuất cà phê Arabica khá cao hơn so với Robusta, với phần lớn sự khác biệt là do lực lượng lao động cần thêm để hái cà phê trong mùa thu hoạch. Sơ chế cà phê Arabica cũng khó khăn hơn, việc sơ chế rất tốn kém và khó quản lí nếu không có kĩ năng hay cơ sở cần thiết. Mặt khác, nhiều vùng trồng cà phê không theo quy hoạch đặt ra, tăng thêm diện tích trồng cà phê, mà trong đó chủ yếu là Robusta, đây là một yếu kém trong việc quản lý. Xu hướng tiêu thụ cà phê Arabica sẽ tiếp tục tăng ở EU, còn cà phê Robusta thường dùng làm chất độn trong chế biến cà phê, nếu không nhanh chóng chuyển đổi cơ cấu sản phẩm thì Việt Nam dù đang đứng ở vị trí thứ 2 về sản xuất cà phê, cũng vẫn sẽ bị coi là nhóm dưới của ngành cà phê thế giới.

Bên cạnh đó, các mặt hàng cà phê đạt chứng nhận như cà phê sạch, cà phê đạt chứng nhận Fair-trade, cà phê đạt chứng nhận UTZ, cà phê RFA… đang có tiềm năng phát triển lớn tại EU thì chỉ chiếm một tỉ lệ thấp trong khối lượng xuất khẩu cà phê của Việt Nam sang EU.

2.4.2.4 Việt Nam chưa có nhiều sản phẩm cà phê có giá trị cao

Khả năng của các doanh nghiệp chế biến và xuất khẩu Việt Nam hiện chỉ dừng ở việc xuất khẩu chủ yếu mặt hàng cà phê nhân, chiếm đến 99% sản lượng xuất khẩu sang EU. Đa phần các doanh nghiệp sản xuất, chế biến chủ yếu tập trung ở một số công đoạn như sơ chế đánh bóng cà phê xuất khẩu, rang xay sản xuất cà phê bột với quy mô nhỏ lẻ, manh mún... dẫn đến hiệu quả và giá trị kinh tế mang lại không cao. Các mặt hàng cà phê rang xay và hoà tan, đòi hỏi chế biến sâu, thì Việt Nam hiện chưa đáp ứng được nhu cầu. Nguyên nhân là do ngành công nghiệp chế biến đòi hỏi nguồn vốn đầu tư lớn, công nghệ kĩ thuật máy móc hiện đại. Trong khi đó, quy mô vốn đầu tư nhà xưởng, trang thiết bị công nghệ chế biến cà phê vẫn còn ở mức thấp, năng lực tài chính của các doanh nghiệp còn hạn chế, không đủ vốn, vay vốn ở ngân hàng thì lãi suất cao, chu kì quay vòng vốn ngắn, chỉ 3 tháng. Ngoài ra, nguyên nhân nữa là do tình hình tiêu thụ cà phê trong nước vẫn còn khá ít so với thế giới cũng như so với thị trường EU nên chưa làm phát sinh được nhu cầu để các doanh nghiệp tạo ra những sản phẩm mới, tăng cường đầu tư nghiên cứu mở rộng sản xuất đáp ứng thị trường trong nước và xuất sang EU.

Như đã tìm hiểu ở phần tình hình môi trường cạnh tranh và cơ cấu ngành, ta có thể thấy, việc liên kết trong cả chuỗi ngành hàng từ nông dân, nhà máy chế biến, doanh nghiệp xuất khẩu với Nhà nước còn lỏng lẻo. Trên lý thuyết, ngành cà phê hiện có hội nông dân các cấp, VICOFA…, nhưng trên thực tế cả chuỗi ngành hàng cà phê hầu như không có liên kết, tổ hợp tác, HTX, hiệp hội công thương liên kết người sản xuất, chế biến và thương mại ở các vùng sản xuất cà phê với nhau còn ít. Điều này dẫn tới khâu tiếp thị, thông tin thị trường kém, nông dân thì thiếu vốn, nhà máy chế biến hay nhà xuất khẩu thì sản xuất cà phê có giá trị gia tăng thấp. Cụ thể hơn, về phía người nông dân, người nông dân hoạt động với qui mô nhỏ lẻ, phơi cà phê trên sân đất nhà mình, không biết vay vốn ở đâu, thu hoạch rồi bán cho ai, lo lắng về đầu ra nên chưa thể an tâm sản xuất. Hệ thống đại lý thu mua cà phê hình thành tự phát, chủ yếu là tư nhân. Về phía các doanh nghiệp, nhiều trường hợp kí kết hợp đồng rồi mới bắt đầu tìm nguồn cung, khi cần nguồn hàng lớn thì phải tốn nhiều thời gian thu gom từ các đại lý, các đại lý còn phải đi thu gom từ các hộ sản xuất, và có thể trong lúc gấp gáp mà không quan tâm đến chất lượng cà phê. Doanh nghiệp xuất khẩu thì không có tổ chức hỗ trợ trong việc đàm phán thương mại với nước ngoài, thường bị nhà đầu cơ quốc tế ép giá, thao túng do chưa thiết lập được hệ thống chế biến, tiêu thụ, xuất khẩu chuyên nghiệp. Mối liên kết giữa các doanh nghiệp chế biến, xuất khẩu với người trồng cà phê còn lỏng lẻo, dẫn đến tình trạng tranh mua, tranh bán ngay trên thị trường trong nước, vô hình chung đã tự làm giảm giá cà phê Việt Nam trên chính sân nhà, chứ chưa nói đến xuất khẩu. Nguyên nhân của những vấn đề trên chủ yếu nằm ở công tác tổ chức ngành hàng của Nhà nước.

Cà phê Việt Nam xuất khẩu chủ yếu gián tiếp qua các doanh nghiệp trung gian nước ngoài, sau đó không còn liên quan đến mạng lưới phân phối tiếp trong nội bộ thị trường EU nữa. Kênh phân phối trực tiếp đến các các doanh nghiệp rang xay chế biến, hệ thống siêu thị, cửa hàng bán lẻ tại EU hầu như chưa được thiết lập, số lượng tiếp cận được với nhà nhập khẩu cũng ít, không đủ khả năng xây dựng kênh phân phối riêng. Nguyên nhân là do các doanh nghiệp Việt Nam phần lớn là quy mô vừa và nhỏ, nguồn vốn hạn hẹp, mỏng hơn rất nhiều so với các doanh nghiệp nước ngoài cùng lĩnh vực, mối quan hệ bạn hàng không nhiều. Sự liên kết yếu kém giữa các doanh nghiệp trong ngành, trong hoạt động điều phối dọc ngành hàng cũng là nguyên nhân không tạo điều kiện cho việc xâm nhập hệ thống phân phối tại EU. Bên cạnh đó, kinh nghiệm của các doanh nghiệp Việt Nam còn hạn chế, trình độ chưa cao và cà phê Việt Nam còn chưa khẳng định được thương hiệu.

Ngoại trừ cà phê Trung Nguyên đã bước đầu xây dựng được hình ảnh thương hiệu thì thương hiệu cà phê Việt Nam hầu hết đều chưa được người tiêu dùng EU biết đến. Do các doanh nghiệp Việt Nam mới tham gia vào thị trường quốc tế, chỉ chú trọng mua bán xuất khẩu mà chưa có nhận thức nhiều về tầm quan trọng của việc xây dựng và bảo vệ thương hiệu; xuất khẩu chủ yếu qua trung gian bằng các nhãn hiệu hàng hoá nước ngoài. Các hoạt động nghiên cứu thị trường, xúc tiến thương mại, marketing quốc tế còn hạn chế, chưa được quan tâm thích đáng, thiếu chiều sâu. Chính việc chưa xây dựng thương hiệu này làm giá cà phê Việt Nam thấp hơn đối thủ, cũng như khó thâm nhập vào hệ thống phân phối ở EU.

Trong chương này, đề tài đã tìm hiểu tình hình xuất khẩu cà phê của Việt Nam sang thị trường EU; đánh giá NLCT của mặt hàng cà phê Việt Nam xuất khẩu sang thị trường EU chủ yếu trong giai đoạn 2005-2011 qua các chỉ tiêu định lượng như RCA, thị phần, chi phí sản xuất, giá xuất khẩu, qua các chỉ tiêu định tính như chất lượng, vệ sinh an toàn thực phẩm, cơ cấu chủng loại, kênh phân phối, thương hiệu. Bên cạnh đó, đánh giá các nhân tố ảnh hưởng đến NLCT của mặt hàng cà phê Việt Nam xuất khẩu sang thị trường EU dựa trên mô hình kim cương của M.Porter. Trên cơ sở phân tích và đánh giá trên, so sánh với các đối thủ cạnh tranh khác trên thị trường EU, đề tài đã đưa ra những điểm mạnh, điểm yếu và nguyên nhân trong NLCT của mặt hàng cà phê Việt Nam xuất khẩu sang thị trường EU. Đây sẽ là cơ sở cho việc đề xuất một số giải pháp nhằm nâng cao NLCT của mặt hàng cà phê Việt Nam xuất khẩu sang thị trường EU giai đoạn đến năm 2020.

Thị trường EU là một thị trường đầy tiềm năng về mặt hàng cà phê, là nơi nhập khẩu cà phê lớn nhất thế giới và cũng là nơi tiêu thụ cà phê lớn nhất thế giới với tỉ lệ 31% lượng tiêu thụ cà phê của thế giới năm 2008. Theo dự báo của Bộ NN&PTNT, trong các năm tới, nhu cầu tiêu thụ cà phê toàn cầu sẽ tăng bình quân 2%/năm. Tại EU, với mức tăng khoảng 0,6%/năm giai đoạn 2000-2010, thì dự báo thời gian tới mức tăng tiêu thụ cà phê ở EU vẫn sẽ duy trì ở tốc độ trên, thấp hơn so với thế giới. Trong đó, chủng loại cà phê Arabica chất lượng cao được ưa chuộng nhiều ở EU để sản xuất cà phê rang xay, chiếm khoảng 66% lượng nhập khẩu, nên dự báo nhu cầu tiêu thụ cà phê Arabica sẽ vẫn tương đối ổn định với tốc độ tăng trưởng 0,7%/năm. Thị trường cà phê hoà tan hứa hẹn nhiều triển vọng khi người tiêu dùng ngày càng đánh giá cao sự tiện lợi của dòng sản phẩm này. Trên thị trường thế giới nói chung và thị trường EU nói riêng, cà phê hoà tan được tiêu thụ nhiều nhất ở Anh, dự kiến nhu cầu về mặt hàng cà phê hoà tan này sẽ tiếp tục tăng trong thời gian tới.

Do có mức sống cao nên nhu cầu thưởng thức cà phê của người dân EU cũng rất đa dạng về chủng loại và đòi hỏi khắt khe. Người dân EU ngày càng quan tâm đến những sản phẩm cà phê sạch, đạt chứng chỉ và chứng nhận quốc tế như cà phê đạt chứng nhận Fair-trade, chứng nhận UTZ, RFA... cũng như sự gia tăng của những cửa hàng cà phê tập trung vào phân khúc này, và điều này đã kích thích sự phát triển của thị trường cà phê đặc biệt. Qua đó có thể thấy triển vọng của thị trường những sản phẩm cà phê này là rất lớn trong thời gian tới, dự báo tiêu thụ cà phê đạt chứng nhận tại EU năm 2015 là 20-25% tổng khối lượng cà phê đạt chứng nhận giao dịch trên thế giới (CBI, 2009).

3.1.2 Những điểm mạnh, điểm yếu, cơ hội và thách thức trong xuất khẩu cà phê của Việt Nam sang thị trường EU qua ma trận SWOT

Điểm mạnh (Strengths)	Điểm yếu (Weaks)
1. Việt Nam có lợi thế về mặt điều kiện tự nhiên, khí hậu và đất đai. 2. Lực lượng lao động dồi dào và giá rẻ, tỉ lệ dân số trẻ cao, có đức tính cần cù, chịu khó, hăng say lao động. 3. Tốc độ tăng trưởng kim ngạch xuất khẩu cà phê khá cao, duy trì được thị phần ổn định trên thị trường EU về mặt hàng cà phê nhân.	1. Chất lượng và vệ sinh an toàn thực phẩm còn thấp. 2. Cơ cấu chủng loại chưa phù hợp. 3. Việt Nam chưa có nhiều sản phẩm cà phê có giá trị cao. 4. Tổ chức điều phối hoạt động dọc chuỗi ngành hàng còn lỏng lẻo. 5. Chưa xây dựng được hệ thống phân phối. 6. Cà phê Việt Nam chưa xây dựng được thương hiệu.
Cơ hội ( Oppotunities)	Thách thức (Threats)
1.Việt Nam gia nhập tổ chức WTO giúp ta hưởng những ưu đãi tương ứng với các quốc gia đối thủ khác xuất khẩu cà phê vào EU. Có cơ hội tiếp cận với những nguồn vốn đầu tư, tận dụng các nguồn hỗ trợ từ các tổ chức quốc tế, tiếp thu khoa học kĩ thuật. 2. Quan hệ thương mại Việt Nam-EU ngày càng được mở rộng và đẩy mạnh tạo sự thông thoáng cho doanh nghiệp Việt Nam xâm nhập vào EU. 3. EU có nhu cầu cao và ổn định. 4. Cà phê là một trong những mặt hàng xuất khẩu chủ lực của quốc gia nên dành được sự quan tâm của cơ quan các cấp và Chính phủ .	1. Hội nhập sâu hơn vào nền kinh tế thế giới khiến Việt Nam chịu tác động nhiều hơn từ các cuộc khủng hoảng toàn cầu. 2. Mức độ cạnh tranh trên thị trường EU ngày càng gia tăng. 3. Hệ thống pháp luật của EU tương đối phức tạp, với nhiều quy định chặt chẽ. 4. Người tiêu dùng EU ngày càng đòi hỏi khắt khe về chất lượng và các dòng sản phẩm cà phê mới. 5. Chênh lệch trình độ giữa hai nước tạo ra những khó khăn đối với doanh nghiệp xuất khẩu nước ta.