Nguy cơ (thách thức) và cơ hội

1.5. Nguy cơ (thách thức) và cơ hội

1.5.1. Nguy cơ (thách thức)

a) Khai thác trái phép và quá mức các nguồn tài nguyên sinh vật

Rừng ở Việt Nam tiếp tục bị khai thác cho các mục đích thương mại và phi thương mại, dẫn tới sự suy giảm nhanh chóng về diện tích và chất lượng, chỉ còn lại một diện tích rất nhỏ rừng nguyên sinh (khoảng 0,5 triệu ha, trải dọc từ Tây Nguyên và Bắc Trung bộ) chủ yếu đã được quy hoạch thành rừng đặc dụng đưa vào bảo tồn. Mặc dù các khu RĐD được bảo vệ khá nghiêm ngặt, nhưng áp lực đối với những khu rừng này ngày càng tăng. Hàng năm, Cục Kiểm lâm tịch thu hàng nghìn mét khối gỗ khai thác trái phép.

Hoạt động du lịch phát sinh nhu cầu đối với mặt hàng đồ lưu niệm dẫn tới việc khai thác các loài động vật hoang dã như rùa biển, sò, hến và san hô ngày càng tăng. Đồng thời cũng gây ra những tác động cơ học do việc thả neo trên rạn san hô và những bất cẩn của khách du lịch...Theo Võ Sỹ Tuấn (2002), khoảng 10% diện tích RSH ở vịnh Nha Trang bị tác động bởi việc thả neo, chủ yếu ở những vùng nhiều tàu thuyền neo đậu để khách du lịch bơi và lặn. RSH còn bị ảnh hưởng do việc xả rác từ tàu du lịch và ngư dân. Ở vùng rừng, các khu nghỉ dưỡng cho khách du lịch mọc lên xung quanh các VQG ngày càng nhiều, dẫn tới mất sinh cảnh; xây dựng đường xá làm xáo động và xáo trộn đời sống của những loài hoang dã.

Việc khai thác quá mức các loài thủy sinh đã dẫn tới sự suy giảm năng suất thủy sản và tổng lượng thủy sản đánh bắt cũng như quần thể các loài cá nước ngọt quý hiếm và có giá trị. Sử dụng các phương thức đánh bắt cá hủy diệt (như dùng chất nổ, thuốc độc, lưới mắt cáo, lưới vét, điện...) và giảm sút diện tích các HST biển-ven biển (mất 40-70% diện tích) đã khiến cho nguồn lợi hải sản ở vùng biển gần bờ có dấu hiệu bị khai thác quá mức: tổng sản lượng hải sản đánh bắt không ngừng tăng, nhưng sản lượng của một đơn vị đánh bắt (hiệu suất khai thác) giảm từ 0,92 xuống 0,34 tấn/CV/năm (2009); tỉ lệ cá tạp trong một mẻ lưới ngày càng tăng. Nguồn lợi hải sản có xu hướng giảm dần về trữ lượng, sản lượng và kích thước cá đánh bắt: trong vòng 10 năm (1984-1994) đã giảm tới trên 30% trữ lượng cá đáy. Các bãi cá kinh tế suy giảm sản lượng, năng suất đánh bắt giảm 2-6 lần. Một số đặc sản có nguy cơ suy kiệt như bào ngư, tu hài, vẹm xanh... Ngoài ra, nguồn giống hải sản tự nhiên cũng giảm sút nghiêm trọng so với trước đây

b) Hệ sinh thái và nơi cư trú của loài bị chia cắt và suy thoái do thay đổi mục đích sử dụng đất, mặt nước

Theo Viện Tài nguyên thế giới (2002, 2008), khoảng 80% tài sản vô giá của biển Việt Nam như các HST RSH, RNM và thảm cỏ biển đang nằm trong tình trạng rủi ro và 50% trong số chúng được cảnh báo là rủi ro cao. Trong 50 năm vừa qua, dải ven biển Việt Nam đã mất đi khoảng 80% RNM, chủ yếu chuyển mục đích sang nuôi tôm. Hơn 60% thảm cỏ biển đã bị mất do khai thác quá mức hoặc do nuôi trồng thủy sản. Trồng RNM ở những bãi triều lầy đã gây tác động nghiêm trọng đến sinh cảnh và nơi kiếm ăn của rất nhiều loài chim di cư như Cò thìa (Ptelea minor).

Khảo sát gần đây đối với khoảng 20 rạn san hô dọc bờ biển Việt Nam cho thấy tỷ lệ các RSH sống ở miền bắc Việt Nam đã giảm khoảng 25-50% và theo tiêu chí của IUCN về RSH chỉ khoảng 1% các RSH được khảo sát tại miền Nam Việt Nam là còn ở trong tình trạng rất tốt.

- Thực hiện các mục tiêu thúc đẩy tỷ lệ tăng trưởng kinh tế cao, và chuyển hướng mục tiêu chiến lược của nền kinh tế sang sản xuất, xuất khẩu đã phát sinh nhu cầu chuyển mục đích sử dụng đất lâm nghiệp, đất đồng cỏ tự nhiên, mặt nước hồ, ao, đầm, phá để phục vụ cho việc phát triển các khu công nghiệp ( Nhà máy, công xưởng, ngành điện, cơ sở hạ tầng giao thông, khai thác khoáng sản, vật liệu xây dựng...) và cho nhu cầu xây dựng các các khu dân cư, mở rộng và xây dựng mới các khu đô thị,.... gây ảnh hưởng trực tiếp và gián tiếp tới các sinh cảnh tự nhiên; chia cắt nhiều VQG và khu dự trữ thiên nhiên, cản trở sự phân bố và di chuyển của các loài hoang dã, đồng thời tạo ra các điều kiện thuận lợi cho những mạng lưới buôn bán động thực vật hoang dã khi mở những tuyến đường giao thông chạy qua các KBT.

- Các hoạt động khai thác có ý thức và vô ý thức của con người đối với các nguồn tài nguyên thiên nhiên, đa dạng sinh học (khai thác hầm mỏ, khai thác cát, khai thác mật ong, đốt gỗ lấy than, làm thủy điên, du canh ...), gây ra những vụ cháy rừng, hoặc nhấn chìm xuống lòng hồ hàng ngàn hecta rừng mỗi năm, gây hậu quả nghiêm trọng lên sinh cảnh sống và các quần thể của các HST rừng. Theo Cục Kiểm lâm, trong giai đoạn 2006-2009, diện tích rừng bị cháy trên cả nước bình quân là 1.400ha/năm. Vụ cháy rừng lớn tại VQG Hoàng Liên, tỉnh Lào Cai năm 2010 đã thiêu rụi khoảng 200 ha rừng và 700 ha cây bụi. Những vụ cháy rừng ở VQG Tràm Chim ở đồng bằng sông Cửu Long vào tháng 4/2010 đã thiêu rụi 200 ha rừng, đe dọa tới nơi sinh cư của loài sếu đầu đỏ.

c) Ô nhiễm môi trường và biến đổi khí hậu:

Quá trình công nghiệp hóa và đô thị hóa diễn ra nhanh chóng đã gây ra những ảnh hưởng nghiêm trọng tới chất lượng nguồn nước, đặc biệt là ở các con sông hạ du, những vùng đất ngập nước và vùng duyên hải.

Chất thải từ sản xuất công nghiệp và từ các khu đô thị, chưa được xử lý, không được kiểm soát, đang xả vào các sông và hồ và môi trường tự nhiên. Việc sử dụng quá mức các hóa chất nông nghiệp cũng góp phần làm suy giảm các hệ sinh thái quan trọng và những quần thể loài quý hiếm và có tầm quan trọng về mặt kinh tế. gây ra những tác động tiêu cực trong trung và dài hạn. Các nguồn ô nhiễm từ đất liền chiếm đến 60% chất gây ô nhiễm ở vùng cửa sông, ven biển và biển. Ô nhiễm đã làm thay đổi các sinh cảnh sống trong HST, ảnh hưởng tới chất lượng của các loài thủy sinh và sinh sống ven biển cũng như sinh cảnh sống của chúng.

Việt Nam là một trong 5 quốc gia chịu ảnh hưởng mạnh mẽ nhất bởi biến đổi khí hậu trái đất đã gây ra những hiện tượng thời tiết khắc nghiệt như: nóng – lạnh bất thường, mưa bão, lũ lụt, lũ quét, hạn hán sa mạc hóa, xói lở đất ... diến ra hàng năm với tần suất ngày càng dồn dập và và quy mô cường độ ngày càng khủng khiếp có thể gây ra những thản họa cướp đi sinh mạng của rất nhiều người, tán phá các công trình kinh tế - văn hóa xã hội được tích lũy xây dựng từ nhiều thế hệ; đồng thời gây ra những thảm họa về môi trường, hủy diệt những sinh cảnh sống, các quần thể sinh vật quan trọng và các hệ sinh thái trên đất liền; tác động đặc biệt nguy hiểm đối với các HST rạn san hô như: gây tổn thất cơ học, lắng phủ bùn lên một số rạn và mưa lớn làm giảm độ mặn của nước dọc vùng biển ven bờ.

- Biến đổi khí hậu làm cho mực nước biển dâng cao sẽ ảnh hưởng tới các vùng đất ngập nước ven biển, gây ra sự di chuyển và thay đổi sinh cảnh sống và nguồn thức ăn khiến nhiều loài động thực vật hoang dã sẽ chịu áp lực ngày càng tăng. Các HST bị cô lập và chia cắt với các quần thể là những đối tượng dễ bị tổn thương nhất; đặc biệt đối với các khu rừng ngập mặn dễ bị tổn thương ở Cà Mau, Cần Giờ (thành phố Hồ Chí Minh), Bà Rịa-Vũng Tàu và Nam Định. Khi nước biển dâng cao, khoảng một nửa trong số 68 vùng đất ngập nước sẽ bị ảnh hưởng nghiêm trọng; nước mặn sẽ tràn vào những vùng đất thấp ven biển, làm chết nhiều loài động thực vật nước ngọt, ảnh hưởng tới các nguồn nước ngọt cho sinh hoạt và tưới tiêu ở nhiều vùng ven biển. Khoảng 36 KBT, gồm 8 VQG và 11 khu dự trữ thiên nhiên sẽ bị ngập nước biển.

d) Sự du nhập của các loài ngoại lai xâm hại

Theo thống kê, hiện nay có khoảng 94 loài thực vật ngoại lai di nhập vào Việt Nam, trong đó có 42 loài xâm hại, 12 loài xâm hại điển hình và đang phát triển nhanh như Bèo Nhật bản (Eichhornia crassipes) và cây Mai dương lần đầu tiên được phát hiện tại VQG Tràm Chim (tỉnh Đồng Tháp) năm 1995, nay xâm nhập gần như khắp nơi và đã trở thành một nguy cơ lớn tại nhiều vùng đất ngập nước trong toàn quốc.

Năm 2009, Bộ NN&PTNT đã công bố danh sách 48 loài động vật thuỷ sinh ngoại lai đã xâm nhập vào Việt Nam qua nhiều đường, trong đó có 14 loài gây hại đối với ĐDSH thuỷ sản. Năm 2011, Bộ Tài nguyên và Môi trường đã công bố Danh mục các loài ngoại lai xâm hại với 33 loài ngoại lai xâm hại đã biết và 69 loài ngoại lai có nguy cơ xâm hại.

2. 
   Chưa nhân thức đầy đủ về ý nghĩa, tầm quan trọng của Đa dạng sinh học và môi trường trong việc phát phát triển kinh tễ xã hội của đất nước.
   

Các giá trị của HST tự nhiên, đa dạng sinh học là vô cùng quý giá, riêng giá trị dịch vụ môi trường rừng (DVMTR) ước tính có thể đem lại hàng trăm triệu USD mỗi năm, nhưng việc nhận thức chung của xã hội về ý nghĩa và giá trị của các dịch vụ này hầu như vẫn chưa đầy đủ, nên chưa được công nhận và phản ánh vào hệ thống kế toán, tài chính, chưa hình thành một hệ thống giám sát đánh giá trong nền kinh tế quốc dân. Chưa phát triển mạnh mẽ các công cụ (chính sách) kinh tế như DVMTR (PFES), DVHST hoặc áp dụng công cụ quản lý mới theo hướng phát triển bền vững (ABS). Việc triển khai các phương thức, giải pháp bảo tồn ĐDSH trong hệ thống các KBT còn rất thiếu, thiên về công tác bảo vệ hơn là bảo tồn ĐDSH; đặc biệt là các giải pháp bảo tồn ĐDSH dựa trên cộng đồng, tiếp cận nguồn gen, chia sẻ lợi ích thu được từ ÐDSH, đồng quản lý,... chưa được quan tâm thích đáng.

Công tác quản lý bảo tồn còn nhiều bất cập, chưa có một thể chế điều phối thống nhất về bảo tồn ĐDSH. Trách nhiệm quản lý nhà nước về bảo tồn ĐDSH được chia sẻ giữa Bộ NN&PTNT, Bộ TN&MT và UBND các tỉnh còn chồng chéo và mâu thuẫn; thiếu sự phối hợp chặt chẽ giữa các cấp, các ngành, đặc biệt là giữa cấp chính quyến cơ sở với KBT. Trong xã hội, ý thức về bảo tồn và nhận thức giá trị thực sự của ĐDSH còn hạn chế, kể cả đối với một số nhà hoạch định chính sách cấp cao. Hệ thống pháp luật, chính sách còn bất cập, thiếu văn bản hướng dẫn. Trong một số trường hợp, quy định trong nhiều chính sách và luật còn chồng chéo về trách nhiệm, thiếu rõ ràng và có khi dẫn đến những mâu thuẫn. Đặc biệt, hiệu quả thực thi pháp luật chưa cao, nên công tác quản lý nhà nước về bảo tồn ĐDSH chưa đáp ứng yêu cầu thực tế. Lực lượng làm công tác bảo tồn nói chung, ở KBT nói riêng còn thiếu về số lượng và yếu về năng lực, chưa đủ trang thiết bị cần thiết.

1. 
   Chủ trương định hướng.
   

Trên cơ sở Luật bảo vệ và Phát triển rừng năm 2004, Luật Đa dạng sinh học (2008), và các văn bản pháp luật liên quan, đã hình thành khái niệm về khu bảo tồn “là một khu vực địa lý, có các hệ sinh thái đặc trưng tiêu biểu cho vùng sinh thái tự nhiên, được quy hoạch, xác định ranh giới, có các phân khu chức năng dành cho bảo tồn đa dạng sinh học”; đồng thời, đã hình thành một hệ thống tiêu chí phân hạng các KBT, đã được phân thành 04 hạng KBT, gồm: Vườn Quốc gia, Khu Dự trữ thiên nhiên, Khu Bảo tồn loài và sinh cảnh và Khu bảo vệ cảnh quan.

2. 
   Tổ chức các hệ thống KBT.
   

Đến nay, ở Việt Nam đã hình thành 03 hệ thống KBT được thành lập ở cấp quốc gia là: hệ thống các KBT rừng đặc dụng (theo Luật Bảo vệ và Phát triển rừng 2004), hệ thống các KBT biển (theo Nghị định số 27/2005/NĐ-CP hướng dẫn thực hiện Luật Thủy sản 2003), hệ thống KBT vùng nước nội địa (theo Luật Thủy sản, 2003).

Hệ thống các khu bảo tồn đất ngập nước (theo Nghị định số 109/2003/NĐ-CP ngày 23/09/2003 và Nghị định 65/2010/NĐ-CP ngày 11 tháng 6 năm 2010) đến nay chưa được quy hoạch và thành lập trên thực tế.

Các hệ thống KBT trên đây sẽ là những mô hình thực tế để tổng kết kinh nghiệm, tiến tới thành lập một hệ thống KBT thống nhất, có khả năng tập trung các nguồn lực để thực hiện công tác bảo tồn hiệu quả.

Các hệ thống KBT đã xây dựng, tổ chức được đội ngũ cán bộ viên chức gần 5.000 người, trong đó: riêng 27 Vườn quốc gia có đội ngũ cán bộ nhân viên khoảng 2.880 người (khoảng 1.840 người ở các KBT RĐD), số còn lại thuộc các KBTB đang có hoạt động quản lý. (Các KBT VNNĐ chưa được thành lập và đưa vào hoạt động nên hiện chưa có cán bộ làm việc, ngoại trừ những khu nằm trong các khu RĐD). Đội ngũ cán bộ nhân viên này là nguồn nhân lực quan trọng, đảm bảo cho việc quản lý và hoạt động của hệ thống các KBT hiện nay đồng thời cũng là nguồn nhân lực chủ yếu để đào tạo bối dưỡng các kỹ năng, kiến thực về chuyên môn nghiệp vụ của công tác bảo tồn đa dạng sinh học, đáp ứng cho nhu cầu quản lý baot tồn đa dạng sinh học của các hệ thống KBT trong giai đoạn mới .

3. 
   Sự mở rộng giao lưu hợp tác quốc tế
   

Hợp tác quốc tế trong lĩnh vực bảo tồn các hệ sinh thái tự nhiên ở nước ta đã đạt được nhiều kết quả và có sự chuyển biến về chất; nhiều tổ chức quốc tế hoạt động trong lĩnh vực bảo tồn có văn phòng hoạt động tại Việt Nam, như: WB, ADB, GTZ (GIZ), Winrock, IUCN, UNDP, GEF, WWF, FFI, Carier, EU SIDA,FFI, FAO, NOAA, Hà Lan, Pháp, PEMSEA, COBSEA, UNESCO,...... Hoạt động của các tổ chức quốc tế đã bám sát được các thay đổi về hoạt động bảo tồn tại các vùng trọng điểm của Việt Nam đặc biệt đã hướng các mục tiêu tài trợ giúp đỡ đào tạo đội ngũ cán bộ chuyên môn sâu về khoa học kỹ thuật, ngoại ngữ, kỹ năng hoạt động hiện trường, vận dụng các giải pháp bảo tồn ĐDSH dựa trên cộng đồng, tiếp cận nguồn gen, chia sẻ lợi ích thu được từ ÐDSH, đồng quản lý.....; Hoạt động hợp tác quốc tế đã giúp cho các KBT có được đội ngũ cán bộ có trình độ và năng lực tốt hơn như các VQG: Cúc Phương, Ba Vì, Bạch Mã, Cát Tiên....