Abdulla qodiriy nomidagi jizzax davlat pedagogika instituti

“Fan va teхnologiya”

Ushbu o’quv qo’llanmada maktabgacha ta’lim muassasalaridagi bolalar ma’naviy – axloqiy tarbiyasining mazmun – mohiyati ochib berilgan va ularni tashkil etish ilmiy – uslubiy jihatdan asoslangan hamda tarbiyachi va murabbiylarning metodik tayyorgarliklarining ilmiy – metodik asoslari yoritilgan.

O’quv qo’llanma maktabgacha ta’lim muassasalari xodimlari va ota – onalar uchun mo’ljallangan.

Mazkur o’quv qo’llanma O’zbekiston Respublikasi Xalq ta’lim Vazirligi Abdulla Qodiriy nomidagi Jizzax Davlat pedagogika instituti Ilmiy kengashi tomonidan nashrga tavsiya etilgan (№ 5. 29 - dekabr 2012 y.)

Abdulla Qodiriy nomidagi Jizzax Davlat pedagogika instituti “Boshlang’ich ta’lim nazariyasi va amaliyoti” kafedrasi mudiri, professor: Jumanazarov U.A.

Ma’lumki, milliy tarbiyada milliy qahramonlari, Davlat arboblari, donishmandlarning turmush tarzi, ilohiy va muqaddas kitoblardagi inson tarbiyasiga oid (bola tarbiyasiga oid rivoyatlar, hikoyatlar, hikmatlar va shu kabilar) didaktik materiallar qimmatli manbaa bo’lib hisoblanadi. Donishmandlarning ibratli turmush tarzi, hayotiy pand nasihatlari xalq pedagogikamizning asosini tashkil etadi. Ota – bobolarimizning har bir purmano fikri avloddan avlodga sayqallashib bizgacha yetib kelmoqda. Ular milliy tarbiyada muhim ma’naviy didaktik asos bo’la oladi. Quyida shunday o’gitlardan biri bo’lmish imorat qurishdagi fikrni va uning uzluksiz ta’lim tizimiga qiyosini keltiramiz.

“Halqimizda devor qiyshiq bo’lsa, u qulaydi”, degan gap bor. Devorning qiyshiq bo’lishi esa, uning dastlabki terilayotgan g’ishtlarning qanday taxtlanishiga bog’liq.

Maktabgacha ta’lim muassasi uzluksiz ta’lim tizimining birinchi turi, ya’ni dastlabki bosqichidir. Bugungi kunda Davlatimiz uzluksiz ta’lim tizimi oldiga ma’naviy yetuk va intelluktual salohiyatli barkamol avlodni shakllantirishdek muhim vazifani qo’ymoqda. Bu muhim vazifani bajarishning dastlabki bosqichi maktabgacha ta’lim muassasalari (MTM)da amalga oshiriladi va unda ijodkor, ijtimoiy faol, ma’naviy jihatdan boy shaxsni shakllantirishga qaratiladi. Bunga davlatimiz tomonidan katta e’tibor berilmoqda. Jumladan, O’zbekiston Respublikasining “Ta’lim to’g’risida”gi Qonunni 10 va 11 moddalari ham aynan MTM siga bog’liq, ya’ni 10 – moddada ta’lim tulari sanab o’tilib, uning birinchi turi – “Maktabgacha ta’lim” ekanligi ta’kidlangan va 11 – moddasida esa “Maktabgacha ta’lim bola shaxsini sog’lom va yetuk, maktabda o’qishga tayyorlanadigan tarzda shakllantirish maqsadini ko’zlaydi. Bu ta’lim olti – yetti yoshgacha oilada, bolalar bog’chasida va mulk shaklidan qat’iy nazar boshqa ta’lim muassasalarida olib boriladi”, - deb alohida ta’kidlangan. Shuningdek, “Kadrlar tayyorlash milliy dasturi”da ham maktabgacha ta’lim – uzluksiz ta’lim tizimning birinchi turi ekanligi qayd etilib, unda maktabgacha ta’lim muassasalarida ta’lim – tarbiya jarayonini olib borishga qo’yilgan zamonaviy talablar aks ettirilgan. U talablarni amalga oshirish uchun maktabgacha ta’lim muassasalarida bolalarni sog’lom, ma’naviy jihatdan yetuk va barkamol shaxs bo’lib shakllanishiga, o’qishga bo’lgan havaslarini o’yg’otishga, muntazam ravishda ta’lim olishlariga imkoniyat yaratish lozim bo’ladi va u maktabgacha ta’lim muassasalarida amalga oshiriladi.

Mazkur o’quv qo’llanmada ham maktabgacha ta’lim muassasalaridagi bolalar ma’naviy tarbiyasida xalqimizning asriy an’ana va qadriyatlari, boy ma’naviy merosidan foydalanish masalalari qaraladi va shu asosda ularga ajdodlarimizdan bizgacha yetib kelgan intellektual mulkini asrab avaylash, muqaddas burch ekanligi o’qtiriladi.

Shuningdek, o’quv qo’llanmada bolalar ongu tafakkurini, dunyoqarashini va eng asosiysi ularning mafkuraviy immunitetini shakllantirishga asos solinishiga ham katta e’tibor berilmoqda.

Ushbu o’quv qo’llanma “Oilada ma’naviy tarbiya asoslari” nomli o’quv qo’llanmaning bevosita davomi bo’lib, unda maktabgacha ta’lim muassasalarida bolalarga ma’naviy tarbiya berishning pedagogik asoslari qaraladi. Maktabgacha ta’lim muassasalarida pedagogik xodimlarining kasbiy tayyorgarligidan boshlab, “Ma’naviyat saboqlari” mashg’ulotlarini tashkil etishning ilmiy – metodik asoslarigacha to’liq tadqiq etildi.

Qo’llanmada “Ma’naviyat saboqlari” mashg’ulotlari bo’yicha ayrim mavzularning innovasion ishlanmalari, mavzularning namunaviy ro’yxatlari va ma’naviy ishlar bo’yicha amalga oshiriladigan rejalar hamda mazkur yo’nalishdagi mashg’ulotlarni olib borishga oid didaktik materiallar ham berilgan. Bu qayd etilganlar maktabgacha ta’lim muassasalarida tarbiyalanuvchining dunyoqarashini, ma’naviy qiyofasini va intellektual salohiyatini yuksaltirishga yordam beradi, degan umiddamiz.

Mazkur o’quv qo’llanma to’g’risidagi fikr - mulohazalarni muallif mamnuniyat bilan qabul qiladi.


Bizning manzil:

708000, Jizzax shahri,

Sharof Rashidov shoh ko’chasi,

Jizzax davlat pedagogika instituti.

O’zbekiston Respublikasi “Ta’lim to’g’risida”gi Qonunning 10 – moddasida va “Kadrlar tayyorlash milliy dasturi”da maktabgacha ta’lim – uzluksiz ta’lim tizimining birinchi turi ekanligi qayd etilgan. Shuningdek, maktabgacha ta’lim to’g’risida “Ta’lim to’g’risida”gi Qonunning 11 – moddasida ham “Maktabgacha ta’lim bola shaxsini sog’lom va yetuk, maktabda o’qishga tayyorlangan tarzda shakllantirish maqsadini ko’zlaydi.

Bu ta’lim olti – yetti yoshgacha oilada, bolalar bog’chasida va mulk shaklidan qat’iy nazar boshqa ta’lim muassasalarida olib boriladi”, deb ta’kidlansa, “Kadrlar tayyorlash milliy dasturi”da “maktabgacha ta’limning samarali psixologik usullarini izlash va joriy etish”, degan talabni qo’yadi [5, 6].

Maktabgacha ta’lim bola 6 – 7 yoshga yetguncha oilada hamda davlat yoki nodavlat MTM ida amalga oshiriladi.

YuNESKO qarori bilan 1997 yilda “Maktabgacha ta’lim” uzluksiz ta’lim tizimining birinchi bosqichi sifatida kiritildi. Oldingi “Maktabgacha tarbiya” termini “Maktabgacha ta’lim” bilan almashtirildi.

Sir emaski, bugungi kunda uzluksiz ta’lim tizimiga mamlakatimizda katta e’tibor qaratilgan. Buni butun dunyo rivojlangan mamlakatlari tan olmoqda. Bunga sabab Mamlakatimiz Prezidenti I.A.Karimov O’zbekiston kelajagini qurishda asosiy ishtirokchi bo’ladigan bolalarni yuksak ma’naviyatli qilib tarbiyalashga katta e’tibor bermoqda. Jumladan, uning “Yuksak ma’naviyat – engilmas kuch” nomli asarida ham “Ko’p yillik ilmiy kuzatish va tadqiqotlar shuni ko’rsatadiki, inson o’z umri davomida oladigan barcha informasiyaning 70 foizini 5 yoshgacha bo’lgan davrda olar ekan.

Bolaning ongi asosan 5 – 7 yoshda shakllanishini inobatga oladigan bo’lsak, aynan ana shu davrda uning qalbida oiladagi muhit ta’sirida ma’naviyatning ilk kurtaklari namoyon bo’la boshlaydi”, deyilgan [2].

Ushbu fikrlar nafaqat oila va oila muhitiga taalluqli, balki MTM dagi ta’lim – tarbiya jarayonining barcha jabhalariga tegishli. Chunki, bolalarning intellektual salohiyatini shakllantirishning eng muhim – boshlang’ich bosqichi ham aynan 5 – 7 yoshdagi bolalarga to’g’ri keladi. Buning isbotini mazkur tadqiqot ishining 3 – bobidagi “Iste’dodli bola xonadoningizda” mavzusidagi oila darsi mashg’ulotlariga e’tibor berish orqali topasiz.

Maktabgacha ta’lim muassasasini tashkil etishdan asosiy maqsad bolalar ta’lim – tarbiyasiga qo’yiladigan davlat talablariga muvofiq keladigan hamda har tomonlama yetuk va sog’lom bolalarni tarbiyalash uchun zaruriy tashkiliy, uslubiy, psixologik, pedagogik shart – sharoitlar yaratish va bolalarni maktabda muntazam ravishda ta’lim olishga tayyorlashda ota – onalarga yordam berish.

MTM ning asosiy vazifalari quyidagilar:

• 
  bolalar sog’lig’ini mustahkamlash va ularning hayotini muhofaza qilish;
  
• 
  bola shaxsiga munosabatni shakllantirish;
  
• 
  bolaning ma’naviy, jismoniy va intellektual rivojlanishiga hissa qo’shish va ularning bilimga qiziqishini rivojlantirish hamda mehnat ko’nikmalari elementlarini shakllantirishga ko’maklashish;
  
• 
  bolalarni milliy va umuminsoniy qadriyatlarni hurmat qilishga o’rgatish;
  
• 
  bolalarni maktab ta’limiga tayyorlash;
  
• 
  O’zbekiston Respublikasi Xalq ta’limi vazirligi tomonidan tasdiqlangan yoki tavsiya qilingan dasturlar asosidagi ta’lim mazmunini amalga oshiradi.
  

• 
  umumiy tipdagi MTM (davlat va nodavlat MTM);
  
• 
  ixtisoslashtirilgan MTM;
  
• 
  sanatoriy tipidagi MTM.
  

MTM da bola odatda jamoada faoliyat yuritishga tayyorlanadi va ushbu jarayonda inoqlashuv davrini ham olg’a suradi. Ayniqsa, bolalar o’z murabbiylari va tarbiyachilari-ni diqqat bilan kuzatadi. O’z navbatida tarbiyachilar va murabbiylar ham bolalarni nima qila olishlarini, nimani bilishlarini, ijodiy bilimlari bormi yoki yo’qmi, mehnatsevarmi yoki yo’qmi kabi nuqtai nazarlardan o’rganadilar. Bunday holatlarda murabbiy va tarbiyachilarning

Har bir o’tkazilayotgan mashg’ulotning maqsadi aniq bo’lishi kerak va uni bolalarga “................. ni amalga oshiramiz”, deb aniq tushuntirish kerak. Belgilangan maqsadni amalga oshirishda tarbiyachi yoki murabbiy bolalar bilan birgalikda faol muloqotli faoliyat yuritish kerak. Ana shunday o’zaro faol jarayonlarning nechog’lik samarali bo’lishi murabbiy va tarbiyachilarning shaxsiy xislatlariga bog’liq bo’ladi.

Bu borada MTM da faoliyat yurituvchi pedagogik kasb xodimlariga zarur bo’lgan shaxsiy xislatlarni shartli ravishda quyidagi yo’nalishlarga bo’lish mumkin:

1. Bolalarni sevish va ularni tushuna olishga bog’liq xislatlar.

2. O’z – o’zini nazorat qilish, sabr – toqatli bo’lish, bolaning har qanday holatida unga mos bo’lgan muloyim muomalani qila bilishiga oid xislatlar.

3. Har bir yangi kelgan bolaga “Biz sizni kutgandik, kelishingizdan xursandman” va u kelib qo’shiladigan guruhni ko’rsatib “Mana shu sizning eng yaqin do’stlaringiz” kabi muloyim muomalalarni qalbdan ayta ola bilishiga oid xislatlar.

4. MTM si xodimlari va bolalarni (u qaysi guruhdan bo’lishidan qat’iy nazar) tushuna bilish qobiliyatiga mos xislatlar.

5. MTM xodimlari va bolalarga ta’sir o’tkaza olishga doir xislatlar.

6. MTMda ma’naviyat, ma’rifat, “Zakovat” mashg’ulotlarini samarali olib borshga oid xislatlar.

7. MTM dagi pedagogik kasbga ega xodimlarning ibrat – namuna bo’lishga oid xislatlari.

• 
  bolalar bilan ishlashda, ularning tarbiyasi va rivojlanishiga qiziqish, bolalarni tushunish qobiliyatiga ega bo’lish, ularga ishonch, ularning faollik, havaskorlik, ijodiy qirralarini ochish, shuningdek, tashkilotchilik faoliyatiga bo’lgan katta qiziqish va bu boradagi faolligi, jamoaviy ishlarni tashkil etishda bolalarga ta’sir qila olish, o’z bilim va mahoratini ularga bera olish va ulardagi tashabbuskorlik, javobgarlik hislarini shakllantira olish;
  
• 
  bolalar jamoasida ishlashga bo’lgan moyillik (bolalarni sevish, ular jamoasini hurmat qilish), bolalar jamoasi shaxs shakllanishining asosi ekanligini anglash;
  
• 
  bolalarni jamoaviy ijodiy faoliyat usullari bilan tarbiyalashga bo’lgan qiziqish;
  
• 
  o’z – o’zini boshqara olish, sabr – toqat, tanqidiy va tahliliy fikrlarni to’g’ri qabul qila olish;
  
• 
  o’z – o’ziga o’ta talabchanlik, o’z – o’zini tanqid qila olishlik, o’z – o’zini nazorat qila olishlik;
  
• 
  kirishuvchanlik, samimiylik, barcha bilan muloqot qilishga qiziqish;
  
• 
  bolalar bilan tezda kirishib ketish, ya’ni muloqotda erkinlikka erisha olishlik;
  
• 
  sezgirlik, sinchikovlik asosida mehribonlik, hamkorlik qila olishlikka oid xislatlar;
  
• 
  yangiliklarga nisbatan xayrixohlik, ularni tez va o’z vaqtida qabul qila olishlik;
  
• 
  tarbiya jarayonida bir faoliyat turidan ikkinchisiga muammosiz va qulay (uncha sezdirmagan holda) o’ta olishlik;
  
• 
  bolalar dardini seza olishlik va ular bilan qayg’udosh bo’lishlik hamda vaqti kelganda (ular bir muvaffaqiyatga erishganda) birga quvona olishlik;
  
• 
  o’tkir zehnlilik, sezuvchanlik o’z e’tiborini va diqqatini tezlik bilan boshqa biror narsaga qarata olishlik;
  
• 
  imo – ishoradan unumli foydalana olishlik;
  
• 
  o’z hissiyotlarini boshqara olishlik;
  
• 
  o’zini bosib olishlik, o’zini xotirjam ko’rsata olishlik;
  
• 
  salbiy ruhiy ta’sirlarning (xoholab baqirib kulish, baqirib qo’pol ovoz bilan gapirmaslik, qo’pol muomala qilmaslik, birovni kamsitmaslik, birovni izza qilmaslik va h.k.) madaniy ko’rinishiga ega bo’lishlik;
  
• 
  murabbiy va tarbiyachilar nutqining ravon hamda aniq bo’lishi (chiroyli gapira olish, o’z ovozini boshqara olish, yaxshi lug’at boyligiga ega bo’lish, nutqining obrazliligi va hayajonliligi) to’g’ridan – to’g’ri “qog’ozsiz” so’zga chiqa olishi va fikrini erkin namoyon qila olish va h.k.).
  

Ushbu jarayonda faoliyat yurituvchi tarbiyachi va murabbiylarda yuqoridagi xislatlardan tashqari psixofizologik xususiyatlar ham kerak. Ular: jismoniy va ma’naviy jihatdan salomatlik; jismoniy jihatdan chidamlilik, irodalilik; yuqori darajadagi ishchanlik, mehnatsevarlik.

Murabbiylar va tarbiyachilar turli xil fikrlash (ijodiy, analitik, konstruktiv va h.k.) larga ham qodir bo’lishi kerak.

Ulardan ijodiy fikrlashda bolalarni tarbiyalash masalalarini mustaqil, qiziqarli, o’zaro faol qilib bajarishga bo’lgan faoliyatda e’tiborga olinadi va erishilgan natija muhokamasida u yaqqol seziladi.

Demak, murabbiy va tarbiyachilar o’z kasbiy faoliyatida pedagogik mahoratning ahamiyati juda katta, chunki, uning yordamida guruh faoliyatini tushunish, bolalar bilan olib boriladigan tarbiyaviy ishlarni optimal tashkil etishlar amalga oshiriladi.

Ma’lumki, MTM dagi bolalar, ota – onalar va pedagog xodimlar maktabgacha ta’lim jarayonining ishtirokchilaridir.

Ota – onalar o’z bolalari uchun o’qitish va tarbiyalashning shakllari, MTM turi va ta’lim berish tilini tanlash huquqiga ega va MTM dan o’z farzandining shaxsiga nisbatan hurmat bilan munosabatda bo’lishni talab qilish mumkin.

Demak, MTM dagi bola faoliyati bevosita ota – onalar qonun doirasidagi

talab – istaklari asosida olib borilar ekan. Bu holatni quyidagicha ifodalash lozim (1 – jadvalga qarang).

1 – jadval.